Na progu XX wieku. Energia nowoczesności.
Europa po I wojnie światowej.
Podpisanie 11 listopada 1918 r. w lasku pod Compiegne (kąpień) zawieszenie broni zakończyło działania I wojny światowej. Tę datę uznaje się za rozpoczęcie okresu dwudziestolecia międzywojennego, który trwa aż do wybuchu II wojny światowej. Brutalność i gwałtowność wojny pozbawiła życia ok. 10 mln osób. Ok. 20 mln zostało rannych lub stale okaleczonych. Skutkiem I wojny światowej był m.in. zmieniony porządek na kontynencie. Przez pierwsze lata okresu dwudziestolecia międzywojennego toczyły się spory o wytyczenie granic. Dopiero 28 czerwca 1919 podpisano traktat wersalski, który oficjalnie zakończył wojnę. Powstało wtedy wiele obecnie istniejących państw.
Mapa. Nowo powstałe państwa: Austria, Węgry, Finlandia, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Czechosłowacja, Jugosławia, Irlandia, wolne miasto Gdańsk.
Masowe ideologie o charakterze autorytarnym. Faszyzm to ruch polityczny, ideologia oraz forma dyktatury. Powstał we Włoszech, a jego twórcą był dawny socjalistyczny dziennikarz Benito Mussolini. Był przeciwny demokracji. Głosił wyższość swojego narodu, skrajny nacjonalizm (naród jako najwyższe dobro) oraz często antysemityzm (dyskryminacja Żydów). Od obywateli wymagano bezwzględnej wierności i posłuszeństwa wodzowi. Całokształtem życia publicznego i prywatnego kierowała jedna partia, która dążyła do wyeliminowania przeciwników politycznych oraz do militaryzacji życia codziennego. W polityce zagranicznej państwo faszystowskie zmierzało do rozszerzenia swojego panowania. Zdjęcie: Benito Mussolini. (ekspansjonizm - dążenie wszelkimi możliwymi środkami do podboju innych państw i narodów).
Zdjęcia: Spotkanie z Adolfem Hitlerem w Monachium (1938), marsz Mussoliniego na Rzym (1922), Rachela i Benito Mussolini oraz ich pięcioro dzieci.
Masowe ideologie o charakterze autorytarnym. Nazizm (narodowy socjalizm, hitleryzm) to ruch oparty na ideologii Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP), którego twórcą i największym teoretykiem był Adolf Hitler. Wyróżnikiem nazizmu był rasizm. Zgodnie z tą ideologią, Niemcy zostali powołani do rządzenia światem, dlatego przysługiwało im prawo do podboju innych narodów. Głównym wrogiem nazistów stali się Żydzi, których uznano za „Źródło dekadentyzmu politycznego i kulturalnego”, co w konsekwencji doprowadziło do odmówienia im prawa do życia. Nazizm stał się podstawą polityki państwowej Niemiec w latach 1933-1945. Był najbardziej zbrodniczym systemem totalitarnym w dziejach ludzkości. Zdjęcie: Adolf Hitler.
Zdjęcia: spotkanie członków NSDAP (1930), Hitler w trakcie przemówienia w Reichstagu (1940)
Masowe ideologie o charakterze autorytarnym. Komunizm to doktryna głosząca ideał społeczeństwa bezklasowego, w którym własność prywatna ma być zastąpiona własnością państwową. W marksistowskiej teorii stanowił on wyższe stadium rozwoju społeczeństwa socjalistycznego. Cechą społeczeństwa komunistycznego miało być ujednolicenie przekonań i postaw politycznych oraz podporządkowanie się władzy partii. W Rosji po rewolucji październikowej komunizm przekształcił się w ideologię totalitarnej dyktatury, która upozorowała sobie prawo do rządzenia w imieniu ludu. (indoktrynacja – wpajanie ludziom określonych przekonań za pomocą uporczywej propagandy, propaganda – działania mające na celu rozpowszechnienie pewnych idei). Zdjęcia: twórcy komunizmu – Karol Marks, Fryderyk Engels.
Zdjęcia: przedstawiciele komunizmu na początku XX wieku – Włodzimierz Lenin, Lew Trocki, Józef Stalin.
Nowoczesna cywilizacja. Nowa epoka odznaczała się wiarą w postęp i możliwością zbudowania lepszego świata. Przyszłość miała być bogatsza, mądrzejsza, wygodniejsza i sprawiedliwsza. Samochód i samolot zaczęły zastępować kolej żelazną, a elektryczność – lampę naftową. Pojawiły się pierwsze bloki i osiedla. Kupowano pierwsze pralki, odkurzacze i lodówki. Informacje przekazywano już nie tylko za pomocą telegrafu, telefonu czy prasy, ale także filmu i radia. Zmieniła się również moda – kobiety mogły skrócić spódnice aż do kolan, a mężczyźni włożyć koszule polo. Rozpoczynała się rewolucja obyczajowa, ułatwiająca kobietom podjęcie pracy zawodowej. Dzięki postępowi technicznemu rodziło się społeczeństwo masowe oraz kultura masowa, dostępna niemal każdemu. Pozwoliła ona wprowadzić m.in. jazz-bandy, przemysł filmowy, fotomontaże. Zdjęcie: kobiece kreacje lat 20.
Film niemy. Kręcenie filmów stało się możliwe dopiero, gdy Thomas Alva Edison wynalazł kinetoskop. Jednak dopiero na początku XX wieku film zrobił światową karierę. W repertuarze niemego kina królowały komedie slapstickowe, czyli takie w których występują nieustanne ucieczki, potknięcia. Gwiazdą filmów niemych stał się angielski aktor, mim i tancerz Charlie Chaplin. Nakręcił w Stanach Zjednoczonych kilkadziesiąt filmów. Z czasem jego filmy zaczęły przybierać poważniejsze problemy społeczne i polityczne. Zdjęcia: Charlie Chaplin w filmie „Brzdąc” oraz „Dyktator”.
Zjdęcia: Lon Chaney (filmy: Głos zza światu, Upiór w Operze), Emil Jannings (film: Portier z Hotelu Atlantic), Buster Keaton (był aktorem i reżyserem, jego filmy były uznawane za śmieszniejsze od filmów Chaplina)
Fragment filmu „Brzdąc” z 1921 roku.
Ekspresjonizm w kinie. W powojennych Niemczech niepodzielnie panował ekspresjonizm. Wyrażał się przede wszystkim w dekoracjach planu (najczęściej malowanych ręcznie na tekturze), ich cieniowaniu, oświetleniu, groteskowych postaciach, mrocznej atmosferze, nietypowych ujęciach i abstrakcyjnych kształtach widzianych w tle. Wszystkie te elementy tworzył obraz zagrożeń człowieka ze strony sił zewnętrznych lub ukrytych w nim samym. Jednym z najpopularniejszych reżyserów ekspresjonistycznych był Robert Wiene, który stworzył film „Gabinet doktora Caligari”. Zdjęcie: Robert Wiene.
Plakat filmu oraz zdjęcia z filmu „Gabinet doktora Caligari”.
Fotomontaż. Powstał w wyniku gwałtownego rozwoju fotografii i prasy. Wyrażał nowoczesność i awangardę w sztuce. Rozcinanie i łączenie elementów zdjęć często przypominało życie miasta. W latach 30. powstawały też fotomontaże na tle politycznym. Były to sposoby na odreagowanie. Fotomontaż był taki i mógł być kierowany do masowego odbiorcy. Często pojawiał się w gazetach i na plakatach, spełniając funkcje propagandowe. Zdjęcie: fotomontaż Paula Citroena „Metropolis” (1923) – przedstawia życie miasta”.
Zdjęcia: fotomontaże przedstawiające życie codzienne: Kazimierz Podsadecki „Miasto młyn życia” (1929), Mieczysław Choynowski „Mały, niepozorny człowieczek” (1941)
Zdjęcia: fotomontaże polityczne: John Heartfield „Hitlers Friedenstaube” 1935 (gołąb pokoju Hitlera), „Die drei Weisen aus dem Sorgenland“ 1935
Zdjęcia: fotomontaże polityczne: Marinus „Drahtseilakt” 1940 (lina)
Jazz. Jazz powstał na początku XX wieku, środowiskach murzyńskich w Nowym Orleanie. Został przywieziony do Stanów Zjednoczonych z Afryki przez niewolników. Najważniejsza w nim była improwizacja. Jazz był muzyką angażującą słuchaczy: przynaglał ich do tańca i aplauzu. Grano go w restauracjach, kawiarniach, radiach, klubach tanecznych. Stanowił świetny akompaniament dla filmu niemego. Jednym z pierwszych wybitnych jazzmanów był czarnoskóry trębacz i wokalista Louis Armstrong. Elementy muzyki jazzowej można znaleźć w utworach muzyki poważnej, czego najlepszym przykładem może być „Błękitna Rapsodia” George’a Gershwina. Zdjęcie: Louis Armstrong, George Gershwin. Muzyka: L.Armstrong „What a wonderful Word”, G.Gerschwin „Błękitna rapsodia”
Psychoanaliza. Są to koncepcje teoretyczne, starające się wyjaśnić strukturę i funkcjonowanie osobowości człowieka procesami nieświadomymi. Zastanawiano się skąd natura czerpie swoją moc, kierując masami i jednostkami. Wiedeński psychiatra Sigmund Freud zapoczątkował rozwój nowej nauki, badającej wszystkie, również podświadome, obszary ludzkiej psychiki. Jego uczeń Carl Gustav Jung prowadził badania nad nieświadomością zbiorową, wprowadzając przełomowe pojęcie archetypu. Według niego były to dziedziczone wzorce zachowań, które ujawniały się w postaci symboli. Twierdził, że symbole obecne w wielkich pierwotnych mitologiach , mogą zbudzić się w każdym człowieku, wyrażać się w marzeniach i twórczości artystycznej. Zdjęcia: Sigmund Freud, Carl Gustav Jung.
Przemiany w sztuce. Sztuka okresu międzywojennego odzwierciedlała zachodzące wówczas zmiany społeczne i miała swoje źródła w czasach przed I wojną światową, kiedy to rodziły się pierwsze awangardowe kierunki artystyczne takie jak modernizm. Zjawiska awangardowe to takie, które sprzeciwiają się dotychczasowym normom i mają eksperymentatorski charakter. Sztuka nowoczesna szuka własnego, odrębnego języka wyrazu, kreuje własny świat, przedstawia cechy przedmiotu, a nie jego wizerunek. Są to cechy wspólne nowych, ważnych kierunków artystycznych XX wieku: ekspresjonizmu, kubizmu, futuryzmu, dadaizmu, surrealizmu, abstrakcjonizmu i konstruktywizmu.
Ekspresjonizm. Na początku wieku do głosu doszedł ekspresjonizm. Powstał w Niemczech około roku 1910. Starał się ukazywać w dziele sztuki stany psychiczne i emocje człowieka. We Francji przyjął formę fowizmu. Ekspresjonistyczni autorzy motywy do swojej sztuki czerpali ze starożytnych mitologii, opowieści biblijnych, traktatów filozoficznych. Twierdzili, że sztuka powinna zmienić świat, który często postrzegali jako skupisko zła. Obszarem działania ekspresjonistów była literatura, malarstwo, teatr, film i muzyka.
Zdjęcia: Edvard Munch, „Krzyk”, „Amor i Psyche”, „Słońce”
Zdjęcia: Emil Nolde, „Pożegnanie”, „Taniec Złotego Cielca”, „Szyderstwo”
Zdjęcia: Oskar Kokoschka, „Kochankowie z kotem”, „Narzeczona wiatru”, „W ogrodzie”
Kubizm. Moment zwrotny w dziejach sztuk plastycznych przypadła lata 1906-1909. Za sprawą Pabla Picassa i Georges’a Braque’a (żorża braka) kształtował się wtedy kubizm. Nazwa tego kierunku pochodzi od słowa „tubus”, czyli sześcian. Kubiści wpisywali widzianą formę w sześcian, a następnie rozbijali ją na mniejsze elementy. Dzięki temu pokazywali obiekt na płaszczyźnie z różnych stron jednocześnie. Kubizm był najbardziej awangardowym kierunkiem w całej sztuce nowoczesnej. Z czasem ulegał zmianom, stawał się sztuką o wiele bardziej dekoracyjną, opartą na technice kolażu. Zdjęcia: Pablo Picasso, Georges Braque
Zdjęcia: „Panny z Awinionu” (Kubizm był kierunkiem prowokacyjnym, na tym obrazie jest przedstawiona grupa prostytutek) „Martwa natura z wyplatanym krzesłem”, „Dziewczyna przed lustrem” – Pablo Picasso.
Zdjęcia: „Klarnet i butelka rumu”, „Stół bilardowy”, „Skrzypce i paleta”
Futuryzm. Niemal równolegle we Włoszech rozbłysnął na chwilę futuryzm, zafascynowany rozwojem techniki i dynamiką nowoczesności. Twórca tego ruchu Filippo Tommaso Marinetti pisał w „Manifeście futurystycznym”, że „czas i przestrzeń umarły wczoraj”. Futuryści głosili potrzebę stworzenia nowej sztuki na miarę przyszłości. Chaos w składni, leksyce i interpunkcji miał w ich przekonaniu oddawać twórczy chaos w życiu. Uważali, że życie jest bujniejsze niż gramatyka. Uwielbiali pracę maszyn, nowoczesność, wyczyny sportowców i zgiełk miasta. Zdjęcia: Filippo Marinetti, Władimir Majakowski, Bruno Jasieński, Aleksander Wat, Anatol Stern, Stanisław Młodożeniec.
Zdjęcia: Obrazy Tytusa Czyżewskiego: „Akt z kotem”, „Zbójnik”, „Drzemka w kawiarnii”
Dadaizm. Z doświadczeń I wojny światowej wyrastał dadaizm. Kierunek pojawił się w Szwajcarii, a jego prekursorem był Marcel Duchamp (marsel duszä). Dadaizm manifestował zdegustowanie artystów wojną, społeczeństwem mieszczańskim, zakłamanymi konwencjami i przestarzałymi formami kultury. Dadaiści byli pacyfistami, sztuce tradycyjnej zarzucali nieszczerość i nawoływali do jej zaniechania. Wprowadzili w świat stabilności spontaniczność, żart, prowokację, absurd, anarchię. Organizowali skandaliczne wystawy i drukowali prowokacyjne manifesty. Zdjęcia: Marcel Duchamp, Tristan Tzara, Hans Arp
Zdjęcia: Prace M.Duchampa: „Fontanna”, „Młynek do czekolady”, „Koło rowerowe”
Zdjęcia: Prace Hansa Arpa
Surrealizm. Ruch dadaistyczny wygasł dość szybko, a jego miejsce zajął surrealizm. Objawił się we Francji ok. 1922 roku. Na kierunek ten ogromny wpływ wywarła psychoanaliza Freuda. Surrealiści interesowali się przypadkowością, stanem podświadomości, snem, halucynacją, przeciwstawiali się racjonalizmowi w sztuce. Głosili wolność wyboru pomiędzy dobrem a złem oraz starali się uwolnić prawdę o człowieku. Początkowo ruch miał charakter literacki, później dołączyli do niego także malarze, których twórczość charakteryzowała się poetyckością, iluzyjnością, łączeniem przedmiotów w zaskakujący sposób. Zdjęcia: (od góry, od lewej) André Breton, René Magritte, Luis Buñuela, Salvador Dali.
Zdjęcia: Obrazy R.Magritte: „Drzwi do lasu”, „Golkonda”, „Model czerwony”
Zdjęcia: Obrazy S.Dali: „Sen spowodowany lotem pszczoły wokół owocu granatu, na jedną sekundę przed przebudzeniem”, „Sferyczna Galatea”, „Trwałość Pamięci”.
Abstrakcjonizm. Zupełnym przeciwieństwem surrealizmu był abstrakcjonizm. Celem takiego malarstwa była dematerializacja rzeczywistości, wyodrębnienie ogólnych cech przedmiotów. Abstrakcja mogła być geometryczna, czyli wykorzystywała bryły, koła i linie lub organiczna, stosująca formy nieregularne. Zdjęcia: Henryk Stażewski, Władysław Strzemiński, Kazimierz Malewicz, Wassily Kandinsky.
Zdjęcia: Obrazy H.Stażewskiego: „Kompozycja”, „Kompozycja reliefowa”, „Relief kolorowy”/
Zdjęcia: Obrazy W.Strzemińskiego: „Oak”, „Kompozycja unistyczna”
Zdjęcia: Obrazy K.Malewicza: „Biały kwadrat na białym tle”, „Suprematyzm”
Zdjęcia: Obrazu Wassilija Kandisky’ego: „Dominujące linie”, „Akwarela”, „Czarna Plama”.
Bibliografia.