Renesans
Ojczyzną renesansu są Włochy, a konkretnie Florencja, która w XV w stała się stolicą kulturową Włoch. Tam pojawiły się najwcześniej pierwsze zmiany światopoglądowe i nowe tendencje w sztuce. Dlatego też początki renesansu we Włoszech sięgają XIV w. Podczas, gdy w innych krajach europejskich epoka ta przypada na wiek XVI. Umownie początek renesansu wyznaczają trzy daty:
1450 r. - wynalezienie druku
1453 r. - upadek Cesarstwa Bizantyjskiego
1492 r. - odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba
Niektórzy historycy dodają jeszcze rok 1517, czyli początek reformacji w Europie.
Bardzo znaczącą jest nazwa epoki. Utworzono ją w XIX w od francuskiego słowa renaissance - odrodzenie. Sugeruje ona odrodzenie się człowieka i szeroko pojętej kultury antyku grecko - rzymskiego. W antyku szukano wówczas wzoru piękna. Renesans jest więc epoką klasycyzującą. Już od XV w dochodzi do wielu odkryć geograficznych, astronomicznych, filozoficznych, wywierają one ogromny wpływ na zmiany światopoglądowe, np. Ferdynand Magellan, który od 1519-1522 r udowodnił, że Ziemia jest kulą, Mikołaj Kopernik w 1543 r. ogłosił swoje słynne dzieło „O obrotach sfer niebieskich” udowodnił, że Ziemia krąży wokół Słońca, podważył tym podstawowe założenia średniowiecznej ideologii kościelnej.
Większość odkryć zachwiało autorytetem Kościoła.
W okresie renesansu upowszechniła się instytucja mecenatu. Ludzie bogaci sprawowali opieką, zwłaszcza materialną, nad wybitnymi twórcami.
Nazwa mecenat wzięła się od rzymskiego polityka Mecenasa - opiekuna artystów.
Osłabienie autorytetu Kościoła, a także instytucja mecenatu doprowadziły do uniezależnienia sztuki od wpływów Kościoła. Coraz częściej podejmowana była tematyka świecka: obok biblijnych scen pojawiały się motywy mitologiczne. Do najwybitniejszych artystów renesansowych należeli głównie włosi. Byli to ludzie wszechstronni (wszechstronnie utalentowani i wykształceni):
Leonardo da Vinci - malarz, rzeźbiarz, architekt, matematyk, filozof i wynalazca; opracował pierwsze projekty łodzi podwodnej i maszyny latającej. Najbardziej zasłynął jako malarz: „Mona Lisa” = „Gioconda”, „Dama z łasiczką”, fresk znajdujący się w klasztorze w Mediolanie „Ostatnia wieczerza”
Michał Anioł Buonarrotti - architekt, malarz, rzeźbiarz, poeta, jego najsłynniejszymi dziełami są: kopuła bazyliki św. Piotra w Rzymie, freski w Kaplicy Sykstyńskiej oraz rzeźby „Mojżesz”, „Dawid”, „Pietia”(Matka Boska Bolesna z martwym Jezusem na kolanach)
Rafael Santi - głównie architekt, malarz, zasłynął jako twórca cyklu Madonn, a także fresków w Watykańskich pokojach papieskich.
Ogromny wpływ na człowieka renesansu, na jego mentalność wywarła reformacja.
Reformacja to ruch religijno-społeczny, kwestionujący niektóre dogmaty kościelne, przyczynił się do upadku autorytetu Kościoła. Przyczyną wybuchu reformacji było wystąpienie Marcina Lutra w 1517 r w Wittemberdze, gdzie ogłosił swoje słynne tezy o odpustach. Sprzeciwiał się on przede wszystkim przekonaniu, że odpuszczenie grzechów, czy zbawienie, można uzyskać za cenę odpowiednich świadczeń na rzecz Kościoła.
Reformacja doprowadziła do rozłamu w kościele katolickim i powstania wyznań protestanckich takich jak:
luteranizm
kalwinizm
arianizm
Wystąpienie Marcina Lutra spotkało się z ostrym sprzeciwem ze strony Kościoła.
Reformacja była przejawem odwagi ludzkiej, próby wyzwolenia się człowieka z pęt autorytetu Kościoła.
Jeżeli chodzi światopogląd istnieje zdecydowana opozycja między średniowieczem a renesansem. O ile światopogląd średniowieczny miał charakter teocentryczny, o tyle światopogląd człowieka epoki renesansu nabiera charakteru antropocentrycznego.
Największy wpływ na światopogląd renesansowy wywarł humanizm. Nazwa pochodzi od słowa łacińskiego humanitas - człowieczeństwo. Humanizm to prąd zakładający prawo każdego człowieka do szczęścia i do wszechstronnego rozwoju. Był prądem eklektycznym. Opierał się na filozofiach starożytnych oraz na poglądach św. Franciszka z Asyżu. Z filozofii starożytnych największy wpływ wywarły epikureizm i stoicyzm.
Św. Franciszek żył i działał w średniowieczu (XII-XIII w.), ale jego poglądy zyskały na popularności dopiero w renesansie. Był on twórcą zasady fraternizmu tzn. głosił, że człowiek jest elementem natury stworzonej przez Boga i powinien czuć się bratem wszystkiego co żyje, w stosunku do wszystkich istot żywych powinien kierować się miłością. Św. Franciszek głosił także tzw. Ascezę radosną - zakładała ona, że człowiek rodzi się jako istota wolna; dobra materialne go zniewalają, dlatego człowiek wyrzekać się zbędnych dóbr materialnych, gdyż tylko wtedy poczuje się naprawdę wolny. Bóg według św. Franciszka jest dobry, kocha człowieka i chce żeby człowiek był w życiu szczęśliwy. Nie powinien traktować ziemi jako padołu łez.
Hasłem humanistów były słowa rzymskiego poety Terencjusza:
„Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”
Ideały humanizmu renesansowego wyrażały się:
Przez zainteresowanie się człowiekiem, jego osobowością, pięknem jego ciała, zdrowiem.
W odkrywaniu uroków życia ziemskiego
W śmiałym podejmowaniu tematów życia intymnego takich jak miłość czy marzenia o sławie
W rozbudzeniu krytycznego nastawienia do wszelkich autorytetów świeckich i religijnych (np. Kościoła), krępujących swobodny rozwój umysłu i osobowości człowieka.
We wrażliwości na ludzką krzywdę i niesprawiedliwość społeczną
W szacunku dla ludzkiej pracy i myśli
W innym stosunku do Boga. Bóg w dobie renesansu to Deus Artifex, czyli Bóg Artysta pozwalający człowiekowi korzystać z dobrodziejstw i łask natury, którą sam stworzył.
Z humanizmem ściśle łączy się inny kierunek filozoficzny zwany irenizmem. Nazwa pochodzi od greckiego słowa eirene, które znaczy pokój. Twórcą był Erazm z Roterdamu. Głosił on bardzo szeroko pojętą tolerancję: ludzi względem siebie, społeczeństw względem siebie, i poglądów.
Ideałem człowieka epoki renesansu stał się człowiek:
wszechstronnie wykształcony
obyty
znający języki obce
tolerancyjny
krytyczny
odważny w poszukiwaniu prawdy
wrażliwy na cierpienie i nieposzanowanie ludzkiej godności.
Takiego człowieka nazywano homo universalis - człowiek renesansu.
Twórcy literatury, którzy w swoich dziełach głosili przekonanie typowe dla nowej epoki najwcześniej pojawili się we Włoszech.
Za prekursora renesansu włoskiego uznawany jest Alighiery Dante, autor „Boskiej komedii”; żył i tworzył na przełomie XIII-XIV w. - jest więc twórcą przełomu epok. Boska komedia to jego najsłynniejsze dzieło. Przedstawia ono wędrówkę Dantego po krainach pośmiertelnych. I część - piekło, II - czyściec, III - raj. Przewodnikami Dantego po zaświatach są rzymski poeta Wergiliusz i Beatrycze. W czasie swojej wędrówki Dante spotyka zmarłych filozofów, polityków, artystów, z którymi rozmawia na różne tematy. Często w rozmowach tych kwestionuje się niektóre prawdy głoszone przez Kościół. Świadczy to o zachodzących już wtedy zmianach światopoglądowych. Za najcięższy grzech uznana zostaje zdrada ojczyzny - ci którzy się jej dopuścili znajdują się w najniższym kręgu piekła.
Dantejskie sceny - sceny z piekła Dantego, ale także różne dziwne stwory i ogień piekielny
Francesco Petrarca - twórca wczesnorenesansowy, stworzył wiele dzieł, najsłynniejsze z nich to cykl „Sonetów do Laury”, głośno mówi się w nich o miłości, mówi o niej w sposób typowy już dla epoki renesansu. Petrarca był jednym z pierwszych twórców, którzy wprowadzili sonet do literatury. Sonet się z czterech zwrotek: dwóch czterowersowych - kwadryn mających charakter opisowy, i dwóch trzywersowych - tercyn mających charakter refleksyjny.
Trzecim twórcą, który wywarł ogromny wpływ na literaturę średniowieczną był Giovanni Boccaccio autor „Dekameronu”. Słowo dekameron to połączenie dwóch słów greckich - w dosłownym tłumaczeniu znaczy dziesięć dni. We wstępie autor podaje, że powstanie dekameronu związane jest z szalejącą we Florencji w połowie XIV w. epidemią dżumy. Dziesięciu bogatych mieszkańców miasta: siedem kobiet i trzech mężczyzn postanowiło uciec przed zarazą i schronić się na dziesięć dni w willi pod Florencją. Przebywając tam w całkowitej izolacji od świata umilali sobie czas opowiadaniem zabawnych i ciekawych historyjek z życia. Każdy z nich musiał codziennie opowiedzieć jedną historię. Dzięki temu dekameron jest zbiorem stu nowel. Posiada bardzo symetryczną kompozycję, składa się z dziesięciu rozdziałów, każdy rozdział składa się z dziesięciu nowel. W antyku symetria była założeniem filozofii. Sama kompozycja wskazuje na jego renesansowy charakter. Poza tym utwory te w sposób jawny mówią o miłości zmysłowej, nie są wolne do wątków erotycznych. Boccaccio jest uważany za twórcę nowożytnej noweli.
Mikołaj Rej (1505-1569) jest jednym z najwcześniejszych polskich twórców renesansowych. Jego twórczość przypada na połowę XVI w. Nie był jednak typowym dla epoki humanistą. Swoją edukację zakończył na etapie szkoły średniej, miał więc braki w wykształceniu, co w pewnym stopniu odbiło się na języku, którym się posługiwał. Pomimo znaczących walorów artystycznych język jego utworów jest często zbliżony do potocznego. Wielką zasługą Reja jest to, iż jako pierwszy posługiwał się w twórczości wyłącznie językiem polskim:
„Niech to narodowie wżdy postronni znają,
Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”
Jednym z najsłynniejszych jego dzieł jest „Żywot człowieka poczciwego”. Dzieło ma charakter parenetyczny. Tworzy ideał szlachcica ziemianina, który żyje zgodnie z prawami natury, własnym sumieniem, szczęśliwy może był tylko na wsi. W kreacji wsi Rej wykorzystuje topos arkadyjski - wieś jest krainą szczęścia ponieważ tam człowiek żyje najbliżej natury i może być samowystarczalny tzn. żyć z pracy własnych rąk.
Drugim sławnym dziełem Mikołaja Reja jest „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, wójtem a plebanem”. Jest to utwór napisany w formie dialogu, w którym uczestniczą trzy tytułowe postaci. Rej Korzysta z figury stylistycznej „pars pro toto” (część zamiast całości)- pan symbolizuje szlachtę, wójt - chłopstwo, pleban - duchowieństwo. Jest to więc tekst o charakterze publicystycznym. Ukazuje stosunki społeczne panujące w Polsce szesnastowiecznej. Pan zarzuca plebanowi lenistwo i pijaństwo, wójt oskarża plebana jeszcze o sprzedaż odpustów - przekupność, i obżarstwo. Ksiądz broni się wątpliwymi argumentami, usiłując je podpierać słowami Biblii. Duchowny zarzuca także Panu (czyli całej szlachcie), złe sprawowanie rządów, kłótnie w sejmie, że każdy dba tylko o własne interesy, nie dba o dobro państwa i jego obywateli. Przeciwko chłopu nikt nie stawia żadnych zarzutów. Wójt podsumowuje całą rozmowę słowami:
”Ksiądz oskarża Pana, Pan księdza,
A nam wszystkim zewsząd nędza”
Jan Kochanowski pisał fraszki prawie przez całe życie, dlatego też jest ich w dorobku poety bardzo dużo i są zróżnicowane tematycznie. Wyróżniamy między innymi fraszki refleksyjno-filozoficzne, biesiadne, miłosne, obyczajowe. Swoimi źródłami fraszka sięga literatury antycznej. Wywodzi się bowiem z epigramatu. Fraszka z języka włoskiego oznacza gałązka, błahostka, drobiazg, rzecz niepoważna. Jest to krótki utwór liryczny podejmujący różną tematykę potraktowaną jednak najczęściej żartobliwie, pogodnie. Bardzo często fraszka kończy się puentą (błyskotliwie wyrażoną myślą przewodnią). Fraszki Jana Kochanowskiego określa się mianem lirycznego pamiętnika życia dworskiego poety.
Topos Deus Ridens - obraz Boga śmiejącego się
„Człowiek boże igrzysko”
Fraszka refleksyjno-filozoficzna mówiąca o naturze człowieka. Człowiek jest istotą pyszną, stawia się na równi z Bogiem. Bóg na taką postawę reaguje śmiechem. Został wykorzystany topos deus ridens. Jest to śmiech politowania. Bóg jest pobłażliwy wobec człowieka, miłosierny, wybacza mu jego pychę.
„Do fraszek”
Występuje tu apostrofa do fraszek - całej twórczości. Ostrzega przed odczytywaniem dosłownym i przed utożsamianiem przekonań w jego twórczości z nim samym.
Pieśni Jan Kochanowski pisał przez prawie całe życie. Podobnie jak fraszek napisał ich bardzo dużo. Można je podzielić tematycznie: refleksyjno-filozoficzne, patriotyczne, religijne, miłosne biesiadne
Pieśń IX, ksiąg Pierwszych
Jest to pieśń refleksyjno-filozoficzna, a zarazem biesiadna, bo już w pierwszej zwrotce mówi o biesiadzie, a także rozważa sens ludzkiego życia - przywołuje rzymską boginię Fortunę. Podmiot liryczny wyraża typowo humanistyczną - renesansową koncepcję życia. Nawiązuje do filozofii, na których opierał się humanizm. Zawiera przekonania
epikurejskie np. pochwała zabawy, biesiady, przekonuje, że człowiek powinien żyć chwilą
stoickie np. należy uodparniać się na wpływy zewnętrzne, które zależą od bogini Fortuny tzn. na wszelkie powodzenia i niepowodzenia życiowe
franciszkanizm - nie warto zbierać rzeczy materialnych, które odbierają człowiekowi wolność.
Pieśń XIV, ksiąg Wtórych
Jest pieśnią patriotyczną, o budowie apostroficznej - zwroty do ludzi rządzących państwem. Władza jest odpowiedzialnością za podwładnych. Człowiek rządzący musi być świadomy rozliczenia z tego, jak rządził. Powinien pamiętać, że nie wszystko mu wolno. Człowiek epoki renesansu powinien czuć się odpowiedzialny za swoją ojczyznę.
Estetyka łagodna - użycie elementów świata przedstawionego, tak, aby budziły zachwyt.
,”Czego chcesz od nas Panie?”
Jest przykładem liryki zwrotu do adresata. Jest pieśnią pochwalną, dziękczynną, hymnem. Bór jest charakteryzowany pośrednio poprzez aluzje do Księgi Rodzaju. Wykorzystany został topos deus artifex.
Pieśń VII, ksiąg Pierwszych
Jest to pieśń miłosna, mówiąca o nieszczęśliwym uczuciu podmiotu lirycznego do pewnej kobiety. Opisuje ból, jaki przeżywa w trakcie rozstania z ukochaną. Twierdzi, że tęsknota jest jak więzienie, nie można się z niej uwolnić. Podmiot liryczny ciągle przypomina sobie wygląd jej twarzy, ciała, jest to typowy renesansowy sposób opisywania miłości. Podmiot chciałby być w miejscu, w którym jest ona, chce ją zobaczyć, spotkać, usłyszeć jej głos. Ciągle o niej myśli. Ma nadzieję, że jeszcze ją kiedyś zobaczy, że wróci do niego i będą razem szczęśliwi.
Bezpośrednią przyczyną napisania trenów przez Kochanowskiego była śmierć jego najmłodszej córki Urszuli. Wkrótce po niej jednak zmarł także brat poety i jego następna córka Hanna. To wszystko doprowadziło do poważnego kryzysu światopoglądowego. Ważnym źródłem trenów jest więc również kryzys wartości renesansowych.
Tren jest gatunkiem o rodowodzie antycznym. Należy do literatury funeralnej - żałobnej. Oprócz trenu do literatury należą epitafium i elegia.
Tren jest najbardziej rozbudowaną pieśnią żałobną. Na klasyczny tren składają się trzy fazy:
żal po śmierci zmarłego
pochwała jego zalet
faza konsolacyjna (consolatio z łac. Pocieszać) - pocieszenie i napomnienie
Bohaterem klasycznego trenu była zawsze gravis persona - osoba ważna, licząca się, ciesząca się powszechnym szacunkiem.
Jan Kochanowski pisząc treny zachowuje w nich trzy fazy. Wyraża żal po śmierci Urszuli, mówi o jej zaletach, szuka pocieszenia, które wyrażone jest w Trenie XIX. Od niektórych założeń klasycznego trenu jednak odchodzi. Dzieło Kochanowskiego ma charakter cykliczny (podział na XIX trenów powiązanych tematycznie), jego bohaterką jest levis persona - osoba nieznana, nielicząca się.
Jan Kochanowski jest pierwszym poetą w literaturze światowej, który poświęcił treny małemu dziecku.
Treny Kochanowskiego tematycznie rozpadają się na III części:
treny I - VIII - wyrażają żal po śmierci Urszuli i pochwałę jej zalet
treny IX - XI - kryzys światopoglądowy poety
treny XII - XIX - próba odbudowy światopoglądu, co udaje się mu ostatecznie w trenie XIX
Treny I - VIII
Metonimia - zamiennia poetycka (przy użyciu metafory)
Zarówno żal rodziców, zwłaszcza ojca po śmierci córki, jak i pochwałę jej zalet Jan Kochanowski wyraża używając podobnych środków poetyckich. Bardzo często w pierwszej części tematycznej pojawiają się aluzje do antyku, zwłaszcza do mitologii. Przywołuje postać Niobe, która skamieniała na widok martwych dzieci, dlatego stała się symbolem żalu rodzica po stracie dziecka. Wielokrotnie podmiot liryczny zwraca się do Persefony - żony Hadesa, pani świata umarłych. Kochanowski ma do niej pretensje, że pozwoliła tak młodo umrzeć Urszuli. Opisując śmierć używa metonimii np. śmierć - sen żelazny, sen twardy, sen nieprzespany. Za pomocą podobnych środków wyrazu poeta wychwala zalety Urszuli. Określa ją metonimiami np. „Safo Słowieńska”, „ucieszna śpiewaczko”. Porównuje córkę do najwybitniejszej poetki greckiej - Safony. Sugerując w ten sposób, że Urszula już jako małe dziecko przejawiała wielki talent poetycki.
W trenie VIII pojawia się motyw bezpowrotnego odejścia z domu. Odejście osoby bliskiej, kochanej, zamknęło pewien rozdział życia podmiotu, zburzyło wyznawany dotychczas światopogląd. Podmiotem lirycznym jest w pierwszych trenach jest ojciec, cierpiący z powodu śmierci córki.
Treny IX - XI
Tren IX
Kryzys światopoglądowy zapoczątkowany jest w trenie IX. Tren ten rozpoczyna się apostrofą do upersonifikowanej mądrości. Jest to aluzja do filozofii stoickiej - mądrość była najwyżej cenioną wartością przez stoików. Podmiot liryczny dotychczas wierzył, że mądrość nauczy go obojętnego przechodzenia obok wszelkich przeciwności losu. Dlatego całe życie poświęcił na jej zdobywanie. Okazało się jednak, że w obliczu osobistej tragedii jest ona nieprzydatna. Nie pomaga człowiekowi znosić cierpienia, nie czyni go obojętnym, niewzruszonym. Podmiot liryczny wierzył też, że dzięki mądrości będzie kimś wyjątkowym. Czuje się natomiast jednym z wielu. Mówiąc o sobie wykorzystuje topos „unus multorum” (jeden z wielu). W trenie tym wyraźnie załamuje się optymistyczna koncepcja życia Kochanowskiego. Polemizuje on z filozofią stoicką, wykazuje jej nieskuteczność, pośrednio jednak obala również filozofii epikurejskiej, gdyż nie potrafi już cieszyć się życiem, korzystać z każdej chwili. Stoicyzm i epikureizm są filozofiami, które nie przydają się (nie sprawdzają się) w życiu.
Tren X
Tren X jest przykładem liryki zwrotu do adresata. Podmiot zwraca się do Urszuli, której szuka w krainach pośmiertnych różnych religii. W tekście pojawia się wiele pytań retorycznych dotyczących miejsca pobytu zmarłej. Podmiot szuka Urszuli w raju, czyśćcu, Hadesie, na wyspach szczęśliwych, zastanawiając się nawet nad reinkarnacją. W końcu nie znalazłszy jej nigdzie, poddaje w wątpliwość jedną z prawd - o życiu pozagrobowym.
Tren XI
Tren XI zaczyna się aluzją do antyku, podmiot przywołuje słowa Brutusa, zabójcy Juliusza Cezara, zgodnie z którymi wszelkie wartości, reguły życia są pozbawione sensu, są fraszką, są nieważne. Później pojawia się pytanie retoryczne, podważające sens wyznawania jakiejkolwiek religii. Następnie podmiot nazywa Boga wrogiem człowieka: „Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy.” Jeżeli w ogóle Bóg istnieje, to nie jest on dobry, miłosierny, nie zależy mu na człowieku. Cierpienie spowodowane śmiercią dziecka graniczy tutaj z szaleństwem, rodzi bunt przeciw Bogu, co może nadać życiu jakikolwiek sens. W ostatnich wersach tego trenu pojawia się już autorefleksja podmiotu lirycznego, który zaczyna zdawać sobie sprawę, że rozpacz spowodowana śmiercią córki doprowadziła go na skraj całkowitego załamania. Uświadamia sobie, że nie można żyć bez nadziei.
Treny XII - XIX
Od trenu XII podmiot liryczny próbuje odbudować swój światopogląd, co ostatecznie udaje mu się dopiero w trenie XIX.
Tren XV
Tren ten zaczyna się apostrofą do muzy poezji Erato oraz upersonifikowanej lutni (poezji). Podmiot liryczny jest poetą, zwraca się z prośbą o pocieszenie, ukojenie. Pojawia się tu więc pewna koncepcja poezji - może ona spełniać funkcje terapeutyczne i konsolacyjne.
Tren XVIII
Tren posiada formę modlitwy skierowanej do Boga. Jest to modlitwa o charakterze pochwalnym i błagalnym zarazem. Podmiot liryczny wychwala Boże miłosierdzie i przyznaje się do wielu błędów jakie popełnił. Przyznaje się do nieposłuszeństwa, pychy, zbytniej pewności siebie, niewdzięczności. Dlatego też zwraca się do Boga z prośbą o litość i wybaczenie. Wierzy w Boże miłosierdzie. Rezygnuje z postawy buntu, a przyjmuje postawę pokory. Powoli odzyskuje więc wiarę w dobrego i miłosiernego Boga.
Tren XIX
Tren XIX, który zamyka cykl trenów, ma charakter sennej wizji, w której przychodzi do poety jego matka z Urszulą na ręku i mówi mu, że nie powinien już rozpaczać, gdyż Urszula jest szczęśliwa w niebie. Matka tłumaczy poecie, że dzięki śmierci Urszula uniknęła wszelkich przeciwności losu, wielu cierpień, które na pewno spotkałyby ją w życiu. Tłumaczy mu też nową koncepcję życia: „Tego się w życiu trzymaj, a ludzkie przygody, ludzkie noś” Na życie człowieka składają się nie tylko przyjemności, radości, ale również cierpienie, którego nikt jeszcze nie jest w stanie uniknąć. Człowiek na wszystko powinien reagować zgodnie ze swoją ludzką naturą. Są takie sprawy w życiu, obok których nie może przejść obojętnie np. śmierć kogoś bliskiego. Mądrość wcale nie wynosi człowieka ponad innych. Humanizm optymistyczny, wyrażony we fraszkach i pieśniach, ustępuje tutaj miejsca humanizmowi trudnemu (tragicznemu). Koncepcja ta jest trudna do zaakceptowania, ale sprawdza się w życiu. Cierpienie jest elementem ładu, porządku świata, jest wpisane w ludzką egzystencję. Człowiek musi się z tym pogodzić.
Kochanowski wraca do wiary w dobrego i miłosiernego Boga, odzyskuje spokój i radość życia, ale rezygnuje z postawy stoickiej.
Bolesław Leśmian „Urszula Kochanowska”
Tekst ten jest oparty na aluzji literackiej do „Trenów” Jana Kochanowskiego, których główną bohaterką jest córka poety - Urszula. Konkretnie Leśmian nawiązuje do „Trenu XIX”. Tren ten jako jedyny ukazuje Urszulę w niebie. Dziewczynka jest tu podmiotem lirycznym, a zarazem główną bohaterką. Utwór jest przykładem liryki sytuacyjnej, przedstawia pierwsze chwile Urszuli w niebie. Okazuje się jednak, że to nie daje jej poczucia szczęśliwości. Leśmian odwraca tutaj topos raju. W powszechnej świadomości społecznej, raj to kraina wiecznej szczęśliwości, a Urszula w niebie nie jest szczęśliwa, brakuje jej rodziców. Nawet obecność Boga nie jest w stanie zrekompensować jej utraty tych, których kochała. Leśmian broni tutaj podstawowych wartości humanistycznych, przede wszystkim prawa człowieka do szczęścia na ziemi. Szczęście bowiem daje człowiekowi głównie obcowanie z ludźmi, których kocha, nawet sama ich obecność. Urszula nie jest szczęśliwa, bo musiała rozstać się z bliskimi.
Niebo możemy sobie jedynie wyobrażać, a to wyobrażenie o niebiańskiej szczęśliwości, nie zrekompensuje nam tego, co ziemskie.
Publicystyka to dziedzina piśmiennictwa, zajmująca się sprawami aktualnymi. Powinna być pozbawiona fikcji literackiej i to przede wszystkim różni ją od literatury pięknej. Początki polskiej publicystyki sięgają czasów renesansu. Wówczas jednak nie było wyraźnie zaznaczonej granicy między publicystyką, a literaturą piękną. Często utwory literackie miały charakter publicystyczny. Przykładem może być „Krótka rozprawa między trzema osobami” Mikołaja Reja.
Jednym z pierwszych, a zarazem najwybitniejszych polskich publicystów był Andrzej Frycz Modrzewski. Był typowym człowiekiem renesansu - wszechstronnie wykształconym, ukończył Akademię Krakowską i Uniwersytet w Wittenberdze. Pracował w służbie dyplomatycznej na dworze króla Zygmunta Augusta. W związku z tym wiele podróżował po Europie. Był zaprzyjaźniony m.in. z myślicielem holenderskim, Erazmem z Roterdamu. Dziełem jego życia jest traktat filozoficzno-polityczny „De republica emendanda” („O poprawie Rzeczypospolitej”) Bardzo szybko dzieło to zdobyło rozgłos w całej Europie, ale równie szybko znalazło się na indeksie ksiąg zakazanych.
„De republica emendanda” to przede wszystkim propozycje reform, jakie należałoby przeprowadzić w większości państw europejskich. Dzieło składa się z pięciu ksiąg:
„O obyczajach”
Istotą dobrych obyczajów w państwie jest gruntowne wykształcenie młodzieży. Andrzej Frycz Modrzewski postuluje także wprowadzenie obowiązku pracy, zlikwidowanie żebractwa i włóczęgostwa. Opiekę nad ludźmi niezdolnymi do pracy powinno objąć państwo.
„O prawach”
Powinny istnieć równe prawa dla wszystkich. Takie same (równe) kary za te same przewinienia.
„O wojnie”
Nawiązuje do myśli Erazma z Roterdamu. Jest zwolennikiem pokojowego rozstrzygania sporów (jest pacyfistą). Jeżeli dochodzi już do wojny, to dzieli je na dwie kategorie:
niesprawiedliwe - zaborcze
sprawiedliwe - obronne
Uważa, że powinien powstać międzynarodowy trybunał, który rozstrzygałby zasadność wojen, potępiał agresora, spieszył z pomocą poszkodowanym.
„O Kościele”
Modrzewski uważa, że Kościół to nie tylko wspólnota ludzi wyznających tą samą religię, ale również instytucja, i jako instytucja powinien być całkowicie odłączony od państwa. (Księża nie powinni mieszać się w politykę) Modrzewski ma bardzo krytyczny stosunek do instytucjonalnego Kościoła.
„O szkole”
Andrzej Frycz Modrzewski domaga się dopuszczenia wszystkich do edukacji, bez względu na stan majątkowy i przynależność stanową. Domaga się również podniesienia rangi zawodu nauczyciela. Modrzewski domaga się laicyzacji szkolnictwa - opiekę nad szkołami powinno przejąć państwo. Szkoły powinny kształcić i wychowywać młodych ludzi w duchu humanizmu i patriotyzmu.
Styl - sposób wypowiadania się w mowie i na piśmie. Badaniem stylów zajmuje się stylistyka. Wszystkie style językowe możemy podzielić na dwie podstawowe grupy:
indywidualne
funkcjonalne (użytkowe)
Style indywidualne są charakterystyczne dla pojedynczych osób, czy dzieł np. styl biblijny. Style użytkowe to takie, którymi powinien umieć posługiwać się człowiek w zależności od celu wypowiedzi.
Do stylów funkcjonalnych zaliczamy:
naukowy
kancelaryjno-urzędowy
publicystyczny
potoczny
artystyczny
retoryczny
Retoryka - sztuka przemawiania, inaczej sztuka pięknego mówienia i argumentowania
Podstawowym celem posługiwania się stylem retorycznym jest persfazja - przekonywanie odbiorcy o słuszności formułowanych przez siebie tez. Styl retoryczny najczęściej dominuje w kazaniach, przemówieniach, apelach. Jako że kazanie było głównym gatunkiem publicystycznym w dobie staropolskiej, styl retoryczny był często wykorzystywany właśnie w publicystyce tamtego czasu.
Jednym z najlepszych przykładów wykorzystania stylu retorycznego są „Kazania sejmowe” Piotra Skargi. Piotr Skarga był jezuitą, mocno zaangażowany w walkę z innowiercami, czyli kontrreformację. Brał czynny udział w życiu politycznym kraju. Największą popularność przyniosły mu „Żywoty świętych” oraz „Kazania sejmowe”. Cały zbiór obejmuje osiem kazań. Dominuje w nich tematyka patriotyczna i religijna.
Do podstawowych chwytów sprzyjających persfazji, a więc charakterystyczne dla stylu retorycznego należą:
posługiwanie się aluzjami, zwłaszcza do dzieł lub wypowiedzi osób, które pełnią funkcję autorytatywną (są autorytetem)
cytaty (Skarga cytuje Biblię)
apostrofy (często występują u Skargi)
pytania retoryczne (zwłaszcza te, na które odpowiedź jest oczywista)
stosowanie zdań wykrzyknikowych (najsilniej oddziałują na emocje)
stosowanie powtórzeń i wyliczeń
porównania - Skarga porównuje ojczyznę do chorego organizmu ludzkiego, ponieważ należy ją leczyć; matki - należy ją czcić, kochać, szanować; tonącego okrętu - należy ją ratować. Służą przekonaniu odbiorcy o konieczności zmiany postępowania i ratowania ojczyzny przed ostatecznym upadkiem
W XVI w. Polszczyzna staje się językiem powszechnie używanym. Do upowszechnienia się języka w życiu publicznym przyczyniły się:
reformacja
rozpowszechnienie druku
filozofia i ideologia renesansu
Zjawiskiem charakterystycznym dla polszczyzny tego okresu są liczne zapożyczenia wyrazowe, głównie z języków europejskich, takich jak:
język niemiecki - główną przyczyną tych zapożyczeń były względy gospodarcze, dlatego obejmowały przede wszystkim strefę handlu, rzemiosła, budownictwa (np. druk, prasa, folwark, szyba, szuflada)
łacina - największy wpływ miało upowszechnienie się nauk, dlatego wyrazy pochodzą z różnych dziedzin naukowych, a także nazwy zawodów (np. abdykować, akt, dekret, dokument, konstytucja, senat, fizyk, medyk, polityk, profesor, kolumna, korona, tron)
czeski - uważano, że jest to język staranniejszy niż polszczyzna (wśród języków słowiańskich), np. duchowieństwo, nabożeństwo, zakonnik
język włoski - wiąże się to z przyjazdem oraz panowaniem królowej Bony, zapożyczone słowa odnosiły się głownie do życia dworskiego, muzyki i kuchni (np. aria, sonata, opera, bankiet, kalafior, szpinak, makaron, fort, bank, forteca, szpada)
węgierski - wiązało się to z panowaniem Jagiellonów na Węgrzech. Wyrazy pochodzą głównie z dwóch dziedzin - wojskowości i ubiorów np. giermek, husarz, szyszak, ciżma, kołpak)
ruski i turecko-tatarski - językami tymi mówili mieszkańcy wschodnich terenów Rzeczpospolitej Obojga Narodów (z ruskiego np. czereśnia, hołota, serdak, z turecko-tatarskiego np. buława, chan, haracz, kołczan)
Schyłkowa faza renesansu to czas gwałtownego rozwoju kultury angielskiej. W Anglii okres ten nazywany jest epoką elżbietańską - przypada na II połowę XVI w. - okres panowania Elżbiety I. Następuje wówczas gwałtowny rozwój gospodarczy, który pociągnął za sobą rozwój kulturowy. Właśnie tam powstaje pierwszy w Europie teatr publiczny (Londyn 1576r). W czasach epoki renesansu zaczyna tworzyć jeden z najwybitniejszych dramatopisarzy wszechczasów William Szekspir. Często jest on nazywany prekursorem europejskiego romantyzmu, ponieważ jako pierwszy zerwał on z większością założeń poetyki klasycznej. Szekspir stał się dla romantyków niedościgłym wzorem. Był on związany z działającym od