Marek Kucia, Wprowadzenie do socjologii
Wykład 7: Kultura
Geneza terminu
termin: uprawa lub hodowla - łac. cultura od colere - uprawiać
Marcus Tullius Cicero, Rozprawy tuskulańskie, cultura w odniesieniu do filozofii: cultura animi (uprawa ducha)
stąd:
nazwa “kultura” - używana w odniesieniu do dzieł człowieka;
oznaczała pielęgnowanie i rozwijanie ludzkich wartości, umysłu i ducha ludzkiego
Potoczne, wartościujące a naukowe, opisowe rozumienie kultury
Wąskie rozumienie kultury w języku potocznym i publicystyce
kulturę stanowią nie wszystkie, ale jedynie “wyższe” wytwory człowieka: nauka, sztuka, literatura, religia, idee polityczne i społeczne, uszlachetnione obyczaje; powstające niejako “bezinteresownie”, dla siebie samych, pozbawione praktycznej użyteczności
Szerokie rozumienie kultury w naukach społecznych
wszystko, co nie wyrasta samo przez się z przyrody, lecz powstaje dzięki działalności człowieka
Kultura a natura
Wymiar epistemologiczny / metodologiczny:
rozróżnienie między naukami o przyrodzie a naukami o kulturze
H. Rickert: Kulturwissenschaft und Naturwissenschaft (1926) i inni
Wymiar ontologiczny
zasadniczo: kultura wytworem człowieka, natura - światem zastanym przez człowieka
Próby opisania relacji kultura-natura i próby rozwiązania przeciwieństwa kultura-natura w naukach społecznych:
funkcjonalizm, Bronisław Malinowski, Culture, Encyclopaedia of the Social Science (1931) [Kultura, w: A. K. Paluch, Malinowski (1981)]
socjobiologia, Edward O. Wilson, Sociobiology: The New Synthesis (1975)
Kultura a cywilizacja
Tożsamość "kultury" i "cywilizacji" - w tradycji anglo-francuskiej
Przeciwieństwo "kultury" i "cywilizacji" - w tradycji niemieckiej (wpływ romantyzmu)
kultura - dotyczy procesu rozwoju duchowego społeczeństw ludzkich i jednostek
cywilizacja - dotyczy procesu rozwoju materialnego społeczeństw ludzkich
Nauki społeczne, antropologia: cywilizacja - kultura, która wykształciła pismo i miasto
Kultura a cywilizacja wg. Antoniny Kłoskowskiej, Kultura masowa (1964):
“Cywilizacja [...] stanowi zespół technicznych środków i sposobów opanowania natury, nosi ona praktyczny, utylitarny charakter; jest to sfera środków, sfera czysto instrumentalna. Jej rozwój polega na kumulatywnym procesie, w którym zaznacza się wyraźny postęp mierzony kryteriami doskonalenia funkcjonalnej sprawności technik cywilizacyjnych. Zdobycze cywilizacji łatwo rozprzestrzeniają się, to jest podlegają dyfuzji, ze względu na przysługującą im cechę praktycznej użyteczności. Przy tym ulegają one zniszczeniu przez konsumpcję i wymagają stałego odnawiania.
Sfera kultury w węższym, właściwym znaczeniu, jest to dziedzina wartości pozbawionych na ogół praktycznej użyteczności, uprawianych i rozwijanych bezinteresownie, ze względu na związane z tymi wartościami wewnętrzne przeżycia. [...] Wartości kultury przewyższają natomiast dobra cywilizacji trwałością, ich recepcja nie polega bowiem na niszczącej konsumpcji.” (s. 66)
Kultura materialna a kultura duchowa
Kultura materialna: budynki, stroje, narzędzia pracy, naczynia, środki komunikacji i transportu, instrumenty, itp.
Kultura duchowa to wytwór dążeń do ideałów piękna, dobr, prawdy, sprawiedliwości; to zespoły idei, wyobrażeń, dzieł sztuki, symbolów, obyczajów, przedmiotów, w których te idee zostały utrwalone.
Kultura - tworzona czy zastana?
tradycja romantyczna, antropologia społeczna
tradycja pozytywistyczna, Émile Durkheim, pojęcie „faktu społecznego”
fakt społeczny: „wszelki sposób postępowania [też: bycia, myślenia i czucia], utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mający jednak własną egzystencję, niezależną od jednostkowych manifestacji.”
Zasady metody socjologicznej ([1901], 1968, s. 41)
Sztompka, cechy faktu społecznego:
podzielanie
zewnętrzny charakter
presja (przymus oddziaływania)
Pojęcie kultury w naukach społecznych
Antropologia społeczna - szersze rozumienie kultury
Socjologia - węższe rozumienie kultury
antropologia
Edward Tylor, Primitive Culture [cyt. Kłoskowska, Socjologia kultury, s. 19]: „Kultura lub cywilizacja jest to złożona całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, obyczaje i wszystkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”
Bierstedt [cyt. Sztompka, s. 233]: „kultura to wszystko co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczności”
socjologia, tradycja polska w socjologii (bliska antropologii)
Jan Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii (1970) za Stefanem Czarnowskim:
“Kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.” (s. 78)
socjologia, tradycja anglosaska
kultura to zestaw podzielanych wartości i norm, zwyczajów, obyczajów i stylów życia oraz wiedzy i przekonań.
socjologia, kultura jako system aksjo-normatywny
Florian Znaniecki
Anthony Giddens, Sociology (1989):
„Kultura składa się z wartości, jakie przyjmują członkowie danej grupy, norm, według jakich postępują i z przedmiotów materialnych, jakie tworzą.”
Kultura a społeczeństwo
W podejściu socjologicznym - rozdział między „kulturą” a „społeczeństwem”:
Kultura - system aksjo-normatywny (wartości i normy, zwyczaje i obyczaje)
Społeczeństwo - struktura społeczna
Giddens: “Można odróżnić pojęciowo `kulturę' od `społeczeństwa', ale między tymi pojęciami istnieją bliskie związki. `Kultura' odnosi się do sposobu życia członków danego społeczeństwa, do ich zwyczajów i obyczajów wraz z przedmiotami materialnymi, jakie wytwarzają. `Społeczeństwo' dotyczy systemu wzajemnych relacji, jakie łączą ze sobą jednostki podzielające wspólną kulturę.” (s. 31-32)
W podejściu antropologicznym - częstokroć „kultura” szersza zakresowo niż „społeczeństwo” lub tożsama ze „społeczeństwem”
Socjologiczna refleksja nad kulturą
[Sztompka, rozdz. 10]
Kultura jako cecha grupy, zbiorowości społecznej
Wielość i różnorodność kultur
Nakładanie się rozmaitych kultur - równoległa podległość różnym kulturom [wynikająca z równoczesnej partycypacji w różnych grupach]
Stąd zjawisko „presji krzyżujących się” - oddziaływania różnych kultur na jednostkę
Kształtowanie się tożsamości kulturowej w procesie presji krzyżujących
Dysonans kulturowy - oddziaływanie treści niezgodnych ze sobą
Kontakt kulturowy - konflikt kultur - zmiana kulturowa
Obszary regulacji kulturowych
kultura normatywna - określa sposoby działania (powinności i zakazy: wzorce normatywne)
kultura idealna, „kultura symboliczna”
Clifford Geertz - kultura jako system znaczeń i symboli regulujących działania społeczne
kultura materialna
„Anatomia” kultury
elementy kultury / rysy kultury: krawat, ukłon, „nie zabijaj”
kompleksy kulturowe: sposoby ubierania, sposoby powitania, Dekalog
konfiguracje kulturowe: gdy elementy skupiają się wokół jakiegoś centralnego: kultura autostrad, sieci, religii katolickiej
zapóźnienie kulturowe (William Ogburn): gdy jeden element konfiguracji nie nadąża za innymi
niekompetencja kulturowa (Sztompka)
Trzon kultury - subkultury - kontrkultury
Uniwersalia kulturowe
George Murdoch: reguła „nie zabijaj” i zakaz kazirodztwa
Relacje między kulturami
Podobieństwo w wyniku kontaktu i dyfuzji
Mieszanie się kultur
Kultura dominująca - imperializm kulturowy - uniformizacja - kultury lokalne
Postawy wobec różnych kultur
etnocentryzm - relatywizm kulturowy
tolerancja
pluralizm kulturowy - wielokulturowość - przekonanie o równowartości różnych kultur - „poprawność polityczna” („inny” a nie „gorszy”)
4
Kultura 4 / 4