Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA)
Powstanie stref wolnego handlu jest wynikiem prowadzonych przez kilka podmiotów (państw) polityki i wyrazem ich woli politycznej, która ma przełożenie na gospodarkę. Tworzenie stref wolnego handlu może mieć, choć nie musi, związek z szerzej pojętym procesem- np. integracji regionalnej, czego najlepszym przykładem jest powojenna historia integracji europejskiej.
Liberalizacja w handlu międzynarodowym jest determinowana przez kilka czynników, z których najważniejszym jest dążenie każdego kraju do rozwoju gospodarczego, przy jednoczesnej stabilizacji systemu gospodarczego oraz sprzyjanie tego rodzaju zmianom, które pozwalają na zdynamizowanie gospodarki oraz zwiększenie jej efektywności.
Obniżanie barier celnych, a wcześniej również handlowych, jest najprostszą drogą do intensyfikacji kontaktów gospodarczych, co przekłada się między innymi na rozwój produkcji. Aktywna międzynarodowa polityka gospodarcza, umiejętnie prowadzona, według określonych zasad uwiarygodniających ją, wzmaga pozytywną konkurencję na rynkach, tym samym przyczyniając się do unowocześnienia gospodarek współpracujących państw.
Tego rodzaju porozumienia gospodarcze powstawały i powstają na całym świecie. Proces integracji jest wieloetapowy i pierwszym z nich jest utworzenie strefy wolnego handlu. Ogólnie, etap ten polega na tym, że państwa ją tworzące, znoszą ograniczenia celne oraz ilościowe w handlu, pozostają jednak autonomiczne w kwestii stosowania taryf wobec krajów trzecich. ( pozostają tu przy swoich krajowych taryfach). Bazując na takiej właśnie podstawie, powstała Europejska Strefa Wolego Handlu ( EFTA).
Historia Europejskiej Strefy Wolego Handlu
Projekt strefy zasadzono na modelu wypracowanym przez ekspertów brytyjskich i szwedzkich. EFTA miała spełnić dwa podstawowe założenia: po pierwsze zapobiegać włączaniu się pojedynczych jej członków do EWG ( a istniało tego typu "zagrożenie", już w roku 1959 Grecja i Turcja ogłosiły chęć stowarzyszenia z EWG). Drugie założenie- to udowodnienie, że strefa wolnego handlu ma rację bytu i może przynosić korzyści państwom uczestniczącym w tego rodzaju umowach, tworzących wolną strefę, które nie mają jednak charakteru ściśle instytucjonalnego. W tym czasie istniała pewnego rodzaju konkurencja pomiędzy Europejską Wspólnotą Gospodarcza, a dobrze rozwiniętymi państwami Europy Zachodniej, które dość sceptycznie zapatrywały się jeszcze na zbyt szybką i zbyt głęboką w ich przekonaniu "konsolidację", czy też po prostu zjednoczenie o charakterze "powszechnym", do którego dążyli twórcy Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (1951 rok) i Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (1957).
Proces zjednoczeniowy, takim państwom jak Wielka Brytania, od zawsze prowadzącej politykę "wyspiarskiego" zdystansowania do spraw "Kontynentu", wydawał się zbyt śmiały. W związku z tym Wielka Brytania próbowała zmobilizować pod "sztandarem" wolnego handlu państwa nie należące do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Było to głównym zaczynem EFT-y. Później politykę tę nieco przewartościowano, na tyle, że Wielka Brytania musiała walczyć z oporem niechętnej jej Francji, by móc wstąpić do Wspólnot Europejskich, co stało się w roku 1972.
Negocjacje przebiegały dość sprawnie i ostatecznie Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association, EFTA) zostało utworzone dnia 4 stycznia 1960 roku w Sztokholmie i zaczęło funkcjonować 3 maja 1960 roku.
W nowej organizacji oprócz Wielkiej Brytanii znalazły się również Szwecja, Norwegia, Dania oraz Szwajcaria, Portugalia i Austria. Od roku 1961 państwem stowarzyszonym była również Finlandia. W późniejszych latach nastąpiły pewne roszady, przykładowo- w związku z przystąpieniem do EWG- EFT-ę opuściły kolejno Anglia i Dania (1972), Portugalia(1986) oraz Austria, Finlandia i Szwecja(1995). (za Zob. J. Łaptos, W. Prażuch, A. Pytlarz: Historia integracji Unii Europejskiej)
Traktat ustanawiający tę organizację był dość lapidarnym dokumentem. Przewidywał stopniowe eliminowanie barier celnych dla produktów przemysłowych, w terminach pokrywających się z analogicznymi działaniami w krajach EWG. Nie obejmował produktów rolnych, ani rybołówstwa morskiego (ze względu na istotność tej branży dla krajów skandynawskich). Konwencja Sztokholmska stawiała sobie zatem głównie zadania gospodarcze.
Jej główne cele to m. in.:
przyczynianie się do zrównoważonego wzrostu gospodarczego, ale również
pełne zatrudnienie, wzrost wydajności pracy, utrzymywanie stabilności finansowej oraz wzrost stopy życiowej
zapewnienie uczciwych warunków konkurencji w wymianie handlowej
równe warunki w dostępie do surowców
wreszcie- przyczynianie się do harmonijnego rozwoju i ekspansji rozwoju światowego oraz usuwanie barier rozwoju.
Struktura instytucjonalna EFT-y
EFTA nie miała rozbudowanej struktury instytucjonalnej, nie tworzyła niezależnych komisji reprezentujących wspólny punkt widzenia wobec poszczególnych rządów i ograniczyła właściwie swoją strukturę do Sekretariatu z siedzibą w Genewie. Sekretariat wraz z Sekretarzem Generalnym odpowiedzialna jest za obsługę administracyjną Rady EFT-y oraz poszczególnych Komitetów tworzących strukturę Stowarzyszenia. Językiem urzędowym ustanowiono język angielski.
Istniała również Rada Ministrów (Rada EFT-y, główny organ EFT-y), w której decyzję podejmowano na zasadzie jednomyślności. Rada, zgodnie z międzynarodowym charakterem Stowarzyszenia miała charakter głównie mediacyjny. Nadzorowała i nadzoruje wykonanie postanowień umowy, wskazuje nowe możliwości i działania, jakie należy podjąć, by realizować cele stowarzyszenia. Zadanie jej polega również na inicjowaniu i korelowaniu współpracy z innymi podmiotami międzynarodowej sceny gospodarczej.
Rada może wydawać decyzje,(które nie mają natychmiastowej mocy prawnej, wprowadzane są stopniowo przez odpowiednie instytucje państw stowarzyszonych) oraz zalecenia (nie mają mocy wiążącej). Rada składa się z przedstawicieli państw członkowskich w randze ministra. Działa w dwóch porządkach. Pierwszy stanowi forum ministrów państw stowarzyszonych, którzy spotykają się dwa razy w roku. Druga forma spotkań jest bardziej cykliczna i stała. Są to spotkania stałych przedstawicieli, odbywane w trybie dwukrotnym w ciągu miesiąca. Państwa po kolei przewodniczą Radzie. Siedzibą jej, podobnie jak Sekretariatu, jest Genewa.
Poza tym strukturę Stowarzyszenia stanowią: Komitet Doradczy oraz Komitet Przedstawicieli Parlamentów Państw EFTA.
Komitet doradczy składa się z przedstawicieli życia społeczno-gospodarczego z państw członkowskich. Nie może ich być więcej niż pięciu, a osoby te nie reprezentują państw członkowskich.
Komitet Przedstawicieli Parlamentów składa się z osób desygnowanych przez parlamenty krajowe, ma głównie funkcje doradcze i kontrolne.
Ustanowiono również kilka (dokładnie- dziesięć) komitetów specjalnych, które miały za zadanie zajmowanie się poszczególnymi problemami wchodzącymi w zakres handlu, gospodarki, barier technicznych w handlu, ceł oraz systemu konsultacji. Są to między innymi: Komitet Ekonomiczny, Komitet ds. Barier Technicznych w Handlu, Komitet ds. Pochodzenia i Ceł, Komitet Konsultacyjny, Komitet Przedstawicieli Parlamentu .(za http://www.efta.int)
W strukturze organizacyjnej EFT-y znajduje się jeszcze Zarząd Audytorów jako instytucja zarządzająca finansami Stowarzyszenia.
W 1991 roku został podpisany układ o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego, w którego działaniach uczestniczą państwa członkowskie EFTA (oprócz Szwajcarii).
Celem EOG jest ustanowienie dynamicznej, jednolitej i zintegrowanej struktury współpracy gospodarczej, a zasady na których się opiera to m. in.: równość, wzajemność i równowaga korzyści praw i obowiązków państw członkowskich. Obowiązuje również wolność przepływu towarów, osób, usług i kapitału. W związku z przystąpieniem EFT-y do tej struktury powstał Stały Komitet Państw EFTA, który zajmuje się sprawami związanymi z uczestnictwem krajów EFT-Y w EOG. W składzie tego gremium znajdują się między innymi przedstawiciele Norwegii i Islandii oraz Szwajcarii jako obserwatorzy. Komitet ten składa się z siedmiu podkomitetów. Cztery z nich z kolei podzielone są na 38 zespołów roboczych. ( Te cztery komitety to: Komitet ds. Wolnego Przepływu Osób, Komitet ds. Wolnego Przepływu Kapitału, Komitet ds. Usług i Prawa Gospodarczego oraz Komitet ds. Wolnego Przepływu Towarów).
Stały Komitet Państw EFTA wspomagany jest w swoich pracach przez Trybunał EFTA.
Proces znoszenia barier handlowych w EFTA
1 etap - Znoszenie ograniczeń celnych i ilościowych w imporcie, wyeliminowanie opłat z tytułu podatków.
wprowadzenie opłat granicznych
zakaz stosowania ceł eksportowych
zakaz zwrotu ceł od surowców pochodzących z importu zużytych w wyrobach eksportowych
możliwość zastosowania klauzul zabezpieczających ( w sytuacji wystąpienia problemów gospodarczych w państwie)
2 etap - Reguły konkurencji.
zakaz stosowania subsydiów w eksporcie i innych działań protekcjonistycznych przez państwa stowarzyszone
procedury dotyczące zamówień publicznych ( zakaz dyskryminacji)
stosowanie środków antydumpingowych w celu wyeliminowania nieuczciwego importu
przepływ siły roboczej (tylko w ramach pomocy w działalności przedsiębiorstw ponadnarodowych)
3 etap- znoszenie barier technicznych w handlu.
podpisanie konwencji i programów o wzajemnym uznawaniu norm technicznych ( 9 takich dokumentów)
ustanowienie wspólnego oznakowania technicznego towarów pochodzących ze EFT-y
Efekty ekonomiczne EFT-y
efekt kreacji handlu
Efekt ten występuje jako pochodna znacznej intensyfikacji obrotów rynkowych na rynku międzynarodowym, co jest efektem liberalizacji polityki handlowej. Niekorzystne (na rynku jednego państwa) trendy zostają "wymiennie" i komplementarnie uzupełnione przez "cechy" drugiego. To znaczy- wykorzystane zostają np. różnice w kosztach produkcji między producentami z krajów kooperujących w ramach strefy. Towary produkowane po wyższych kosztach w jednym kraju zostają zastąpione produktami(powstałymi po niższych kosztach) z drugiego kraju. Intensyfikuje to i poszerza zakres obrotów międzynarodowych. Działania takie prowadzą do lepszej alokacji zasobów.
efekt substytucji dostawców i towarów.
Liberalizacja handlu powoduje obniżenie cen na rynku kraju importującego. Powoduje to zmniejszenie produkcji (danego towaru) w kraju importującym i co za tym idzie wzrost obrotów między państwami. Wzrost jest mocniejszy, jeżeli jest wyższa elastyczność podaży w kraju eksportującym i im wyższa elastyczność podaży w kraju importującym.
efekt kreacji wewnętrznej.
Może mieć miejsce wewnątrz ugrupowania i polega na ożywieniu wymiany między partnerami. Może również dojść do kreacji zewnętrznej polegającej na wzroście obrotów z państwami trzecimi poprzez obniżenie zewnętrznych taryf celnych, jak również możliwy wzrost dochodów ( i to dwóch stron)
Aby liberalizacja handlu między krajami strefy mogła mieć charakter stabilny konieczne jest przeprowadzenie pewnych kroków w polityce fiskalnej, mianowicie konieczne jest przeprowadzenie wymiany walut między krajami tworzącymi strefę.
Powstanie EFT-y przyniosło wymierne korzyści państwom w niej uczestniczącym.
Wymiana wewnątrz EFTA rosła średnio (rocznie) o 11,1% w zakresie eksportu i o 11,2% importu, globalnego eksportu o 7,8%, importu- 7,6%. Charakterystyczne było również to, że obroty wewnątrz Strefy rosły szybciej niż na zewnątrz- zintensyfikowało to obroty wzajemne w handlu między państwami stowarzyszonymi. Największe obroty odnotowały Portugalia oraz Szwajcaria.
Ten niekwestionowany sukces był wynikiem nie tylko polityki znoszenia ograniczeń handlowych i liberalizacji handlu, ale również przyczynił się do tego stanu rzeczy kolejny efekt ekonomiczny- czyli efekt przesunięcia handlu.
efekt przesunięcia handlu
To zjawisko nie jest już tak jednoznacznie korzystne jak efekt kreacji handlu. Polega ono na tym, ze państwo wchodząc do strefy wolnego handlu rezygnuje ze sprowadzania danych towarów od państwa trzeciego, mimo konkurencyjnej ceny tych towarów, wynikających z niższych kosztów produkcji, a zastępuje tego dostawcę, dostawcą ze strefy, chociaż jego produkt jest droższy (mniej konkurencyjny). Jednak poprzez stosowaną w strefie politykę polegającą na zniesieniu ceł, produkt ten osiąga podobna cenę jak bardziej konkurencyjny, pochodzący z kraju trzeciego. Podwyższeniu wobec tego podlegają koszty produkcji.
Czynniki sprzyjające pojawieniu się efektu przesunięcia handlu to między innymi: wysokie bariery handlowe wobec krajów trzecich, elastyczna podaż krajów trzecich na rynku ugrupowania jak również elastyczny popyt na ich towary.
Efekt przesunięcia W ramach EFT-y najbardziej uwidocznił się w eksporcie, szczególnie stało się to widoczne w przypadku Austrii, Finlandii oraz Portugalii.
Inne efekty powstania i funkcjonowania EFT-y.
a) efekt odchylenia handlu
Warunki EFT-y jak i innych stref wolnego handlu określają uprawnienia państw do stanowienia suwerennej, niezależnej od pryncypiów i założeń stowarzyszenia w strefie, polityki celnej wobec krajów trzecich. Może zatem dochodzić do sytuacji, że ten sam produkt, od tego samego producenta z danego kraju spoza strefy będzie obwarowany zupełnie innymi cłami w poszczególnych państwach tworzących Strefę. Może zaistnieć w związku z tym sytuacja, w której towar będzie importowany (spoza strefy) do kraju stowarzyszonego po niższych stawkach. Takie zjawisko nazywamy efektem odchylenia handlu.
Kraje strefy, które ustanawiające niższe cło, stają się tym samym dogodniejszym miejscem dla inwestycji wykorzystujących import spoza strefy w celu przetworzenia go i wyeksportowania do partnerów, którzy dysponują wyższymi stawkami celnymi.
Wzrost gospodarczy w wyniku liberalizacji handlu
W latach 1950-1962 roczna stopa wzrostu GNP w krajach EFTA wynosiła 4,76%.
W pierwszym latach istnienia EFTA kraje stowarzyszone odnotowały wyraźny wzrost dochodu narodowego:
- Austria 0,23
- Dania 0,25
- Norwegia 0,03
- Portugalia 0,15
- Szwecja 0,14
Ani w jednym kraju nie odnotowano strat w handlu. Stowarzyszenie w ramach EFT-y przyniosło za to widoczną poprawę w strukturze produkcji i tym samym wzroście PKB w krajach strefy. Taki obrót sytuacji był oczywistym następstwem intensyfikacji wymiany handlowej, a także uwolnienia jej.
Zrzeszenie w ramach EFT-y wywołało też efekt w postaci rozwoju konkurencji, która z kolei zawsze powoduje rozwój efektywności sektora przemysłowego oraz rozwój technologiczny. W rezultacie ożywieniu ulega cały system gospodarczy i państwa mogą odnotowywać wzrost gospodarczy oraz ustabilizowany rozwój. Charakterystyczne jest również to, że zróżnicowaniu ulega sytuacja krajów o małych i dużych rynkach wewnętrznych. Dla tych pierwszych korzyści z ożywienia konkurencji są większe , dla tych drugich- już mniej, choć też są znaczne (mogą być).
Procesy dostosowawcze w strefach wolnego handlu
Aby mówić o sukcesie danego działania, czy też procesu w gospodarce, nie można się skupić jedynie na korzyściach, które mogą wyglądać efektownie w zestawieniach, natomiast nie muszą stanowić o efektywności procesu, który je determinuje. Otóż, konieczne jest jeszcze zbadanie kosztów przeprowadzonych operacji ekonomicznych. To także nie jest zadanie najłatwiejsze. Niejednokrotnie korzyści są widoczne po dość długim okresie czasu, natomiast nakłady trzeba "zainwestować" szybko i w krótkiej perspektywie czasowej trudno ocenić poniesione koszty, ponieważ niemożliwe jest niejednokrotnie dokonanie zbilansowania poprzez rachunek korzyści, które są często obarczone niepewnością.
Jest to cecha charakterystyczna podejmowanych w gospodarce, żywym organizmie, uwarunkowanym czynnikami wewnętrznymi jak i zewnętrznymi, decyzji. Nie inaczej jest również z decyzją o przystąpieniu do strefy takiej jak EFTA, (która pozostawia o wiele więcej miejsca na kreowanie polityki wewnętrznej państwa niż np. zintegrowanie państw w obrębie UE. Stąd być może początkowy sceptycyzm brytyjski, co do zasadności przystępowania do Wspólnot Europejskich).
Procesy dostosowawcze oddziałują nie tylko na obszar makroekonomiczny, ale również mikroekonomiczny. Zmiany w strukturze oraz wielkości obrotów handlowych przyczyniają się także do zmian cen towarów i czynników produkcji. Poprzez zmiany wprowadzane przez liberalizację handlu ulec mogą daleko idącym zmianom kierunki międzynarodowej polityki gospodarczej.
W skali mikro- procesy te przyczyniają się (mogą się przyczynić) do reorganizowania podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw) oraz nawet całych gałęzi przemysłowych. Uwolniony poprzez funkcjonowanie wolnej strefy handel nie pozostaje bez znaczenia dla polityki fiskalnej, ale także -polityki zatrudnienia.
Procesy gospodarcze zachodzące w gospodarkach krajów członkowskich mają niejednokrotnie charakter strukturalny. Mogą one mieć charakter zarówno wewnętrzny
(wewnątrz danej gałęzi przemysły na przykład), jak i- międzygałęziowy. Wewnątrzgałęziowa specjalizacja stanowi łatwiejszą drogę włączania gospodarek do międzynarodowego podziału pracy, natomiast druga- międzygałęziowa stwarza konieczność przeprowadzenia w gospodarce danego kraju zmian o charakterze strukturalnym. W ramach zachodzących procesów może także rozwinąć się skłonność do lepszego, bardziej efektywnego wykorzystywania zasobów.
Europejska Strefa Wolnego Handlu odniosła sukces. Jego wymierne efekty to przyspieszenie wzrostu gospodarczego i zwiększenie wzajemnych obrotów handlowych. Istotną rolę odegrała również EFTA w nawiązywaniu kontaktów handlowych z krajami wyzwalającymi się w latach 90. spod wpływów ZSRR poprzez stwarzanie wizji paneuropejskiej strefy wolnego handlu. Przyczyniło się to do intensyfikacji późniejszego dzieła zjednoczenia na kontynencie europejskim.
Obecnie członkami EFT-y są: Liechtenstein, Szwajcaria, Islandia oraz Norwegia.