Wykład 1, 2 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 19.02.2013
Literatura
Barbara Szacka – Wprowadzenie do socjologii
Piotr Sztompka – Socjologia. Analiza społeczeństwa
Anthony Giddens – Socjologia. Zdrowie i choroba
Beata Tobiasz- Adamczyk – Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby
Włodzimierz Piątkowski – Zdrowie, choroba, społeczeństwo.
Włodzimierz Piątkowski, Anna Titkow – W stronę socjologii zdrowia
C. Barnes, G. Mercer – Niepełnosprawność
Charakterystyka społeczeństw nowoczesnych (w opozycji do tradycyjnych)
Indywidualizm jako dominujące podejście do ról, praw, obowiązków odpowiedzialności jednostki (w odróżnieniu od wcześniejszego kolektywizmu)
Racjonalność – nacisk na naukowe podejście do rzeczywistości – eliminacja tym samym elementów magicznych, religijnych.
Specjalizacja – coraz większe zróżnicowanie ról społecznych, zawodów, funkcji (coraz ściślejsze specjalizacje)
Rosnące znaczenie ekonomicznego aspektu życia
Pęd do ekspansji, przekraczanie wszelkich granic np. wiedzy
Coraz bardziej pogłębiające się różnice, nierówności społeczne, coraz bardziej niesprawiedliwy rozdział dóbr, eksploatacja jednych przez drugich, co doprowadziło do alienacji człowieka, czyli jego osamotnienia, izolacji, braku zadowolenia z pracy.
Anomia społeczna
Charakterystyka ponowoczesności (późnej nowoczesności, postmodernizmu)
Wg Antony Giddensa
Nowe formy zaufania – niezbędne dla poczucia bezpieczeństwa i ciągłości życia. Wiążą się z dominacją w naszym życiu coraz liczniejszych „systemów abstrakcyjnych”. Nie znając do końca zasad ich działania (np. komputerów, tomografów, elektrowni jądrowych, giełdy itp.), zdani jesteśmy na ich prawidłowe działanie. Te ogromne kompleksy urządzeń prowadzą do depersonifikacji relacji społecznych.
Pojawienie się nowych form ryzyka. Ryzyko zawsze towarzyszyło ludziom, ale teraz uzyskało nową jakość. Na czoło wysuwa się nie ryzyko wynikające z otoczenia przyrodniczego, lecz z otoczenia cywilizacyjnego autorstwa człowieka. Ryzyko takie często trudne jest do określenia i niekiedy dowiadujemy się o nim post faktum.
Nieprzejrzystość, płynność sytuacji społecznych, w jakim ludziom przychodzi działać. Ta nieprzejrzystość wynika z czterech okoliczności (przesłanek):
Im bardzie skomplikowane są „systemy abstrakcyjne”, tym większa jest szansa na pojawienie się błędów konstrukcyjnych, operatorskich zarządzających tymi systemami
Istnieje duże ryzyk wystąpienia nieprzewidywalnych i niepożądanych efektów podejmowanych działań
Wiedza społeczna, paradoksalnie, prowadzi do samorealizujących się proroctw
Skrajny relatywizm norm (niepewność pracy, rodziny, przyszłości itp.).
Globalizacja – czyli według Ronalda Robertsona – jest to zbiór procesów, które czynią świat społeczny jednością w znaczeniu:
Nowoczesne technologie oplatają świat siecią połączeń komunikacyjnych, co umożliwia uczestnictwo w tych samych wydarzeniach, w tym samym czasie wszystkim ludziom na ziemi. Świat staje się „globalną wioską”.
Coraz większe są powiązania ekonomiczne państw, firm itp.
Nowe formy organizacji ekonomicznych i politycznych o charakterze międzynarodowym (ONZ, UE, itp.)
Pojawiają się coraz liczniejsze kategorie społeczne, których życie i praca odrywa się od konkretnych miejsc (np. mieszka się w jednym miejscu, a pracuje w innym)
Globalizacja wyraża się także upowszechnieniem się wzorów kulturowych poza obrębem kultury, w której powstały, co powoduje zmianę systemów wzorów wartości, stylów życia konsumpcji.
Prowadzi to często do „psucia” się kultury.
Współcześnie istotne są również zmiany demograficzne. Głównie wzrost liczby osób chorych i niepełnosprawnych oraz starzenie się społeczeństw, co doprowadziło do wyróżnienia dodatkowych kategorii wiekowych wg WHO.
Dawniej wyróżniano trzy kategorie wiekowe:
Wiek przedprodukcyjny
Wiek produkcyjny
Wiek poprodukcyjny
Obecnie ta ostatnia kategoria została podzielona na trzy okresy:
Wiek podeszły – 60 – 75 lat
Wiek starczy (tzw. późna starość) – 76 – 90 lat
Wiek sędziwy (długowieczność) – powyżej 90 lat.
Najważniejsze problemy związane ze starzeniem się społeczeństw: samotność, choroby, niepełnosprawność, życie w ubóstwie, poczucie nieprzydatności, poczucie deprywacji społecznej oraz deprecjacji.
W Polsce obowiązują dwa kryteria niepełnosprawności:
Prawne – związane z posiadaniem przez osobę odpowiedniego, aktualnego orzeczenia potwierdzającego niepełnosprawność, wydanego przez organ do tego upoważniony
Biologiczne – oparte na samoocenie danej osoby na temat zdolności do wykonywania podstawowych czynności życiowych.
Wykład 3, 4 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 26.02.2013
Socjologia powstawała w XIX w., czyli w czasie gdy rodziło się społeczeństw nowoczesne. Za jej „ojca” uważa się Augusta Comte’a.
Natomiast za „ojca” socjologii medycyny uważany jest Talcott Parsons, jeden z twórców współczesnej teorii strukturalno-funkcjonalnej.
Teoria strukturalno-funkcojnalna
W teoriach tych (istniej kilka jej wersji) społeczeństwo ujmowane jest jako system, tzn. wyodrębniona z przyrodniczego otoczenia całość, składająca się z powiązanych wyraźnymi relacjami elementów; całość znajdująca się w stanie eqvilibrium i homeostazy, czyli równowagi funkcjonalnej. W ramach systemu społecznego można wyróżnić podsystemy (np. ekonomiczny, polityczny, kulturowy) charakteryzujące się także pewnym stopniem całości i autonomii. Zarówno systemy jak i podsystemy pełnią w stosunku do odpowiednich całości wyższego rzędu określone funkcje, tzn. przyczyniają się do utrzymania owych całości w stanie równowagi, integracji, adaptacji. Inaczej mówiąc zaspokajają pewne potrzeby, realizują pewne imperatywy czy wymogi funkcjonalne.
Główne paradygmaty teorii (wg. Roberta Mertona)
Społeczeństwo jest ponadindywidualną całością, a nie tylko sumą prostych elementów.
Każdy element systemu jest ściśle powiązany z innymi elementami. Każdy element przyczynia się do powodzenia innych, np. gospodarka do edukacji i odwrotnie, edukacja do poprawy stanu zdrowia itp.
Każde społeczeństwo dąży do stanu równowagi funkcjonalnej. Aby móc osiągnąć ten stan, muszą być spełnione następujące warunki (wymogi):
Reprodukcja nowych członków społeczeństwa
Konieczność istnienia podziału pracy i specjalizacji
Musi istnieć obieg informacji i komunikacji
Musi istnieć cel działania
Musi być minimum wspólnych poglądów na ważne sprawy
Muszą istnieć normy zachowań, które są zgodne z oczekiwaniami społecznymi
Muszą istnieć normy zakazu
Muszą istnieć instytucje wychowujące i socjalizujące młodych ludzi
Muszą istnieć instytucje represjonujące, które izolują osoby nie przestrzegające norm.
Według teorii strukturalno-funkcjonalnej najmniejszym elementem społeczeństwa są role społeczne. Muszą one być należycie wykonywane, aby społeczeństwo mogło zachować stan równowagi, a ponieważ osoby chore lub niepełnosprawne nie są w stanie realizować wszystkich powierzonych im ról, dlatego są dysfunkcjonalne dla społeczeństwa, co skłoniło T. Parsonsa do określenia ich mianem dewiantów. Jednak w odróżnienia od osób nie przestrzegających norm społecznych nazwani zostali „dewiantami niezawinionymi”. Takie potraktowanie osób niepełnosprawnych służy jedynie jako pewien model heurystyczny i nie ma nic wspólnego z wartościowaniem.
Rola społeczna jest elementem pośredniczącym między strukturą społeczną a osobowością społeczną.
Wykład 5, 6 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 05.03.2013
Osobowość społeczna
Słowo osobowość pochodzi od słowa łacińskiego persona. To słowo w języku łacińskim ma jeszcze inne znaczenie, a mianowicie maska. Dokładnie rzecz ujmując chodzi o maskę taką, którą używali aktorzy w teatrze antycznym.
Zatem etymologia pojęcia osobowość jednoznacznie dowodzi, że osobowość nie jest czymś wrodzonym, czymś z czym przychodzimy na świat, tylko jest swego rodzaju maską, która jest nam nakładana, którą sami sobie nakładamy na pewne nasze wrodzone predyspozycje.
Słowo osobowość jest definiowane odmiennie przez wielu psychologów, socjologów i innych reprezentantów nauk humanistycznych. Podobnie jest z terminem osobowość społeczna. Nie ma jednak sensu dokonywać przeglądu wszystkich propozycji. Warto skoncentrować się na sposobie wyjaśnienia, który został zaproponowany przez polskich autorów i jest znany w świecie jako „POLSKA SZKOŁA OSOBOWOŚCI”.
Osobowość społeczna, według Jana Szczepańskiego, jest to „zespół trwałych cech jednostki wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych, a pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy”.
Z powyższej definicji jasno wynika, że na osobowość społeczna mają wpływ trzy rodzaje czynników:
Biogenne
Psychogenne
Socjogenne – czyli te pochodzące z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy.
Czynniki biogenne –są to wrodzone predyspozycje człowieka natury anatomicznej i fizjologicznej, które mogą mieć wpływ na osobowość. Na dziecko, które rodzi się z poważną wada serca nie będzie mogło aktywnie uczestniczyć we wszystkich grach, zabawach ruchowych ze swoimi rówieśnikami, dlatego też może być izolowane, wyśmiewane, przezywane przez członków swojej grupy rówieśniczej, co niewątpliwie wpłynie na ukształtowanie się jego osobowości. Może być zakompleksione, wycofane itp. Inny przykład: dziecko, które rodzi się z niepełnosprawnością może być przez rodziców i rówieśników odtrącone, co spowoduje, że np. będzie nieśmiałe, niepewne siebie itp. Możliwy jest jednak inny scenariusz, gdy załóżmy rodzice będą chcieli np. w jakiś sposób zrekompensować chorobę (niepełnosprawność) potomkowi i będą mu pozwalali na wszystkie jego zachcianki, wyręczali we wszystkich obowiązkach. Wówczas może on być przekonany, że wszystko mu wolno i będzie oczekiwał od innych ludzi „służenia mu. Typowa postawa roszczeniowa. Ale nie potrzeba aż tak dramatycznych zdarzeń jak choroba, gdyż do czynników biologicznych możemy zaliczyć również urodę, figurę. Ktoś kto akceptuje swój wygląd zewnętrzny na pewno inaczej będzie się zachowywał, inną postawę będzie miał w stosunku do siebie, niż ktoś, kto nie jest zadowolony ze swojej aparycji.
Poza tym funkcjonowanie niektórych naszych gruczołów również może mieć wpływ na osobowość, choćby tarczyca. Niedoczynność tarczycy powoduje, że człowiek jest ospały, flegmatyczny, a z kolei nadczynność – że jest nadpobudliwy. A zatem organ ten może wpłynąć na temperament człowieka.
Czynniki psychogenne – ponieważ Państwo mieli psychologię, to nie będę ich omawiać. Dodam tylko, że do tych czynników zalicza się między innymi: inteligencję, temperament, wszelkie uzdolnienia, talenty, pamięć itp.
Czynniki socjogenne – w koncepcji Polskiej Szkoły Osobowości zostały wyróżnione cztery czynniki socjogenne, mianowicie:
Kulturowy ideał osobowości
Role społeczne
Jaźń subiektywna
Jaźń odzwierciedlona.
Wykład 7, 8 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 12.03.2013
Kulturowy ideał osobowości – jest to konstrukt teoretyczny, model zawierający wartości, normy, które są szczególnie ważne dla danej zbiorowości i dlatego zbiorowości tej zależy, aby te wartości zostały w jak największym stopniu zinternalizowane (czyli uwewnętrznione) przez wszystkich członków. Proszę jednak pamiętać, ze jest to ideał, a zatem coś, co nie jest możliwe do pełnego osiągnięcia. Chodzi o to, aby maksymalnie dążyć do niego, pomimo że nie jest w pełni osiągalny.
Po to, by łatwiej móc przekazać ten ideał osobowości tworzone są, czy też przyjmowane, przekazywane są różnego rodzaju wzory do naśladowania, które już są realne. Np. może to być wzór czerpany z rodziców, jakiegoś bohatera, czy to fikcyjnego (np. postać bajkowa), czy rzeczywistego (np. postać historyczna).
Zapewne przyswajanie tych ideałów, czerpanie ze wzorów wpływa na ukształtowanie się osobowości każdego człowieka.
Role społeczne – są to prawa (przywileje) oraz obowiązki (powinności) wynikające z zajmowanej pozycji społecznej. Odgrywamy tyle ról społecznych do ilu grup społecznych należymy, gdyż w każdej grupie obiektywnie zajmujemy jakąś pozycję, np. obiektywnie jest się studentem, nauczycielem, rektorem w takiej grupie jaką jest PPWSZ. Zatem te obowiązki i prawa przypisane są pozycji społecznej i ktoś, kto decyduje się przyjąć tę pozycję z góry wie jakie będą mu przysługiwać prawa i jakie obowiązki będzie musiał wykonywać. Każda rola ma swój społecznie wytworzony scenariusz (właśnie te prawa i obowiązki). Od ludzi zajmujących określone pozycje w grupach wymaga się określonych, ustalonych sposobów zachowań. Ktoś kto tego nie przestrzega zostanie pozbawiony roli. Na przykład student, który nie będzie zdawał egzaminów w terminie, zdobywał zaliczeń – zostanie pozbawiony roli studenta.
Na każdą rolę składają się: nakazy roli, zakazy roli oraz tak zwany margines swobody.
Nakazy roli – czyli to co koniecznie musimy robić, jak się musimy zachowywać chcąc zachować dana rolę
Zakazy – wszelkie zachowania, które są absolutnie zakazane pełniąc daną rolę
Margines swobody – czyli pewne dozwolone sposoby zachowań, dające możliwości własnej interpretacji przyjętej roli. Przy czym niektóre role mają większy margines swobody (np. student), a inne mniejszy (np. żołnierz). Żołnierz ma ściśle określony już wygląd, jak może się ubierać, o której godzinie wstać (a ani minuty dłużej), śniadanie o ustalonej porze itp., a student nie ma aż tak precyzyjnie skonkretyzowanych zadań.
Każdy człowiek należy jednocześnie do kilku grup społecznych, zatem każdy jednocześnie pełni kilka ról, np. jest się studentem, pracownikiem, dzieckiem, członkiem organizacji społecznej itp. Dlatego też może zdarzyć się sytuacja konfliktu ról. Ma to miejsce wówczas, gdy obowiązki wynikające z jednej roli nakładają się w tym samym czasie na obowiązki wynikające z innej roli. Np. kobieta, która jest matką i pracownikiem biura podróży. Załóżmy, że dziecko zachoruje, a szef karze jej jechać na wycieczkę z klientami. Wówczas trzeba wybrać jedną z ról, a z drugiej zrezygnować lub jakoś inaczej próbować załatwić. Którą rolę wybierać, jak rozwiązać ten konflikt podpowie kolejny element socjogenny osobowości, mianowicie jaźń subiektywna.
Oprócz konfliktu ról może również wystąpić konflikt w roli. Ogrywając jedną rolę de facto pełnimy ich kilka, gdyż pełniąc jedną rolę pełnimy ją w stosunku do wielu osób, a więc każda osoba w stosunku, do której ją gram może mieć różne oczekiwania. Np. piłkarz nożny będąc na boisku odgrywa rolę piłkarza w stosunku do kibiców, do trenera, do kolegi z boiska … itd. Może zdarzyć się sytuacja, ze trener będzie oczekiwał od zawodnika czegoś innego niż choćby kibice. Czyli konflikt w roli polega na tym, że oczekiwania osób w stosunku do których odgrywamy konkretną rolę są różne.
Sposób rozwiązania tego konflikt „podpowie” także jaźń subiektywna.
Wykład 9, 10 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 19.03.2013
Jaźń subiektywna – są to nasze własne wyobrażenia o nas samych, co sami o sobie myślimy, jak siebie oceniamy. Te nasze własne wyobrażenia powstają pod wpływem innych osób, w jaki sposób oni zachowują się w stosunku do nas samych. Fundament tej jaźni kształtuje się głównie we wczesnym dzieciństwie. Jeśli dziecko jest doceniane przez rodziców, to wytworzy pozytywny obraz samego siebie, jeśli natomiast dziecko jest ciągle krytykowane przez rodziców, odtrącane przez ważne dla niego osoby, to na pewno ukształtuje mniej pozytywny lub wręcz negatywny obraz samego siebie.
Warunkiem zrównoważonej osobowości jest posiadanie pozytywnej jaźni subiektywnej. Proszę nie mylić z narcystyczną. Jaźń subiektywna jest najważniejszym elementem osobowości.
Jaźń odzwierciedlona – są to nasze własne wyobrażenia o tym, jak nas odbierają inni, co o nas myślą, jak nas oceniają.
Są to jednak tylko nasze domysły, tak naprawdę nie wiemy co inni o nas myślą, tylko na podstawie ich zachowań w stosunku do nas możemy się tego domyślać. Możemy się mylić, źle interpretować zachowania innych.
Wszystkie powyższe elementy oddziałują na siebie nawzajem. Jeden od drugiego zależy. Np. jak będziemy pełnić role zależy od naszych jaźni. Z kolei nasza jaźń będzie warunkowana tym, czy wydaje nam się, że jesteśmy doceniani, czy dobrze wykonujemy swoje obowiązki itp.
Wykład 11, 12 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 26.03.2013
Relacje między socjologią, a medycyną
Relacje między strukturą społeczną, a medycyna są wielorakie i przebiegają zarówno na poziomie mikro- jak i makrospołecznym.
Dopóki choroba była traktowana tylko jako zjawisko biologiczne, socjologia w medycynie nie odgrywała żadnej roli. W wyniku narastania częstości chorób przewlekłych i pytań o jakość życia uwarunkowaną stanem zdrowia, medycyny psychosomatycznej, psychiatrii społecznej, gerontologii, rehabilitacji, medycyny pracy itp., lekarze zaczęli coraz częściej napotykać problemy leżące poza sferą ich dotychczasowych kompetencji zawodowych, a będących przedmiotem zainteresowań socjologii.
Ponadto zainteresowanie socjologią medycyny wynika ze zmian w ideologii medycyny, w której obszar zainteresowań chorobą zaczął przesuwać się w kierunku zdrowia, w konsekwencji zaczęto koncentrować się nie tylko na chorobie, leczeniu, ale także na zdrowiu – profilaktyce, promowaniu zdrowia. Nie tylko na etiologii chorób, ale także na czynnikach ryzyka, tak aby nie dopuścić do rozpoczęcia choroby.
Przez długi czas utrzymywało się przekonanie powszechne, że za stan zdrowia obywateli odpowiedzialne są służby zdrowia, opieka lekarska. Obecnie coraz częściej występuje tendencja do częściowego przesunięcia ciężaru odpowiedzialności za zdrowie na ludzi. „twoje zdrowie w twoich rękach”. Kierunek ten wyzwolił zainteresowanie stylem życia różnych grup społecznych. Człowiek ma prawo nie tylko do korzystania z usług służby zdrowia w uzasadnionych przypadkach, ale także ma obowiązek do dbania o zdrowie, powinien czuć się odpowiedzialnym za swoje zdrowie.
Taka orientacja wymaga rozumienia społecznych mechanizmów zachowań wymaga wytyczenia nowych celów, które wynikać będą ze zmiany tradycyjnych przekonań, postaw, wzorów zachowań, norm, sankcji itp.
Nie jest możliwe określenie zdrowia jako pojęcia abstrakcyjnego, w oderwaniu od konkretnych warunków społeczno-kulturowych.
Kryteria zdrowia mają charakter względny i zmieniają się wraz z sytuacją społeczną, warunkami środowiskowymi, normami, zwyczajami określonych zbiorowości, zależą od dążeń i wartości, jakimi kierują się ludzie.
Od pewnego czasu zwraca się coraz większą uwagę na równorzędne znaczenie czynników biologicznych, psychicznych i społecznych oddziaływujących na zdrowie i rozwój choroby. Wielopłaszczyznowy model choroby, w którym czynniki społeczne odgrywają równorzędną rolę z innymi, a czasem rolę wiodącą w etiologii choroby jest szczególnie uzasadnione dzisiaj.
Ponadto coraz częściej uwzględnia się rolę osobowości pacjenta.
W wyniku współczesnych zmian demograficznych koniczne jest uwzględnienie wielu konsekwencji:
starzenie się społeczeństw
coraz więcej pacjentów chorych na choroby przewlekłe
spadek śmiertelności niemowląt.
Zmienia się również struktura chorób. Wiele chorób zakaźnych opanowano, przy wzroście innych chorób, np. nowotworowych, krążenia, czy pojawienie się nowych, np. AIDS, alergie itp.
Obok struktury chorób zmienili się także sami pacjenci. Obok chorych wymagających szybkiej interwencji, doraźnej, często jednorazowej, coraz częściej mamy do czynienia z chorobami przewlekłymi, długotrwałym procesem leczenia, który w dużej mierze zależy od stopnia wzajemnych relacji i współdziałania lekarza z pacjentem, którym przypisuje się coraz większą rolę. Chodzi tu o umiejętność nawiązania kontaktu, słuchania, podawania we właściwy sposób informacji o stanie zdrowia, szansach wyleczenia itp. Obie strony pełnia tutaj określone role, z którymi są związane określone oczekiwania., ale także prawa i obowiązki.
Od lekarza oczekuje się, że będzie działał dla dobra pacjentów, traktował ich impersonalnie i profesjonalnie, w wyniku czego będzie miał prawo do podejmowania ważnych decyzji.
Od pacjenta wymaga się chęci wyzdrowienia, dyscypliny, realizacji wszelkich poleceń. Przywilejem chorego jest zwolnienie z obowiązków zawodowych, nieponoszenie odpowiedzialności za stan chorobowy. Chory nie może wyzdrowieć tylko z własnej woli.
Powszechnie odczuwa się również potrzebę większej humanizacji zawodów medycznych. Efekt oddziaływania ekspresyjnego lekarza na pacjenta niejednokrotnie można porównać z efektem placebo.
Kolejną przyczyną zainteresowań socjologii medycyną jest fakt przemian w samym systemie działania opieki zdrowotnej. Funkcjonowanie instytucji medycznych, systemy opieki zdrowotnej oraz warunki leczenia wyznaczane przez ogólne struktury organizacyjne działają na tych samych zasadach i rządzą się tymi samymi prawami jak wszystkie inne instytucje. Np. szpital – można w nim wyróżnić hierarchie pozycji i ról, praw i obowiązków, zadań, postaw, celów itp.
Uległy zmianie oczekiwania i potrzeby pacjentów w zakresie usług medycznych na skutek wzrostu wiedzy medycznej (medykalizacja społeczeństwa). Wzrost wykształcenia, dostęp do informacji itp.
Choroba jest zjawiskiem powszechnym. Choroba dotyka nie tylko organizm biologiczny, ale także odbija się na osobowości, choćby poprzez okresowa zmianę ról społecznych.
Choroba we wszystkich przejawach, stadiach – przyczyny, przebieg, konsekwencje – ma swoiste społeczne aspekty. Może być wywołana przyczynami środowiskowymi, ale też sama wpływa na środowisko społeczne (dotyczy nie tylko pojedynczego człowieka, ale wszelkich grup, w których funkcjonuje).
Chory może stanowić wszelkiego rodzaju zagrożenia dla większych całości społecznych (choroby zakaźne, epidemia np. grupy, choroby psychiczne)
Stan zdrowia społeczeństwa wyznacza możliwości jego rozwoju (np. struktura demograficzna, bezdomność, alkoholizm itp.)
Choroba pociąga za sobą koszty leczenia, potrzeby służby zdrowia
Wykład 13, 14 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 09.04.2013
Koncepcje zdrowia i choroby
W tradycyjnym ujęciu medycznym zdrowie i chorobę traktuje się w kategoriach stanów fizjologiczno-biologicznych. Zdrowie oznacza prawidłowe funkcjonowanie organizmu jako całości biologicznej. Choroba natomiast wskazuje na patologiczne zakłócenia w jego prawidłowym funkcjonowaniu. O występowaniu choroby decyduje lekarz, na podstawie stwierdzonych objawów określa rodzaj choroby i jej nasilenie. Takie ujęcie sugeruje, że lekarz jest w stanie rozpoznać wszystkie przypadki chorobowe i zdolny jest rozróżnić prawidłowe funkcjonowanie organizmu od patologicznego.
Współczesne rozumienie zdrowia znacznie poszerza zakres pojęcia.
Zdrowie może być rozumiane, jako pojęcie przeciwstawne chorobie Jestem zdrowy, nic mi nie dolega, a lekarz, na podstawie przeprowadzonych badań nie stwierdza objawów chorobowych). ZDROWIE: STAN WOLNY OD CHORÓB
Zdrowie może wyrażać fizjologiczno-biologiczną charakterystykę zdrowia. ZDROWIE JAKO STAN POZYTYWNY
Zdrowie oznacza pełną równowagę, na którą nakłada się fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan (tzn. obok fizycznej sprawności, brak zmęczenia, skuteczność działania, dobre relacje z innymi ludźmi). W tym zakresie mieści się zdrowie doskonałe. JESTEM ZDROWY, JEŻELI CZUJĘ, ŻE MOGĘ ROBIć TO CO CHCĘ.
Reasumując te trzy ujęcia zdrowia, można przyjąć, że obejmuje ono następujące wymiary:
Trwanie życia
Brak choroby
Brak złego samopoczucia (odczuwania bólu fizycznego i psychicznego dyskomfortu, brak cierpienia)
Zdolność do funkcjonowania – wykonywania określonych zadań i ról społecznych przypisanych jednostce
Warunek nieodzowny do zajmowania określonego ekonomicznego i społecznego statusu
Zdolność do zaspokajania własnych potrzeb, redukowania napięcia
Zdrowie jako niezależność, brak potrzeby korzystania ze świadczeń medycznych i socjalnych
Zdrowie jako element porządku społecznego.
Definicja WHO: zdrowie, to nie tylko brak choroby, lecz pełny dobrostan jednostki w sensie biologicznym, psychicznym i społecznym.
R. Dubos: „zdrowie, to nie tylko brak choroby, lecz zespół cech pozytywnych pozwalających człowiekowi na wykorzystanie wszelkich możliwości twórczych oraz osiągnięcie siły i szczęścia”.
M. Kacprzak (ujęcie dynamiczne): zdrowie oznacza nie tylko brak choroby czy niedomagania, lecz także dobre samopoczucie oraz taki stopień przystosowania się biologicznego i społecznego do środowiska, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach.
R. Burs: „zdrowie jest to potencjał zdolności przystosowania się organizmu do wymogów środowiska, wyposażający organizm w dyspozycję do utrzymania równowagi pomiędzy nim a wymaganiami środowiska”.
Obecnie dominującym stało się ujęcie, zgodnie z którym zarówno zdrowie jak i choroba są stanami, które mogą być określane obiektywnie i subiektywnie.
Konsekwencją współczesnej definicji zdrowia jest rozszerzenie zakresu pojęcia zdrowia i włączenie w jego obszar coraz więcej wymiarów aktywności człowieka.
Wymiary zdrowia
6 wymiarów dobrostanu:
Emocjonalny – seksualność, relacje społeczne
Fizyczny – doskonalenie ciała, odżywianie się, samo opieka, bezpieczeństwo
Społeczny – rodzina, społeczność, środowisko
Zawodowy – kariera zawodowa
Intelektualny – kreatywność, zdolność komunikacji
Duchowy – system wartości, etyka
Analizując poszczególne wymiary dobrostanu, jakim jest zdrowie można wskazać na ich następującą charakterystykę:
Wymiar fizyczny: wykazywanie fizycznej aktywności, zróżnicowana dieta, bezpieczna jazda samochodem, samo opieka, unikanie używek
Wymiar społeczny: satysfakcjonujące relacje ze współmałżonkiem, przyjaciółmi, aktywność w życiu publicznym, troska o środowisko
Wymiar emocjonalny: umiejętność wyrażania i akceptacji własnych emocji, uczuć, umiejętność panowania nad emocjami, pokonywanie sytuacji stresowych
Wymiar intelektualny: poczucie kreatywności i pokonywania wyzwań, rozwijanie wiedzy i umiejętności
Wymiar duchowy: rozumienie wartości życia, spokój „ducha”
Wymiar zawodowy: satysfakcja z pracy, równowaga między czasem pracy i czasem wolnym
Pojęcie zdrowia może być również rozpatrywane w perspektywie życia jednostki na tle ogólnej sytuacji życiowej jej generacji. Ten dynamiczny model wskazuje na relacje między przeszłością (historią zdrowia), teraźniejszością i potencjałem zdrowotnym na przyszłość.
Wykład 15, 16 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 16.04.2013
Socjologiczna koncepcja choroby
Mówiąc o chorobie można ten stan określić w trzech wymiarach:
Obiektywnej patologicznej zmianie w organizmie – co odpowiada biologiczno-medycznej koncepcji choroby (disease)
Indywidualnej interpretacji i sposobie reagowania na symptomy chorobowe, gdzie najważniejsze znaczenie ma samopoczucie człowieka. W tej perspektywie ludzie oceniają się jako niezdrowi, chorzy, ponieważ tak się czuja, inaczej mówiąc jest to subiektywne odczucie choroby (illness)
Społeczna tożsamość, która staje się udziałem ludzi uznanych przez innych za niezdrowych (chorych), a w konsekwencji, poza otrzymaniem etykiety „chory”, zaczęli być traktowani w sposób inny niż osoby uważane za zdrowe (sickness)
Rozróżnienie pomiędzy chorobą rozumianą w sensie obiektywnym, a odczuwaną w sensie subiektywnym jest istotne, gdyż często obserwuje się poważne rozbieżności pomiędzy orzeczeniem lekarskim, a subiektywnym odczuciem pacjenta.
Parsons potraktował chorobę w kategorii teorii ról społecznych (o czym wspomniałam wcześniej)
Parsons wskazuje , że problem zdrowia ściśle wiąże się z funkcjonalnymi wymogami systemu społecznego. Choroba nie jest tylko zewnętrznym zagrożeniem, które organizm musi odeprzeć, lecz jest nierozerwalnie związana i bezpośrednio wpływa na stan społecznego equilibrium. Choroba jest dysfunkcjonalna dla systemu społecznego, ponieważ uniemożliwia skuteczną realizację ról społecznych i podważa kulturową wartość efektywności.
Kulturowe znaczenie działania instrumentalnego uwidacznia się nie tylko w odniesieniu do związanej z chorobą struktury normatywnej, ale także ze względu na to, że warunkuje ono naukowe fundamenty medycyny oraz jej predyspozycje w kierunku praktycznego działania. Jeśli chodzi o naukowe podstawy, to nacisk na instrumentalizm jako wartość kulturową uczynił medycynę w maksymalnie możliwym stopniu „racjonalnie wyrażalną” dyscypliną wymagającą wysoce specjalistycznego kształcenia. Jeśli zaś chodzi o „interwencyjne” podejście do medycyny, to mamy tutaj do czynienia ze szczególnym naciskiem na działanie, np. chirurg został wyszkolony po to, aby operować.
Prostą konsekwencją przyjęcia przez Parsonsa założenia o kulturowym znaczeniu postawy instrumentalnej było pojmowanie zdrowia , jako coś co warunkuje możliwości jednostek, a także możliwości, którymi społeczeństwo próbuje zarządzać, nakładając na „zinstytucjonalizowane role”, „wartościowe zadania”.
Parsons zdefiniował zdrowie jako zdolność do osiągania stanu samoregulacji, który stanowi warunek wstępny dla jednostek chcących „skutecznie realizować zorientowane na cel zachowania, przyczyniając się ostatecznie do poprawy funkcjonalnych możliwości systemu.”
Z kolei choroba oznaczać ma załamanie owej zdolności, zaburzenia w normalnym funkcjonowaniu ludzkiego organizmu.
Parsons przyjmował, że wartości kulturowe odnoszące się do maksymalizacji funkcjonalnych możliwości osadzone zostały w obrębie specyficznych ról społecznych. Jednak rola chorego nie stanowi ogólnego opisu instytucjonalizacji choroby w ramach określonego zbioru praw i obowiązków, lecz jawi się jako składowa analizy wpływu wartości religijnych na ukonstytuowanie się takiej kultury, która chorobę ostatecznie skojarzy z możliwością do instrumentalnego działania. Te bowiem właśnie wartości legły u podłoża procesu instytucjonalizacji naszych postaw wobec choroby, roli chorego, roli nastawionej na adaptację i integrację w ramach systemu społecznego.
Sama rola chorego związana jest z trzema zasadniczymi społeczno-strukturalnymi własnościami.
Po pierwsze choroba nie jest postrzegana jako stan zaistniały z woli chorego. Chory nie jest odpowiedzialny, że zachorował. Ma jednak obowiązek uważać, iż choroba jest stanem niepożądanym i należy się jej pozbyć.
Po drugie, chora jednostka jest czasowo wyłączona z realizacji codziennych oczekiwań i obowiązków. Tego typu zwolnienie nie jest tylko prawem ,ale jest zobowiązaniem.
Po trzecie, rola chorego wiąże się z oczekiwaniem poszukiwania pomocy ze strony kompetentnych osób.
Parsons uważał, że stosunek ludzi do ich własnego ciała ma istotne znaczenie dla przebiegu i charakteru relacji między laikiem a profesjonalistą (lekarzem, fizjoterapeutą). Jednak postęp wiedzy medycznej i jej dostępność także dla laików doprowadził do bardziej aktywnej roli chorego wobec własnego ciała. (Wiedza na temat przeszczepów, planowania ciąży, uporczywego leczenia itp.) Owe zmiany doprowadzają do podważenia „etyki absolutnej”, tradycyjnie związanej z biomedyczną perspektywą spojrzenia na ciało, a także wspomagają „etykę relatywistyczną”, uwzględniającą różne podejścia do ciała, przesuwającą granice ludzkiej egzystencji wyznaczanej przez ciało.
Jeśli chodzi o wiedzę medyczną, Parsons zmierzał do podważenia twierdzenia, że pacjent jest tylko biernym przedmiotem manipulacji lub „leczenia”. Zwracał uwagę, że jednostka najpierw dostrzec musi, że jest chora, by następnie podjąć moralnie umotywowane działania zmierzające do przywrócenia własnemu organizmowi sprawności funkcjonalnej, odwołując się w tym celu do kompetentnych osób.
Chorzy porównują oferty wielu specjalistów. Wiedza z Internetu, wszystko to przyczynia się do podważenia autorytetu lekarza.
Analizował także trudności wobec jakich stają teraz lekarze wobec zachowań laików, podbudowanych wiedzą z wielu źródeł, wiedzą zróżnicowaną.
Kiedyś ciało było traktowane jako coś dane człowiekowi, dziś podlega procesowi refleksji, procesowi projektowania własnej wizji swego ciała. Współcześnie wiele osób zorientowanych jest na fizyczne aspekty tożsamości. Ciało w momencie narodzin jawi się jako „niedokończony projekt” i wymaga szeregu zabiegów mających na celu wyposażenie go w określone mechanizmy działania oraz znaczenia.
T. Parsons traktując chorobę jako „zinstytucjonalizowany społecznie typ roli” charakteryzujący się pewnymi zakłóceniami w pełnieniu innych ról społecznych, wyróżnił cztery specyficzne cechy choroby jako roli społecznej:
Człowiek chory ma prawo być zwolniony z pełnienia normalnych ról i zadań, przy czym zakres i czas trwania jego przywileju może być różny.
Przezwyciężenie choroby jest niemożliwe jedynie poprzez podjęcie decyzji o wyzdrowieniu. Przyjęcie postawy wyrażającej chęć powrotu do zdrowia jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym do jego osiągnięcia. Tym samym osoba chora jest nieodpowiedzialna za stan, w którym się znajduje, ponieważ wyzdrowienie wymaga określonych zabiegów terapeutycznych.
Osoba chora powinna uważać stan choroby za niepożądany i podejmować samodzielnie lub przy pomocy otoczenia wysiłki w celu wyzdrowienia.
Osoba chora lub odpowiedzialni za nią członkowie jej otocznia mają obowiązek szukania kompetentnej pomocy i współdziałania w celu doprowadzenia do wyzdrowienia. Pomocy tej udziela system opieki zdrowotnej (medycznej), którego zadaniem jest również zapobieganie chorobom.
Wykład 17, 18 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 23.04.2013
Instytucje społeczne
Instytucja społeczna – zespół urządzeń materialnych i środków działania, w których wybrani członkowie grup otrzymują uprawnienia do wykonywania czynności określonych publicznie i impersonalnie dla zaspokojenia potrzeb jednostkowych i grupowych.
Cztery znaczenia instytucji:
Pewna grupa ludzi powołanych do załatwiania spraw ważnych dla zbiorowości
Zespół urządzeń materialnych i środków działania, którymi instytucje te dysponują
Formy organizacyjne zespołu czynności
Szczególnie ważne role społeczne lub osoby o szczególnych przymiotach.
Funkcje instytucji:
Zaspokajają wszelkie potrzeby
Regulują działania ludzi, przekazują normy, wywierają nacisk, aby normy były przestrzegane
Zapewniają ciągłość życia społecznego
Dokonują integracji dążeń, działań, wzmacniają wewnętrzną spójność zbiorowości.
Instytucje totalne – to takie instytucje, które w sposób szczególny stwarzają większe ograniczenia pensjonariuszy, petentów aniżeli inne.
Cechy instytucji totalnych:
Dostrzegalny jest widoczny podział osób przebywających w instytucjach totalnych na personel i pensjonariuszy (petentów).
O ile we współczesnym społeczeństwie dokonany jest wyraźny podział miejsc przeznaczonych na poszczególne czynności dnia codziennego, np. spanie, jedzenie, odpoczynek itp., o tyle w tych instytucjach wszystkie te czynności wykonywane są w jednym miejscu, na dość ograniczonej przestrzeni – oczywiście dotyczy to pensjonariuszy.
We wszystkich fazach codziennej działalności pensjonariusze pozostają w bezpośrednim towarzystwie sporej liczby osób sobie obcych
Poszczególne czynności pensjonariuszy są przymusowe, dzień jest ściśle zaplanowany od górnie i nadzorowany.
Sposób zaspokajania potrzeb przez pensjonariuszy jest zaplanowany przez personel.
Instytucje te przejmują odpowiedzialność za pensjonariuszy.
Każda z grup (pensjonariusze i personel) oceniają członków grupy przeciwnej w kategoriach stereotypów (często wrogich stereotypów).
Dlatego też w tych instytucjach o wiele częściej niż gdziekolwiek indziej występują procesy:
Poniżania
Znieważania, deprecjacji
Deprywacji itp.
Depersonalizacji
Wykład 19, 20 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 30.04.2013
Film
Wykład 21, 22 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 07.05.2013
Film
Wykład 23, 24 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 14.05.2013
Kultura
Istnieje kilkaset definicji kultury. Podam tylko jedną, wg. Jana Szczepańskiego:
Kultura jest to ogół wytworów działalności ludzkiej materialnych i niematerialnych, wartości, uznawanych sposobów postępowania zobiektywizowanych i przyjętych w danych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.
Najogólniejszą charakterystykę kultury, jako atrybutu człowieka można – wg B. Szackiej – przedstawić w czterech punktach:
Kultura obejmuje całość życia człowieka. (Nie ma takiej czynności, której nie regulowałaby kultura).
Kultura w znaczeniu naukowym nie ma charakteru wartościującego (w przeciwieństwie do rozumienia tego terminu w języku potocznym). Kultura, to nie tylko to co jawi nam się jako piękne, dobre itp., ale także to co wywołuje u nas negatywne skojarzenia, pod warunkiem, że wytwór ten został zobiektywizowany, np. narzędzia tortur średniowiecznych. Dlatego też w opisach naukowych posługujemy się określeniem wytwór kulturowy, a nie – kulturalny.
Kultura jest tworem zbiorowym, a nie indywidualnym. To znaczy każdy wytwór (materialny, czy niematerialny), aby stał się elementem kultury musi zostać zobiektywizowany.
Kultura narasta i przekształca się w czasie. Jest „skumulowanym doświadczeniem ludzkości przekazywanym w czasie i przestrzeni.
Kultura zawiera cztery treści:
Ustanawia wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia
Ustanawia wartości
Normy
Sankcje
Wartość – dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja, przedmiot rzeczywisty bądź wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu, a dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus.
Wartość łączy się z trzema kategoriami socjologicznymi:
1. Społeczeństwem
2. Kulturą
3. Osobowością.
O wartościach możemy mówić w sensie pozytywnym lub negatywnym. W znaczeniu pozytywnym – patrz definicja powyżej.
Typologia wartości:
Według S. Ossowskiego:
Wartości uznawane – to takie, o których wiemy, że są cenione przez innych, są ważne dla zbiorowości, chociaż dla konkretnej osoby wcale nie muszą być istotne
Wartości odczuwane – to te, które są istotne, atrakcyjne dla nas samych
Realizowane – te, które rzeczywiście osiągamy
Według C. Klackhona:
Wartości autoteliczne
Wartości instrumentalne
Według S. Jałowieckiego:
Wartości normy – to te, które istotne są dla funkcjonowania społeczeństwa
Wartości obiekty – ważne dla jednostki, mogą być obojętne z punktu widzenia społeczeństwa.
Norma – z socjologicznego punktu widzenia – zachowanie, które nie wywołuje reakcji społecznej. Jest czymś oczywistym.
Sankcja – reakcja na przekroczenie normy. W socjologii pojęcia sankcja używa się w dwóch znaczeniach: pozytywnym (nagroda) lub negatywnym (kara).
Wykład 25, 26 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 21.05.2013
Test zaliczeniowy – termin zerowy
Wykład 27, 28 Socjologia rehabilitacji i niepełnosprawności 28.05.2013
Brak wykładu