1. POJĘCIE PEDAGOGIKI JAKO NAUKI:

Pedagogika – zespół nauk o wychowaniu, istocie, celach, treściach, metodach, środkach i formach organizacji procesów wychowawczych. Pedagogika jest nauką o procesach wychowawczych, czyli teorią działalności wychowawczej; samo postępowanie wychowawcze nazywa się natomiast często pedagogią (gr. paidagogia), któremu to pojęciu bliskie jest określenie "sztuka wychowania" (łac. ars educandi).

Pedagogika należy do nauk społecznych, stanowi zespół nauk o wychowaniu, teorię działalności wychowawczej. Na jej gruncie formułuje się istotę, cele, treści, metody, środki i formy organizacyjne procesów wychowawczych. Pedagogika odnosi się głównie do młodego pokolenia, które dzięki oddziaływaniom wychowawczym winno osiągnąć optymalny rozwój osobowości, ukształtować wiedzę o rzeczywistości, przygotować się do funkcjonowania w życiu społecznym.

Do głównych instytucji takiego wychowania zalicza się: rodzinę, przedszkole i szkołę. Obecnie zakres zainteresowań pedagogiki jest o wiele szerszy i obejmuje: samowychowanie i samokształcenie młodzieży i dorosłych, oddziaływanie wychowawcze instytucji wychowania pozaszkolnego, głównie: środków masowej komunikacji, organizacji młodzieżowych, placówek kulturalnych (teatrów, klubów, muzeów i in.), instytucji wychowania religijnego itp.

Jej staropolska nazwa pochodzi od greckiego (paidagogos - "prowadzący dziecko"). Początkowo termin obejmował opiekę, nauczanie i wychowanie dzieci, z czasem mylnie pedagogami zaczęto nazywać osoby zajmujące się wychowaniem zarówno praktycznym jak i teoretycznym. Zajmuje się ona formułowaniem teorii, celów, treści, metod, środków i form procesu wychowania, a także stanowi zasób wiedzy praktycznej na ten temat.

Pedagogika wyrosła na gruncie filozofii. Dopiero od XVII wieku, głównie dzięki J. A. Komeńskiemu pedagogika stała się odrębną i samodzielną dyscypliną naukową, jednak poglądy na wychowanie nawiązują do filozoficznych i ideowych przesłanek swojej epoki.

2. PODSTAWOWE POJĘCIA: pedagogia, paideia, paidagogos.

Pedagogia (gr. paidagogía) dyscyplina pedagogiczna która zajmuje się zespołem metod i środków stosowanych w nauczaniu oraz wychowywaniu. Jest stosowana przez nauczycieli, pojęcie pedagogii odnosi się do praktycznej sztuki nauczania.

Obecnie pojęcie pedagogii odnosi się także do paradygmatu edukacyjnego, który może przybierać formę doktryny pedagogicznej, ideologi edukacyjnej bądź ukrytego programu wychowawczego.

Paideia – w starożytnej Grecji słowem paideia nazywano to, co współcześnie określamy mianem wychowania czy kultury. Takie rozumienie pojęcia paidei sięga poematów Homera i Hezjoda, dzieł antycznych poetów i tragików greckich, artystów, w szczególności zaś filozofów oraz instytucji czy urządzeń społecznych o charakterze wychowawczym – prawa, tradycji, ustroju państwa-miasta (polis), narodzin szkolnictwa. Paideia była istotą i głównym nurtem czy zasadą ich funkcjonowania. Celem tak pojętej paidei było ukształtowanie, wyedukowanie człowieka pięknego i mądrego w oparciu o najwyższe ideały i najdoskonalsze wzorce, zaś jej podstawowym składnikiem były kwestie związane ze szlachetnością, moralnością czy dobrocią człowieka.

Paidagogos -to termin zaczerpnięty z języka greckiego. W starożytności oznaczał człowieka prowadzącego dziecko. Paidagogos był pierwowzorem współczesnego pedagoga, wychowawcy.

3. PODSTAWOWE POJĘCIA: wychowanie, edukacja, nauczanie, uczenie się, samowychowanie, samokształcenie.

Wychowanie – jedna z form działalności społecznej człowieka; na tę działalność wychowawczą składa się wiele operacji, zabiegów i procesów oraz czynników, mających na celu wpływanie na fizyczny, umysłowy, duchowy i moralny rozwój człowieka. Przedmiotem badań i analiz pedagogiki jako nauki jest wychowanie intencjonalne t.j.: świadome oddziałanie przez wychowawcę na wychowanka mające na celu wytworzenie pewnej zmiany w obrębie jego osobowości. Ww. definicja wychowania jest niekompletna i wieloznaczna oraz rozbieżna u samych pedagogów.

wychowanie – to świadome i celowe działanie pedagogiczne zmierzające do osiągnięcia względnie stałych skutków (zmian rozwojowych) w osobowości wychowanka.

Edukacja - (łac. educatio - wychowanie) – pojęcie związane z rozwojem umysłowym i wiedzą człowieka, stosowane w następujących znaczeniach:

- proces zdobywania wiedzy, polega na zdobywaniu wiedzy w szkole lub poza nią. W Polsce edukacja podlega dwóm ministerstwom: Ministerstwu Edukacji Narodowej (MEN) i Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW).

- pojęcie używane dla określenia stanu wiedzy danej osoby, społeczeństwa, narodu. W tym kontekście mówi się o dobrej lub złej edukacji, wystarczającej lub niewystarczającej.

- wychowanie (głównie pod względem umysłowym), wykształcenie, nauka

- kształcenie, ogół czynności i procesów mających na celu przekazywanie wiedzy, kształtowanie określonych cech i umiejętności

Edukacja ma swoje znaczenie już od wieków. Szczególne znaczenie miała w starożytności. Zwłaszcza w polis greckich. W XV wieku dzięki wynalazkowi druku przez Jana Gutenberga nastąpił rozwój oświaty, do edukacji używano już wtedy książek drukowanych.

W procesie uczenia się można wyróżnić cztery formy edukacji:

- Edukację formalną albo (szkolną), która ma miejsce na etapie edukacji szkolnej, w trakcie studiów oraz w ramach różnego typu szkoleń. Zazwyczaj jest to proces prowadzący do uzyskania dyplomów, certyfikatów czy zaświadczeń, oparty na określonej strukturze i organizacji nauki i jej metodologii i metodyki.

- Edukację nieoficjalną, która zazwyczaj ma miejsce obok oficjalnego procesu nauczania bądź szkolenia, ale zazwyczaj nie prowadzi do uzyskania w sposób sformalizowany certyfikatów i dyplomów. Tego typu uczenie się obecne jest w miejscu pracy albo w ramach aktywności organizacji społeczeństwa obywatelskiego (np. organizacji pozarządowych, młodzieżowych, związków zawodowych, klubów sportowych). Tego typu aktywności edukacyjne mogą kreować także same osoby uczące.

- Edukację nieformalną, którą można ogólnie opisać jako trwający przez całe życie proces kształtowania się postaw, wartości, umiejętności i wiedzy na podstawie różnych doświadczeń oraz wpływu edukacyjnego otoczenia (rodziny, znajomych, środowiska pracy, zabaw, rynku) oraz oddziaływania mass mediów. Przykładem mogą tu być m.in. różnego rodzaju edukacyjne konkursy, projekty, filmy, słuchowiska, gry multimedialne i symulacyjne, a także edukacja rozrywkowa, w które angażuje się konkretna osoba.

- Edukację akcydentalną (ad hoc), wynikającą z codziennych sytuacji, które wydarzyły się niespodziewanie i nie były zaplanowane, ale były źródłem cennej wiedzy lub doświadczenia.

Edukacja – to ogół oddziaływań służących formowaniu się zdolności życiowych człowieka – niejednorodność tego pojęcia jest ukryta w terminach ogólnych w pedagogice

edukacja

ogół oddziaływań zmienianie, zdolności życiowe rozwijanie człowieka

Ogół oddziaływań – oznacza oddziaływania zarówno instytucjonalne, jak i indywidualne, świadome i nieświadome. Oddziaływania te mogą być systematycznie lub niesystematycznie, zaplanowane lub przygodne. Szczególną rolę zwraca się uwagę na oddziaływania, które są niezaplanowane lub nie można zaplanować, a odgrywają ważną rolę dla rozwoju człowieka,

Zmienianie i rozwijanie – może zachodzić w jakimś konkretnym sformalizowanym kierunku, przyjętym według kryterium zewnętrznego wobec jednostki lub bez uprzednio obranego celu. W pierwszym przypadku może to być konkretnie zorganizowana i tematycznie zaplanowana lekcja w szkole, w drugim wypadku natomiast jest to rozwijanie zdolności życiowych, które mogą być efektem ubocznym podjętej pewnej aktywności człowieka,

Zdolności życiowe człowieka – mogą dotyczyć wielu obszarów jego funkcjonowania tzn:

intelektualnego,

emocjonalnego,

interpersonalnego,

motywacyjnego,

fizycznego.

Kształcenie – całość doświadczeń składających się na proces zdobywania przez jednostkę umiejętności, wiedzy oraz rozumienia otaczającego ją świata. Kształcenie obejmuje zarówno proces nauczania jak i uczenia się. Pojęcie kształcenie często utożsamia się z formalnym kształceniem w instytucjach systemu szkolnictwa. W szerszym rozumieniu, obejmuje ono także kształcenie nieformalne, mające źródło w codziennych doświadczeniach, rodzinnych, kontaktach z rówieśnikami i informacjami pochodzącymi z mass mediów. Podkreśla się także znaczenie szeroko rozumianego kształcenia ustawicznego (uczenia się przez całe życie).

Kształcenie jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych: przede wszystkim pedagogiki, psychologii i socjologii.

Kształcenie – to system zmierzających do tego, aby uczącej się jednostce umożliwić poznanie świata, przygotowanie się do zmieniania świata i kształtowania własnej osobowości. W ujęciu tym wychowanie różni się od kształcenia tym, że oddziałuje na osobowość wychowanka a więc na jego potrzeby, emocje, motywacje i relacje międzyludzkie podczas gdy kształcenie zasadniczo dotyczy poznawczej sfery psychiki człowieka.

Nauczanie – działalność nauczyciela, o charakterze planowej, celowej pracy, ukierunkowanej na wyposażenie uczniów w wiadomości, umiejętności i nawyki oraz rozwijanie ich uzdolnień. Nauczanie związane jest z uczeniem się, obydwa te pojęcia tworzą wspólnie pojęcie kształcenia. Nauczanie jest przedmiotem badań dydaktyki. Pojęcie nauczanie zadomowiło się na stałe w słowniku pedagogów w XVII wieku, po ukazaniu się dzieła Wielka Dydaktyka, czyli sztuka nauczania wszystkiego wszystkich J. A. Komeńskiego.

Nauczanie – jest procesem kierowania uczeniem się uczniów w toku planowanej pracy pedagogicznej.

Uczenie się - to jedna z podstawowych funkcji umysłu polegająca na zdobywaniu wiedzy i w efekcie informacji, umiejętności, kompetencji i nawyków (sprawności). Zdolność uczenia się, w rożnym zakresie posiadają zwierzęta, ludzie, grupy ludzi a także komputery. Dlatego też uczenie się może być świadome i nieświadome. Procesami uczenia się człowieka zajmuje się psychologia. Pojęcie to używane jest także w "teorii uczenia się" – zobacz behawioryzm. Uczenie się można rozpatrywać jako czynność (pojedynczą, krótkotrwałą) lub jako zbiór czynności podobnych lub równoległych, długotrwałych. O tym czy dana czynność lub proces zachodzi wnioskujemy na podstawie zaobserwowanych zmian – uczenie więc jest procesem nabywania doświadczeń wyrażające się modyfikacją zachowania. Uczenie się może mieć charakter zamierzony jak i niezamierzony. W pedagogice uczenie się odnoszone jest do czynności ucznia. Efekty uczenia się zależne są między innymi od pamięci, koncentracji uwagi, motywacji, zainteresowań, zdolności. Efektem uczenia się jest nabycie określonej wiedzy lub umiejętności.

Samowychowanie - czynne ustosunkowanie się podmiotu do procesu swojego rozwoju. Element wychowania. Samorzutna praca człowieka nad ukształtowaniem własnego poglądu na świat, własnych postaw, cech charakteru i własnej osobowości stosownie do założonych kryteriów, celów i ideałów. Aktywność własna jednostki, praca człowieka nad samym sobą, doskonalenie, kształtowanie siebie i samorealizacja. Na pewnym etapie rozwoju człowiek przestaje być "zewnątrzsterowny" i przejmuje samodzielną odpowiedzialność za kształt własnego człowieczeństwa. Sam zaczyna określać cele, do których dąży we własnym rozwoju, samodzielnie dobiera metody, ustala "wartości kierunkowe", stawia sobie zadania, wymagania, stara się sprostać wyzwaniom. Doprowadzenie wychowanka do rozpoczęcia przezeń procesu samowychowania jest celem i zwieńczeniem dążeń każdego wychowawcy. Samowychowanie - termin wieloznaczny, utożsamiony z aktywnością własną jednostki, pracą człowieka nad sobą, doskonaleniem samego siebie, autoformacją, kształtowaniem samego siebie, samourzeczywistnieniem, czy samorealizacją; wyróżnia się dwa przeciwstawne stanowiska teoretycznie nadające odmienny sens pojęciu samowychowanie: sokratejskie i prometejskie. Samowychowanie - samokontrolowanie i sankcjonowanie zgodności własnych zachowań z przyjętymi wzorcami

Samokształcenie - samodzielne zdobywanie wiadomości, umiejętności i sprawności praktycznych z określonej dziedziny wiedzy. W szerszym ujęciu - kształtowanie własnej osobowości według własnego wzoru ideału. Nazywane również "samouctwem". Samokształcenie osiąga optymalny poziom wtedy, gdy przekształca się w stałą potrzebę życiową człowieka oraz stanowi oparcie dla kształcenia ustawicznego. Proces ten rzadko występuje w czystej postaci, często bywa powiązany z tradycyjną nauką w szkole bądź kształceniem korespondencyjnym.

4. SUBDYSCYPLINY PEDAGOGIKI (WYMIENIC I SCHARAKTERYZOWAC WYBRANĄ)

Pedagogika jest dziedzina złożoną z wielu subdyscyplin naukowych, zajmujących się różnymi obszarami praktyki edukacyjnej. Wyczerpującą i najbardziej aktualną propozycją podziału pedagogiki na subdyscypliny przedstawił Stanisław Kawula – sformułował On siedem kryteriów klasyfikacji porządkujących współcześnie wyróżniane szczegółowe dziedziny pedagogiki jako nauki:

1. kryterium celów działalności edukacyjnej – cele mogą tu dotyczyć formowania się zdolności życiowych człowieka. Mogą to być więc cele w których chodzi o ukształtowanie zdolności logicznego myślenia, w tym i podobnymi procesami zajmuję się dydaktyka. Inne cele mogą być związane z kształtowaniem umiejętności podejmowania decyzji moralnych, bo takimi zagadnieniami zajmuję się teoria wychowania.

2. kryterium metodologiczne – w tym wypadku mówimy o ukierunkowaniu metod pedagogiki jako nauki, z jednej strony możemy tu mówić ogólnie o pedagogice i jej specyfice jako odrębnej nauki społecznej – podejmowanej autorefleksji w tym względzie. Refleksje te są obecne w pedagogice ogólnej i historii wychowania, z drugiej zaś strony możemy mówić o wpływie społecznych czynników na procesy wychowania i czynności edukacyjne oraz oddziaływania różnych środowisk na wychowanie i socjalizację – tutaj ważną rolę odgrywa pedagogika społeczna ,

3. kryterium rozwojowe – według tego kryterium można uszeregować kolejno subdyscypliny pedagogiczne odpowiadające różnym okresom i etapom życia człowieka poddawanego oddziaływaniom edukacyjnym,

4. kryterium dewiacji i defektów rozwojowych człowieka – w myśl tego kryterium wyróżniona została pedagogika specjalna ze swoimi subdyscyplinami szczegółowymi,

5. kryterium instytucjonalne – chodzi tu o funkcjonowanie różnorakich instytucji edukacyjnych i podejmowaną na ich gruncie praktykę edukacyjną,

6. kryterium problemowe – można wyróżnić subdyscypliny ze względu na typ problematyki edukacyjnej np. problematyka systemów edukacji w kraju i na świecie (pedagogika porównawcza),

7. kryterium dziedzin działalności ludzkiej – to nawiązuje do rodzajów działalności człowieka, które pedagogika obejmuje polem badawczym. Będzie to np. praca socjalna lub opiekuńcza, itp.,

- pedagogika socjalna (społeczna)

- pedagogika specjalna

- pedagogika resocjalizacyjna

- pedagogika zdrowia

- pedagogika opiekuńcza

- pedagogika pracy

- edukacja dorosłych (andragogika)- nauka o oświacie i wychowaniu dorosłych. Główny cel – opracowanie optymalnych rozwiązań w zakresie doboru treści kształcenia, wychowania dorosłych, metod, środków i form organizacyjnych kształcenia, wykorzystania środków masowego przekazu. Różne środowiska (często we współpracy z pedagogiką społeczną): zakłady pracy, kursy doskonalące, jednostki wojskowe, zakłady karne, szpitale, sanatoria, ośrodki rehabilitacyjne itp. Rosnące znaczenie wskutek konieczności kształcenia przez całe życie i wydłużania się średniego czasu trwania życia ludzkiego, rosnącej liczby ludzi starszych (wyodrębniła się gerontagogika).

5. DZIAŁY PEDAGOGIKI:

DZIAŁY PEDAGOGIKI – UKŁAD PIONOWY

1. Pedagogika empiryczna lub praktyczna – obserwująca, zbierająca, badająca całość doświadczeń wychowawczych (rodziców, nauczycieli, wychowawców itd.), opracowująca doświadczenia dydaktyczne i metodyczne przy wszelkim nauczaniu i uczeniu się.

2. Pedagogika opisowa lub eksperymentalna – uwzględniająca doświadczenia, badająca eksperymentalne prawa rządzące przebiegiem zjawisk biologicznych, psychologicznych lub kulturowych związanych z wychowaniem.

3. Pedagogika normatywna – na podstawie filozofii człowieka (antropologii), aksjologii
   i teorii kultury badająca naturę człowieka oraz wytwory jego kultury, a na tym tle ustalająca wartości, ideały, cele i normy, którymi powinno kierować się wychowanie.

4. Pedagogika teoretyczna, czyli ogólna – dział najważniejszy, obejmujący całość badanego przedmiotu: opierając się na materiale empirycznym, eksperymentalnym, normatywnym, dąży do stworzenia jednolitej teorii wszechstronnego rozwoju człowieka.

6. PRZEDMIOT I MIEJSCE PEDAGOGIKI W SYSTEMIE NAUK:

Wszechstronny rozwój człowieka w ciągu całego jego życia; człowiek w trakcie rozwoju
Herbagogika - dział o wychowaniu młodzieży pedagog. Uniwersytecka, przedszkolna, ogólna, wojskowa
Andragogika - dział o wychowaniu. dorosłych specjalna lecznicza

CHARAKTER PEDAGOGOGIKI JAKO DYSCYPLINY NAUKOWEJ
Nauka - społ. Zorganizowanie działalności poznawcza ludzi, które systematycznie rozwiązuje problemy naukowości p. jest złożona, z jednej strony będzie to nauka empiryczna o faktach dotyczących rozwoju człowieka z drugiej zaś jest to nauka normatywna, zawsze oceniająca fakty opisane z punktu widzenia jakie powinny być, taka cecha prowadzi do praktycznego działania mającego na celu pokierowanie rozwojem do właściwego celu, dlatego PEDAGOG. Jest nauką teoretyczną jak i praktyczną; działy pedagog. Powodują jej charakter naukowy mierzony . pedagog. Łączy w sobie naukę empiryczo-teoretyczną

Typologia Stefana Kunowskiego przedstawia gdzie można umieścić pedagogikę.

Powyższy schemat przedstawia nauki pedagogiki oraz nauki współdziałające z pedagogiką. Jest to wizja szerokiego rozumienia pedagogiki jako nauki społecznej, pedagogiki, która zawsze pozostaje w powiązaniu z różnorodnymi naukami społecznymi. Stefan Kunowski wymienia tutaj:

1. nauki pedagogiczne:

• H – historia wychowania,

• K – kulturologia wychowania (chodzi o różne dziedziny kultury),

• A – antropologia wychowania (nauka o istocie, naturze i egzystencji człowieka),

• B – biologia wychowania (nauka o podstawach biologicznych wychowania),

• S – socjologia wychowania (nauka o zjawiskach społecznych w wychowaniu),

• P – psychologia wychowania (nauka o rozwoju psychicznym oraz funkcjonowaniu psychiki w procesie wychowania i nauczania),

• F – filozofia wychowania ( chodzi tu o teorie rzeczywistości, bytu, filozofię człowieka i wartości),

• T – teologia wychowania (ujmująca wychowanie w świetle objawienia i konieczna dla pedagogiki religijnej).

1. nauki współdziałające z pedagogiką:

   • Higiena z naukami medycznymi,

   • Ekonomika oświaty i kształcenia,

   • Demografia,

   • Cybernetyka,

   • Prakseologia (nauka o skutecznym działaniu),

   • Logika z metodologią nauk i naukoznawstwem,

   • Estetyka (nauka o pięknie),

   • Etyka (nauka o moralności).

7. PEDAGOGIKA JAKO REFLEKSJA FILOZOFICZNA:

GŁÓWNE ETAPY ROZWOJU REFLEKSJI PEDAGOGICZNEJ

Rozwój refleksji nad wychowaniem rejestruje się zwłaszcza w chwilach gdy stare formy wychowania zaczynają przeżywać swój kryzys, i wtedy jest ona inspirowana wiodącymi kierunkami w życiu kulturalnym i społecznym oraz naukowym. Na rozwój refleksji o wychowaniu wpływa także rozwój metodologii naukach społecznych. Mówiąc o czynnikach mających wpływ na rozwój refleksji pedagogicznej możemy je przeanalizować na tle rozwoju historii tej myśli.

1. Pierwszym okresem w którym postawiono problem pedagogiczny i pytano się o to co może być najbardziej decydujące dla rozwoju człowieka: urodzenie czy wychowanie ? Był to okres działalności sofistów, w którym podjęto dyskusję nad problematyką wychowania.

2. kolejnym stadium tej refleksji była epoka wielkich filozofów greckich (Platon, Arystoteles), którzy podejmowali problematykę wychowania bardziej systematycznie. Wychowanie i proces wychowania był elementem całego systemu społecznego i przyjmowanych w tym względzie wizji.

3. Szczególnie ważnym stadium w rozwoju myśli pedagogicznej stanowiło chrześcijaństwo – nauka Jezusa Chrystusa. Do podstawowych zdobyczy ważnych w zakresie pedagogiki, jakie zaistniały dzięki chrześcijaństwu należy zaliczyć przyjęcie zasady równości wszystkich ludzi i nowego sposobu wartościowania każdego człowieka, zwłaszcza dziecka.

Te nowe elementy spojrzenia i ujęcia wychowania to:

• Nowe spojrzenie na wychowanie, którego zasady zaczęły być wyprowadzane również z pozycji wiary religijnej,

• Pogłębiona koncepcja wartości i nowa aksjologia.

Emancypowanie się pedagogiki jako nauki

Nie tylko praktyka, lecz również myślenie pedagogiczne (refleksje nad wychowaniem) istniało od dawna i zawsze miało charakter:

• Filozoficzny,

• Teologiczny,

• Religijny,

• Publicystyczny lub literacki.

Refleksja pedagogiczna jest również zawsze warunkowana społecznie i kulturowo. Zazwyczaj również zmiana w jej obrębie dokonuje się gdy nadchodzi kryzys starego myślenia, wówczas również rodzą się nowe pomysły i formułuje się nowe cele i zadania dla wychowania. Szczególnym momentem wzmożonej refleksji nad wychowaniem był w czasach nowożytnych okres Oświecenia oraz czas po nim następujący – rozwój przemysłu i związane z nim potrzeby. W czasach nowożytnych wraz z procesem oddzielania się filozofii od teologii i wyłonienia się różnych nauk odwołujących się do racjonalnego badania świata i posługujących się eksperymentem i metodą ilościowym badaniem, również w pedagogice zaczyna się poszukiwać naturalnych metod wychowania – uwzględniających naturę rzeczy, lub naturę integracji ludzkiej oraz osobliwość języka i sztukę oraz naturę psychologiczną wychowania (Pestalozzi). Proces rozwoju tożsamości i autonomii pedagogiki jako dyscypliny naukowej staję się coraz bardziej zaawansowana i pedagogika zaczyna zdobywać miejsce wśród dyscyplin naukowych. Proces ten wspierany jest zawsze przez następujące czynniki:

• Czynniki kulturowe i społeczne – tzw. Rewolucja przemysłowa i związany z nią podział pracy, zapotrzebowanie na nowe specjalizacje zawodowe itp.

• Wyżej wspomniany czynnik rodzi zawsze poważne zmiany typu ekonomicznego i politycznego, które możemy widzieć jako kolejny bodziec mający znaczenie dla rozwoju myśli pedagogicznej.

• Ważnym czynnikiem rozwoju myślenia pedagogicznego – samej pedagogiki była również pedagogizacja studiów uniwersyteckich które zaczęły przygotowywać swoich absolwentów do pracy wychowawczej i dydaktycznej. Dopiero od końca XVIII w. pedagogika pojawiła się na uniwersytetach, jako odrębnie definiowana dyscyplina, w pierwszej kolejności pojawiła się ona na uniwersytetach niemieckich. Pierwszym podręcznikiem był „Zarys pedagogiki” Ernsta Christiana Trappa (1780 r.).

W tym samym czasie A.H. Niemeyer wydał skrypt do nauczania gdzie poszukiwał definicji zakresu i celów teorii wychowania. Pierwszym, który dał podstawy naukowe tej dyscyplinie był Jan Fryderyk Herbart (pierwszy profesor habilitowany w dziedzinie pedagogiki). Swoje wykłady z pedagogiki realizował w ramach wykładów najpierw z filozofii, a później samej pedagogiki. Przez swoje publikacje stał się ojcem pedagogiki naukowej i autorem który po raz pierwszy w sposób wyraźny i usystematyzowany poruszał problemy naukowości pedagogiki.

Historia filozofii jest dziedziną ważną dla wychowawców. Wyjąwszy skrajnych autorów, wszyscy teoretycy pedagogiki zgadzają się, że w procesie wychowania należy przekazywać dorobek pokoleń poprzednich. Pogląd na świat jest w dużym stopniu dziełem filozofii. Dodatkowo, historia filozofii nie mówi nam, że jest jedno słuszne rozwiązanie, pokazuje różne możliwości i postawy i jest daleka od wszelkiego dogmatyzmu.

8. FAZY ROZWOJU PEDAGOGIKI (ORTODOKSJA, HETERODOKSJA, POSTMODERNIZM)

Rozwój teorii / koncepcji pedagogicznych we współczesnej Europie i w Polsce:

Biorąc pod uwagę dynamikę rozwoju refleksji pedagogicznych i w związku z tym kreujących się koncepcji i teorii pedagogicznych wskazuję się na różne prawidłowości i chronologię w tym względzie. Jedną z nich podał Roland Paulston. Wyróżnił on trzy fazy rozwoju teorii / koncepcji pedagogiki obejmujących lata 1950 – 1990.

I faza (1950 – 1960) – to rozwój liniowy, dominującej ortodoksji (tendencja do eliminowania poglądów niezgodnych z tymi, które wyrażali rządzący), oraz rozpowszechniania się pozytywistycznego modelu badań, celem których było stworzenie usystematyzowanej wiedzy pedagogiki opartej na wyjaśnianiu przyczynowo – skutkowym.

II faza – to lata 1970 – 1980 – to rozgałęzienie się teorii. W miejsce ortodoksji wchodzi heterodoksja dopuszczająca możliwości uprawiania różnych dyskursów pedagogicznych obok koncepcji o orientacji pozytywistycznej pojawiają się koncepcje o charakterze interpretacyjnym , które są różnicowane ideowo,

III faza – to lata 90 – te. To przejście od wojny paradygmatów teoretycznych do debatujących społeczności uczonych – dopuszcza się eklektyczne modele wiedzy. Styl uprawiania nauki jest bardziej holistyczny. Bardzo widoczna jest tutaj pedagogika postmodernizmu.

9. POJĘCIE PARADYGMATU W NAUKACH O WYCHOWANIU:

Paradygmat − w rozumieniu wprowadzonym przez filozofa Thomasa Kuhna w książce Struktura rewolucji naukowych (The Structure of Scientific Revolutions) opublikowanej w 1962 roku - to zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Teorii i pojęć tworzących paradygmat raczej się nie kwestionuje, przynajmniej do czasu kiedy paradygmat jest twórczy poznawczo - tzn. za jego pomocą można tworzyć teorie szczegółowe zgodne z danymi doświadczalnymi (historycznymi), którymi zajmuje się dana nauka. Najogólniejszym paradygmatem jest paradygmat metody naukowej, jest to kryterium uznania jakiejś działalności za naukową. Dobry paradygmat posiada kilka cech i m.in. musi:

- być spójny logicznie i pojęciowo,

- być jak najprostszy i zawierać tylko te pojęcia i teorie, które są dla danej nauki rzeczywiście niezbędne,

- dawać możliwość tworzenia teorii szczegółowych zgodnych ze znanymi faktami.

Nauka nie jest jednostajnym, kumulatywnym pozyskiwaniem wiedzy. Zamiast tego nauka jest serią spokojnych okresów przerywanych przez gwałtowne intelektualne rewolucje, po których jeden koncepcyjny światopogląd jest zamieniany przez inny. Kuhn spopularyzował w tym kontekście termin paradygmat, opisywany przez niego jako w istocie zbiór poglądów podzielanych przez naukowców, zestaw porozumień o pojmowaniu zagadnień. Pomimo tego krytycy zarzucali mu brak precyzji w stosowaniu tego terminu. Zgodnie z poglądami Kuhna paradygmat jest istotny dla badań naukowych, gdyż "żadna nauka przyrodnicza nie może być wyjaśniana bez zastosowania splecionych teoretycznych i metodologicznych poglądów pozwalających na wybór, ocenę i krytykę".

Paradygmat kieruje wysiłkiem badawczym społeczności naukowych i jest tym kryterium, które najbardziej ściśle identyfikuje obszary nauk. Fundamentalnym argumentem Kuhna jest to, że dla dojrzałej nauki typową drogą rozwojową jest kolejne przechodzenie w procesie rewolucji od jednego do innego paradygmatu. Gdy ma miejsce zmiana paradygmatu, "świat naukowy zmienia się jakościowo i jest jakościowo wzbogacany przez fundamentalnie nowe zarówno fakty jak i teorie". Kuhn utrzymywał także, że - wbrew obiegowym opiniom - typowi naukowcy nie są obiektywnymi i niezależnymi myślicielami, a są konserwatystami, którzy godzą się z tym, czego ich nauczono i stosują tę naukę (wiedzę) do rozwiązywania problemów zgodnie z dyktatem wyuczonej przez nich teorii. Większość z nich w istocie jedynie składa układanki, celując w odkrywaniu tego, co i tak już jest im znane - "Człowiek, który usiłuje rozwiązać problem zdefiniowany przez istniejącą wiedzę i technikę nie ma szerszych horyzontów. Wie on co chce osiągnąć, i w zgodzie z tym projektuje swoje narzędzia i kieruje swoimi myślami."

W naukach społecznych, gdzie mogą jednocześnie występować różne paradygmaty, dochodzi do wojen paradygmatycznych, czyli zwalczania się nawzajem uczonych z różnych obozów i odmawiania innym charakteru naukowości. Paradygmaty w socjologii i antropologii są bardzo podzielone i na całym świecie zaobserwować można spory pomiędzy ich przedstawicielami.

Paradygmat – wypracowany model, sposób uprawiania danej nauki.

W naukach społecznych elementami strukturalnymi modelu (paradygmatu) są:

• wiedza na temat struktury rzeczywistości (poziom ontologiczny),

• wiedza na temat sposobów poznawania tej rzeczywistości (poziom epistemologiczny),

• wiedza na temat sposobu badania tej rzeczywistości (poziom metodologiczny).

Cztery główne paradygmaty:

1) Paradygmat humanistyczny- zespół przesłanek nadających indywidualistyczne i subiektywistyczne znaczenie faktom występującym w życiu społeczny.

2) Paradygmat interptetatywny – dąży do zrozumienia, w jaki sposób jednostki zyskują świadomość w ramach struktur społecznych. Do zrozumienia reguł danego społeczeństwa czy kultury niezbędne jest wniknięcie w rzeczywistość społeczną ludzi, którzy posługują się nimi na co dzień.

3) Paradygmat strukturalistyczny – istnieją obiektywne struktury, w których przebiega Zycie, a wyjaśnienie ich zależności jakie nas determinują (np. wykształcenie) nadaje sens i kierunek zaplanowanej interwencji w obiektywny świat społeczny.

4) Paradygmat funkcjonalistyczny – ujmuje świat społeczny jako byt obiektywny z gotowymi strukturami regulującymi życie jednostki (determinizm). Podstawową kategorię opisu stanowi system kulturowy, podporządkowujący sobie osobowość jednostek.

Wybrane aspekty	Pozytywizm	Postpozytywizm	Teorie krytyczne	Konstruktywizm
Ontologia	Założenie o obiektywnej rzeczywistości	Założenie o obiektywnej rzeczywistości nie zawsze doskonałej (realizm krytyczny)	Założenie o kształtowaniu rzeczywistości przez struktury i wartości polityczne (kulturalne i etniczne – realizm historyczny)	Założenie o rzeczywistości o konstruktywnej lokalnie i specyficznie (relatywizm)
Epistemologia	Badacz bada przedmiot bez wpływania na niego i bez pozostawania pod jego wpływem: generalizacje przyczynowo - skutkowe	Badacz bada prawdopodobną rzeczywistość, ale nigdy nie będzie miał pełnej wiedzy o przedmiocie; generalizacje przyczynowo - skutkowe	Wyniki badań mają wartość subiektywną; generalizację przez prawdo podobieństwa	Wiedza jest kreowana w interakcjach pomiędzy badaczem a badanymi; transakcyjność wiedzy; pośrednie doświadczanie
Metodologia	Weryfikacja hipotez; głównie wykorzystywane metody ilościowe; stabilizacja praw	Weryfikacja hipotez, obok metod ilościowych mogą być wykorzystywane metody jakościowe	Rekonstrukcja uprzednio powstałych konstrukcji (struktur); głównie wykorzystywane metody jakościowe	Rekonstrukcja, hermeneutyka, dialektyka, głównie wykorzystywane metody jakościowe

10. WYBRANE FILOZOFICZNE PODSTAWY EDUKACJI (ZAŁOŻENIA IDALIZMU, REALIZMU, NATURALIZMU, PRAGMATYZMU, EGZYSTENCJALIZMU, LIBERALIZMU I KONSERWATYZMU)

IDEALIZM:

- Idealizm twierdzi, że rzeczywistość ma charakter duchowy czy pojęciowy. Idealistyczne pojmowanie edukacji odwoływało się do procesu polegające na rozwijaniu obecnych u dziecka, choć ukrytych, zdolności.

- Celem wychowania jest zwrócenie uczniów z błędnej drogi, którą podążają kierując się uczniami i opiniami i skierowanie ich na właściwą wiodącą do prawdziwej rzeczywistości, czyli świata idei.

- Zgodnie z założeniami epistemologicznymi idealizmu głównym celem kształcenia jest stymulowanie ucznia do tego, by silniej i pełniej utożsamił się z umysłem absolutnym, z makrosystemem.

- Kształcenie idealistyczne powinno mieć charakter ogólny, a nie polegać na przygotowaniu do konkretnego zawodu. Celem kształcenia zawodowego jest zdobycie umiejętności wykonywania danej profesji, a nie osiągnięcie osobistej doskonałości i pełni człowieczeństwa.

- Idealistyczny program nauczania można postrzegać jako hierarchiczny układ, w którym najważniejszą pozycję zajmują dziedziny o większym stopniu ogólności, tzn. filozofia i teologia. Im bardziej szczegółowy przedmiot, ty niższe jest jego miejsce w hierarchii.

- Metodyka idealistyczna odwołuje się do procesu myślowego polegającego przede wszystkim na rozpoznaniu czyli introspektywnej analizie, podczas której uczeń bada zawartość swojego umysłu i znajduje w nim prawdę wspólną wszystkim ludziom.

- Nie narzuca się nauczycielom żadnej konkretnej metody!

- Nauczyciel w orientacji idealistycznej odgrywa w relacji z uczniem szczególną rolę. Jednym z podstawowych kryteriów wyboru nauczyciela powinny być kwalifikacje w dziedzinie nauczania przedmiotu oraz umiejętności pedagogiczne. Pożądane jest również aby posiadał cechy godne naśladowania.

REALIZM:

- Realiści twierdzą, że istnieje obiektywny porządek rzeczywistości (metafizyka realistyczna), a człowiek ma możliwość jej poznania (epistemologia realistyczna). Dalej zakładając, że powinniśmy postępować zgodnie z tą wiedzą (aksjologia realistyczna)

- Cechą definiującą człowieka jest zdolność myślenia. Gdy człowiek pozwoli, by rządziły nim popędy, uczucia i wola, zaczyna działać bezmyślnie, uchybiając tym samym wartościom stanowiącym o istocie człowieczeństwa.

- Można przyjąć, że nadrzędnym celem edukacji realistycznej jest wychowanie człowieka, tak by umiał wieść dobre życie- dzięki samookreśleniu i integracji wewnętrznej.

- Zadaniem edukacji i kształcenia jest tutaj przekazywanie wiedzy niezbędnej do przeobrażania życia.

- Szkoła jako instytucja wyspecjalizowana, ma do spełnienia konkretną misję, którą jest rozwijanie racjonalnego myślenia. Inne działania placówek oświatowych mają drugorzędne znaczenie.

- Realistyczny program nauczania opiera się na podstawowym założeniu, że najbardziej skutecznym sposobem poznania rzeczywistości jest studiowanie (uczenie się) w ramach systematycznie uporządkowanych dyscyplin przedmiotowych- prowadzonych przez wykwalifikowanych ekspertów tychże dziedzin.

- W myśl koncepcji realistycznej nauczyciel musi się biegle posługiwać różnymi metodami dydaktycznymi. Wybierając daną metodę, winien uwzględnić poziom uczniów oraz uwarunkowania środowiskowe, którym podlegają.

NATURALIZM:

- Inaczej natywizm.

- Reprezentowany przez przedstawicieli swobodnego wychowania (Rousseau, Tołstoj).

- Szkoła na miarę dziecka; angielska nowa szkoła – wychowankowie mogą wszystko.

- Zasada – wychowawca nic nie ma robić z wychowankiem.

- Rolą nauczyciela/wychowawcy jest zapewnienie maksymalnej swobody emocjonalnej, równowagi, bezpieczeństwa.

- Proces kształcenia jest obserwowaniem dzieci, przystosowaniem się do ich zainteresowań, zdolności.

- Działanie nauczyciela nie powoduje zmian.

PRAGMATYZM: Edukacyjne aspekty filozofii Deweya

Dewey stworzył własną propozycję nauczania:

1. uczenie się przez działanie i doświadczenie:

- życie jest edukacją a edukacja życiem;

- nauka szkolna powinna zapewniać ciągłość, jednorodność w tym co uczeń przyswaja sobie poza szkoła;

- nauka powinna dotyczyć pytań, które dziecko stawia sobie odnośnie własnego życia;

- eksponowanie w procesie edukacji uczenia się przez doświadczenie i działanie;

- w szkole powinna się odbywać wymiana doświadczeń osobistych przez co dokonuje się proces budowy wspólnego doświadczenia;

- nauczyciele powinni rozszerzać doświadczenia uczniów, a jednocześnie opierać się na nich;

- nauczyciele powinni być nośnikami doświadczenia, nie wolno im narzucać się uczniom, ingerować w ich wolność, wtrącać się między ucznia a proces doświadczenia;

- dzięki oparciu programu nauczania na doświadczeniach życiowych jak również potrzebach uczniów może mobilizować to do ciągłego uczenia się, podtrzymywać motywację;

b. indywidualizm pedagogiczny:

- ma on uzasadnienie:

* subiektywne ( reakcje dziecka są różne, ponieważ zależą od indywidualnego charakteru dziecka)

* obiektywne ( warunki życia dziecka są różne)

- człowiek ma stać się świadomym współtwórcą przemian w świece ludzkim, swobodnym i odpowiedzialnym, zdolnym do inicjatywy i samodzielnego rozwijania zagadnień, wyłaniających się z życia;

- wychowanie powinno zapewnić dziecku zdolność przystosowania się do nowych warunków

c. edukacja i demokracja:

- nacisk na współdziałanie;

- współdziałanie podstawa aktywności człowieka;

- współdziałanie i wymiana doświadczeń prowadzą do rozwoju jednostki;

- demokracja jako forma wspólnoty życia, wzajemnej wymiany doświadczeń, to totalny sposób życia społecznego;

- edukacja i demokracja to dwa pozostające w sprzężeniu zwrotnym elementy życia społecznego

Dewey uważa, ze:

* wychowanie jest procesem życiowym, a nie przygotowaniem do przyszłego życia;

* życie szkolne powinno podjąć i kontynuować czynności z którymi dziecko zapoznało się w domu, tak aby dziecko nauczyło się je stopniowo poznawać i potrafiło odgrywać w nich samodzielną rolę;

* zadaniem szkoły jest pogłębić odczucia wartości społecznych, które zostały dziecku wdrożone w życiu domowym;

* najlepsze i najgłębsze nawyki moralne zdobywa się w bezpośrednich stosunkach z innymi w połączeniu pracy i myśli;

* życie społeczne szkoły powinno dostarczać dziecku chęci do pracy.

EGZYSTNCJALIZM:

- Kierunek filozofii współczesnej, zajmujący się rolą indywidualnej egzystencji (jednostki) w świecie, głoszący, że losy jednostki nie są społecznie i historycznie zdeterminowane, lecz że ma ona wolny wybór i jest bezwzględnie odpowiedzialna za własne czyny

- „egzystencjalizm wyprzedza esencję”- powtarzał Jean Paul Sartre. Dzięki indywidualnym osobistym i subiektywnym wyborom każdy jest sam dla siebie twórcą esencji.

- Egzystencjalizm był m.in. reakcją na kryzys społeczeństwa masowego. Życie w społeczeństwie masowym miało charakter publiczny i odarło człowieka z jego prywatności, pozbawiając go motywacji do poszukiwania indywidualnego stylu bycia. Wyjątkowość traktuje się raczej jako przejaw ekscentryczności.

- Osiągnięciem zurbanizowanego społeczeństwa korporacyjnego było upowszechnienie edukacji, jednak rezultat ten uzyskano, budując swego rodzaju oświatowe fabryki, których rolą jest wytworzenie standardowego produktu.

- Egzystencjaliści dążą do odwrócenia procesu dehumanizacji szkolnictwa.

- Egzystencjaliści przestrzegają przed przypisywaniem grupie zbyt istotnej roli. Nawet w największym tłumie człowiek Kanad może czuć się samotny i przejęty trwogą.

- Powszechnym zjawiskiem ograniczającym indywidualność, według egzystencjalistów, jest tak zwana tyrania przeciętności.

- Edukacja egzystencjalistyczna powinna umożliwiać tworzenie sytuacji, dzięki którym uczeń uświadomiłby sobie, że dokonując wyboru, musi sam rozstrzygnąć, co jest dobre, a co złe, co jest właściwe a co niewłaściwe… sam musi ponieść odpowiedzialność za swoje wybory!

- Prowadzenie lekcji według koncepcji egzystencjalistycznych wymaga utrzymania subtelnej równowagi, pozwalając zarówno nauczycielowi, jak i uczniom na zachowanie własnej indywidualności.

- Na gruncie egzystencjalizmu proponuje się tzw. „lekcje otwarte” ( John Holt), gdzie dzieci mają możliwość wybierania spośród wielu różnych propozycji tego, czego będą się uczyć.

- Dorośli mają prawo wymagać od dzieci posłuszeństwa, ale nie dlatego, że są bardziej doświadczeni i rozsądni.

- W Wychowaniu egzystencjalistycznym przedmiotem największej troski jest wolność jednostki. Dzięki dokonywaniu ważnych wyborów osobistych uczeń samodzielnie definiuje swoją tożsamość.

LIBERALIZM:

- nacisk na wykształcenie, porządek, procedury i użyteczność;

- rozproszenie władzy w ustroju opartym na ideologii liberalnej zapobiega przeprowadzaniu zbyt gwałtownych reform i zabezpiecza szkoły przed monolityczną, narzucaną odgórnie polityką;

- stworzenie powszechnego systemu edukacji zapewniającego obywatelom ogólne wykształcenie;

- wychowanie obywatelskie w aspekcie poznawczym (wiedza na temat ustroju państwa i jego instytucji) i emocjonalnym (poczucie odpowiedzialności publicznej);

- wolność jako brak instytucjonalnych środków przymusu;

- wolność szkoły jako instytucji (szkoły nie podlegają upolitycznieniu);

- wolność jako warunek skuteczności metodologicznej (swoboda uczniów do badania kontrowersyjnych kwestii).

- to ideologia opierająca się na filozofii wolności jednostki i demokracji życia społecznego,

- wolność rozumiana jest tutaj jako indywidualna możliwość działania według własnych decyzji i planów,

- Każda jednostka jest wolna i ma prawo do samorealizacji w obszarze własnej wolności,

- Życie społ. przedstawione jest tutaj jako zbiór jednostek które nie są formalnie w relacjach społ. ich proces samorealizacji uwarunkowany jest głównie osobistymi właściwościami i aktywnością,

- Zadaniem państwa jest utrzymanie porządku społ. za pomocą odpowiednio zorganizowanego ładu prawnego,

- Życie społ. organizowane w zgodzie z zadaniami demokracji, ma ona szanować i gwarantować poszanowanie praw wszystkich jednostek

- Procesy edukacyjne mają być emancypacyjne, elastyczne otwarte,

- Proces kształcenia opiera się na twórczości, aktywności osobistym doświadczeniu jednostki,

- Stosunki między uczestnikami procesów edukacyjnych mają charakter partnerski,

- Zarządzanie systemem edukacyjnym opiera się na decentracji aktywności wszystkich partnerów eduk.

KONSERWATYZM:

- CEL WYCHOWANIA: podtrzymywanie i transmisja konwencjonalnych wzorców zachowań społecznych.

- GŁÓWNE WŁAŚCIWOŚCI: wiedza jest użyteczna, dla podtrzymywania porządku społecznego, człowiek to obywatel, który pełni w państwie określone role, wychowanie jest adaptacją do już ustanowionego prawa, akceptacja tylko tych zmian, które wspierają obecny ład, koncentracja na kulturowej stabilności, autorytety, sprawdzone przekonania, ideały, wiara.

Dziecko m być dobrym obywatelem, podobieństwa są ważniejsze niż różnice, równe prawa, szanse, wolna wola.

- ADMINISTRACJA: władze sprawują dojrzali pedagodzy, których autorytety oparte są na przepisach roli i pozycji.

- PROGRAM NAUCZANIA: koncentracja na socjalizacji, wdrażaniu tradycyjnych wartości, wiedzy akademickiej (narodowa historia, konwencjonalna wiedza humanistyczna, nauki przyrodnicze, w-f).

- METODY KSZTAŁCENIA: tradycyjne, pamięciowe. Nauczyciel kieruje kształceniem, dyscyplina (wiedza jest ważniejsza niż stosunki interpersonalne).

- KONTROLA W KLASIE: uczeń jest oceniany na ile jest dobrym obywatelem i na ile realizuje wzory obywatelstwa.

11. POJĘCIE IDEOLOGII (CELE, FUNKCJE, ROLA IDEOPLOGII W EDUKACJI )

Ideologia - jest to powstała na bazie danej kultury wspólnota światopoglądów, u podstaw której tkwi świadome dążenie do realizacji określonego interesu klasowego lub grupowego albo narodowego. Mianem ideologii określa się każdy zbiór uporządkowanych poglądów – religijnych, politycznych, prawnych, przyrodniczych, artystycznych, filozoficznych – służących ludziom o tożsamych poglądach do objaśniania otaczającego ich świata. Społeczną funkcją ideologii jest artykulacja celów aktywności i dopuszczalnych sposobów ich osiągania oraz motywacja ich zasadności względami uznawanymi za wyższe niż jednostkowy interes. Zapotrzebowanie na ideologie wynika z właściwego ludziom poszukiwania odpowiedzi na pytania o sens i sposób istnienia.

Pojęcie ideologii wprowadzone zostało przez Destutta de Tracy'ego w 1796 dla oznaczenia jednego z kierunków myśli filozoficznej związanej z programem science of ideas wywodzącym się od angielskiego empirysty Johna Locke’a.

Początkowo zatem znaczyła tyle co nauka o ideach, nie odbiegając od swego etymologicznego znaczenia.

Współczesne znaczenie tego terminu odbiega od tego jakie nadał mu de Tracy, korzeniami swymi sięgając do rozprawy K. Marksa i F. Engelsa Ideologia niemiecka (napisanej w latach 1845-48), oraz do rozprawy Ideologia i utopia Karla Mannheima (1929).

Marks i Engels utożsamiają w swojej rozprawie pojęcie ideologii z pojęciem filozofii, jednocześnie utrzymując pogląd, że wszelka myśl stanowi odbicie warunków materialnych. Filozofia staje się wtedy pojęciowym ujęciem określonej rzeczywistości materialnej, w której istnieje człowiek. Przy takim ujęciu filozofii, formy ludzkiej świadomości stanowią odbicie procesów materialnych. Zaś sama filozofia jako jedna z form ludzkiej świadomości (świadomości społecznej) staje się pojęciowym wyrazem interesów, które zgodnie z przyjętą przez nich stratyfikacją społeczną mają charakter klasowy.

W takim ujęciu filozofia staje się świadomością partykularną wyrażającą interes określonej klasy społecznej, z reguły tej, która dominuje w określonym układzie społecznym i dąży do narzucenia – odpowiadających jej form świadomości – pozostałym klasom społecznym. Ideologia zatem w swoim uzasadnieniu odwołuje się nie do kategorii prawdy lecz do kategorii interesu .

We współczesnym znaczeniu pod pojęciem ideologii rozumieć należy zbiór poglądów czy sądów (naukowych, filozoficznych, religijnych, by wymienić tylko najważniejsze), które w przekonaniu danej grupy społecznej wyrażają jej interesy i o tyle są akceptowane w ramach określonej ideologii, o ile pozostają w zgodzie z subiektywnym odczuciem interesu określonej grupy. I jako takie właśnie nie mogą być oceniane w kategoriach teoretycznych, a więc przede wszystkim z perspektywy prawdy. Nie można więc zasadnie utrzymywać, że jakaś ideologia jest prawdziwa lub fałszywa.

To właśnie w sposób istotny odróżnia ją od filozofii, pojmowanej jako poznanie teoretyczne. Filozofia w przeciwieństwie do ideologii stanowi próbę przedstawienia rzeczywistości taką, jaka się ona jawi jako przedmiot poznania teoretycznego, niezależnie od tego, czy wypracowany w jej ramach obraz pojęciowy odpowiada czyimkolwiek interesom. Ideologia zaś oceniana bywa przez perspektywę wykazania wyższości czy też pierwszeństwa proponowanych w jej ramach rozwiązań. Prawdy teoretyczne czerpane z filozofii czy innych dyscyplin poznania teoretycznego, jak również wszystkie inne tezy, którymi się ideologia posługuje mają jedynie służyć za uzasadnienie celów wyznaczanych przez określone interesy. Innymi słowy mówiąc "wszelka wiedza jaką posługuje się ideologia pojmowana jest instrumentalnie", ze względu na jej użyteczność celem uzasadnienia określonej tezy czy poglądu, który to z kolei wyrażać ma określony interes.

Ideologia wyrażająca interesy dużych grup społecznych charakteryzuje się małą podatnością na innowacje. Zazwyczaj porusza tematy:

- jednostki i jej roli w społeczeństwie,

- sposobu funkcjonowania instytucji,

- kwestii zmian obowiązującego porządku,

- wolności,

- odmienności,

- sprawiedliwości społecznej.

Ideologia ma określoną strukturę, czyli wewnętrzny skład treściowy i wzajemne powiązania poglądów.

Cechy ideologii to m.in.:

- uporządkowany obraz świata istniejącego i pożądanego w przyszłości

- duży stopień ogólności celów i sposobów działania

- składa się z sądów prawdziwych

- w mniejszym lub większym stopniu upiększa zakładany cel

- najczęściej uzasadnia całokształt działań politycznych i określa cele które mają zakończyć pewien etap działań np. zdobycie władzy i dalej je rozwijać

- występują w niej ogólne sądy wartościujące które określają wartości przyjmowane w ramach danej ideologii za punkt wyjścia oceny zjawisk społecznych