Efektywność i opłacalność gospodarowania w rolnictwie

Pojęcie efektywności gospodarowania i jej pomiar

W najbardziej ogólnym znaczeniu gospodarowanie można zdefiniować jako działalność polegająca na przekształcaniu środków działania w określone cele ekonomiczne, a efektywność gospodarowania - jako stosunek zrealizowanych celów (efektów) do użytych środków (nakładów). Zgodnie z zasadą racjonalnego działania w działalności gospodarczej zawsze należy dążyć do tego, by założone cele zrealizować za pomocą jak najmniejszej ilości środków (zasada minimalizacji nakładów) lub za pomocą rozporządzalnych środków realizować cele stopniu jak najwyższym (zasad maksymalizacji efektów), inaczej mówiąc aby osiągnąć jak najwyższy stosunek efektów do nakładów.

Punktem wyjścia analizy efektywności produkcji jest analiza efektywności nakładów, która pozwala określić stopień transformacji nakładów w produkty, mierzony stosunkiem wielkości produkcji do wielkości poniesionych nakładów w jednostkach naturalnych lub pieniężnych (wartościowo). Efektywność nakładów jest zatem miarą produktywności czynników wytwórczych i efektywności gospodarowania. Efektywność ta zależy od jakości i poziomu intensywności nakładów, struktury nakładów i struktury produkcji oraz od współzależności między nakładami i między produktami, od technologii wytwarzania, racjonalności decyzji lokacyjnych, stopnia wykorzystania posiadanych środków oraz organizacji procesu produkcyjnego [Woś 1996].

Najbardziej ogólnie zdefiniowaną miarą efektywności gospodarowania jest relacja miedzy wynikami (efektami) produkcyjnymi, a ilością zużytych w procesie wytwórczym czynników produkcji, czyli nakładami. Relacja ta może być przedstawiona według następującej formuły [1]:

[1]

gdzie:

W - wskaźnik efektywności,

P - efekt,

N - nakłady zagregowane (koszty).

Wskaźnik efektywności przedstawiony w postaci wzoru [1] ma określoną wartość poznawczą, gdyż syntetycznie wyraża relację uzyskanych efektów do nakładów poniesionych w danej zbiorowości jednostek gospodarczych. Natomiast, gdy rachunek efektywności produkcji dokonywany jest w skali mikroekonomicznej, a więc gdy przedmiotem analizy jest gospodarstwo, a ocena dokonywana jest z punktu widzenia zarządzającego i wykorzystywana jest do analizy realnych procesów decyzyjnych, jako ekonomiczne kryterium efektywności gospodarowania zastosowanie znajduje wskaźnik krańcowej efektywności nakładów. Wskaźnik krańcowej efektywności nakładów mierzy efekt produkcyjny ostatniej jednostki nakładu globalnego. Efektywność gospodarowania można wtedy mierzyć, odnosząc do siebie przyrost wyników produkcyjnych i przyrosty nakładów według relacji [Encyklopedia Ekonomiczno - Rolnicza 1984, Nowak 1998, Woś 1996]:

k=

[2]

gdzie:

W_k - wskaźnik krańcowej efektywności nakładów,

- przyrost wartości produkcji,

- przyrost nakładów.

Miara efektywności gospodarowania [1] oparta jest na globalnych rozmiarach efektów i nakładów. Dlatego odgrywa ona rolę miary ogólnej efektywności gospodarowania. Dość często efektywność gospodarowania mierzy się w sposób cząstkowy. Istotą wskaźników cząstkowych jest to, że całkowite efekty produkcyjne odnosi się do cząstkowych nakładów poszczególnych czynników (lub ich przyrostów). Jest to więc relacja całkowitego efektu do wielkości zużycia danego pojedynczego czynnika. Cały efekt przypisuje się niejako danemu czynnikowi. Choć wiemy, iż całkowity efekt jest funkcją wielu czynników, to jednak relacja cząstkowa może mieć pewną wartość poznawczą, zwłaszcza w analizie dynamicznej [Encyklopedia Ekonomiczno - Rolnicza 1984, Woś 1996].

Spośród wskaźników efektywności cząstkowej najczęstsze zastosowanie znajdują współczynniki wydajności pracy, wydajności ziemi i produktywności kapitału (inwestycji, majątku, materiałów) oraz - będące ich odwrotnością - współczynniki pracochłonności produkcji, ziemiochłonności produkcji i kapitałochłonności produkcji (majątkochłonności, materiałochłonności). Wartość poznawcza powyższych wskaźników efektywności cząstkowej jest ograniczona przez to, że wyodrębnionej części nakładów przypisuje się cały osiągnięty efekt produkcyjny [Woś 1996].

Efektywność gospodarowania może być mierzona w odniesieniu do różnych zakresów i ujęć podejmowanych przedsięwzięć gospodarczych. Najbardziej ogólnym ujęciem efektywności jest dokonywanie jej pomiaru w skali całej jednostki gospodarczej. Można także mierzyć efektywność wybranych odcinków (zakresów) działalności, na przykład:

• produktów lub ich grup,

• rodzajów działalności,

• komórek organizacyjnych

• czynników produkcji.

Do każdej z tych sytuacji powinny być przystosowane sposoby pomiaru efektywności [Nowak 1998].

Efektywność gospodarowania jest kategorią ilościową. Charakteryzuje bowiem stronę techniczno - ekonomiczną procesu produkcji. Dlatego do jej pomiaru właściwe jest używanie jednostek naturalnych lub takich jednostek wartościowych, które prawidłowo odzwierciedlają właściwości techniczno - użytkowe nakładów i efektów. Do przeprowadzenia sumarycznego rachunku ekonomicznego stosowanie jednostek wartościowych jest wręcz niezbędne [Nowak 1998, Encyklopedia Ekonomiczno - Rolnicza 1984]. Ze względu na techniczny charakter, poszczególne współczynniki efektywności (brane osobno) nie mogą stanowić samoistnego kryterium oceniania poziomu efektywności gospodarowania. Współczynniki te mają zawsze charakter względny i dlatego należy je relatywizować, porównując na przykład ze współczynnikami z innych okresów i innych miejsc działania (krajów, grup gospodarstw) lub ze wskaźnikami normatywnymi, wzorcowymi [Encyklopedia Ekonomiczno --Rolnicza 1984, Kowalski 1992].

Według Ziętary [1998 (b)] dokonując oceny efektywności gospodarowania podmiotów gospodarczych w rolnictwie należy, odróżnić analizę efektywności gospodarstw rolniczych od analizy efektywności przedsiębiorstw rolniczych. Konsekwencją takiego wyróżnienia jest też odpowiedni dobór kategorii ekonomicznych do oceny ich efektywności.

W odniesieniu do faktu, iż mówiąc o gospodarstwie nie uwzględniamy stosunków własnościowych i związanych z tym kosztów, najlepszymi kategoriami ekonomicznymi do oceny efektywności gospodarowania będą takie kategorie produkcji i kosztów, które nie obejmują elementów wynikających ze stosunków własnościowych. Z tego też powodu nie bierze się pod uwagę w kosztach użytkowania ziemi czynszu dzierżawnego, a w kosztach produkcji nie uwzględnia się kosztów pozyskania kapitału, czyli odsetek od kapitałów obcych, a także kosztów pracy najemnej.

W świetle tych przesłanek, Ziętara [1998 (b)] do oceny efektów i efektywności w gospodarstwach proponuje następujące kategorie:

• produkcję globalną,

• produkcję końcową brutto i netto,

• produkcję czystą brutto i netto,

• wartość dodaną brutto i netto,

• nadwyżkę bezpośrednią.

Zdaniem Ziętary [1998 (b)] przy ocenie efektów gospodarstwa należałoby brać pod uwagę czysty efekt produkcyjny. Stąd też przy obliczaniu wyżej wymienionych kategorii należałoby posługiwać się miernikami naturalnymi lub technologicznymi, np. jednostki zbożowe (dla produkcji globalnej lub końcowej), albo bardziej uniwersalnym jak ceny zaliczeniowe. Daje to możliwość obliczenia czystych efektów produkcyjnych, charakteryzujących rolnika jako producenta. Pozwala to też na obliczenie efektu na sprzedaży (różnica między wartością obliczoną przy pomocy cen zaliczeniowych a wartością według cen rynkowych). Wynik ten charakteryzuje rolnika jako menedżera.

Z kolei do oceny efektywności gospodarowania w przedsiębiorstwach rolniczych Ziętara [1998 (b)] proponuje następujące kategorie ekonomiczne:

• dochód rolniczy (gospodarstwa rolnicze - przedsiębiorstwa osoby fizycznej),

• dochód podzielny (rolnicze spółdzielnie produkcyjne),

• zysk (przedsiębiorstwa z najemną siłą roboczą).

Kategorie te pozwalają uwzględnić w rachunku ekonomicznym stosunki własnościowe i źródła finansowania.

Poziom efektywności gospodarowania zależy w dużej mierze od dwóch grup czynników. Pierwszą grupę stanowią czynniki zależne od zarządzającego, a drugą pewne czynniki ekonomiczne funkcjonujące poza gospodarstwem. Do pierwszej grupy czynników (o charakterze endogenicznym) należy problem alokacji zasobów gospodarstwa. Do drugiej grupy czynników (o charakterze egzogenicznym) należą procesy określane ogólnym mianem postępu technicznego. Kształtują one poziom cen oraz produkcyjność dostarczonych rolnictwu środków produkcji. Procesy te odbywają się poza rolnictwem i finansowane są - ze względu na wysokie koszty i duże znaczenie społeczne - przez państwo. Jak podają Leibenstein [1976], Mellor [1967], Schultz [1961], Shumway i wsp. [1979] o ekonomicznej efektywności produkcji rolniczej decydują głównie czynniki o charakterze egzogenicznym, zaś możliwości poprawy efektywności endogenicznej są znikome. Zatem źródłem poprawy efektywności gospodarowania w rolnictwie jest postęp techniczno - rolniczy, polegający na wprowadzaniu rozmaitych innowacji technicznych, technologicznych, biologicznych i organizacyjnych. Istotne znaczenie mają zwłaszcza następujące innowacje: doskonalenie właściwości techniczno - użytkowych środków produkcji; ulepszanie techniki wytwórczej (czyli sposobu wiązania ze sobą poszczególnych czynników produkcji) oraz towarzyszące temu zastępowanie siły roboczej i ziemi przez środki techniczne; unowocześnianie technologii produkcji, czyli metod uprawy roślin i chowu zwierząt; zwiększanie skali działalności; pogłębianie społecznego podziału pracy (m.in. poprzez kooperację) i upraszczanie struktury gałęziowej produkcji; optymalizowanie podziału zadań produkcyjnych i środków działania miedzy poszczególne gałęzie, grupy gospodarstw i regiony. Upowszechnianie tych innowacji jest ściśle uwarunkowane rozwojem sfery zaopatrzenia rolnictwa, postępem nauk techniczno - rolniczych i doskonaleniem wiedzy techniczno - ekonomicznej producentów [Becker 2000, Encyklopedia Ekonomiczno - Rolnicza 1984, Kowalski 1992].

Źródła zmian efektywności gospodarowania w rolnictwie

Skuteczność przetwarzania czynników wytwórczych na produkty rolne jest czynnikiem wyznaczającym efektywność gospodarowania w rolnictwie. Ponieważ podstawową miarą tej skuteczności jest relacja między wielkością produktu końcowego (P) a nakładami ogółu czynników wytwórczych (wytwórczych), czyli stopa (współczynnik, wskaźnik) wydajności nakładów (w=P/N), zmiany tej relacji można utożsamiać ze zmianami samej efektywności gospodarowania. Zmiany te mogą polegać na wzroście jak i spadku stopy wydajności.

Kierunki i szybkość zmian efektywności gospodarowania można ustalić dwojako:

• bezpośrednio - śledząc zmiany współczynnika wydajności i określając tempo tych zmian,

• pośrednio - odejmując od tempa zmian produkcji tempo zmian nakładów ogółu czynników wytwórczych.

Określone co do kierunku i szybkości zmian relacji efektywnościowej (lub ich braku) mogą zachodzić w warunkach różnego rodzaju zachowania się składowych tej relacji, czyli produkcji i nakładów. Na przykład poprawa efektywności może nastąpić zarówno wtedy, gdy rośnie produkcja a nakłady maleją, są stałe lub rosną wolniej niż produkcja, jak i w sytuacji, gdy produkcja maleje, a nakłady maleją szybciej niż produkcja. Podobnie pogorszenie efektywności lub stabilności mogą wystąpić zarówno przy spadku, jak i wzroście produkcji oraz nakładów. W praktyce może się zdarzyć każdy z tych wariantów, czego dowodzą doświadczenia różnych krajów oraz różnych grup gospodarstw.

Dotychczasowe doświadczenia dowodzą, że rozwojowi rolnictwa z reguły towarzyszy poprawa efektywności gospodarowania. Inaczej mówiąc, zmniejszenie się nakładów ogółu czynników wytwórczych w przeliczeniu na jednostkę produkcji jest prawidłowością w rozwijającym się rolni9ctwie. Swoista prawidłowość stanowi przy tym fakt, że tempo poprawy efektywności gospodarowania jest silnie zróżnicowane w czasie i przestrzeni.

Źródła zmian stopy wydajności nakładów możemy w dużym uogólnieniu podzielić na trzy grupy:

• przemieszczenie działalności produkcyjnej,

• zmiana techniki wytwórczej,

• zmiana technologii i organizacji produkcji.

Przemieszczenie działalności produkcyjnej

Przemieszczenie działalności produkcyjnej oznacza przesuwanie zadań i zasobów produkcyjnych pomiędzy poszczególnymi gałęziami produkcji rolnej, sektorami rolnictwa, grupami gospodarstw i regionami rolniczymi. Znajduje ono wyraz w zmianie udziału produkcji końcowej i nakładach czynników wytwórczych poszczególnych gałęzi sektorów, grup gospodarstw i regionów, tzn. wzroście jednego z nich (bardziej ekspansywnych, uprzywilejowanych), a spadku udziału drugich (nierozwojowych). Przemieszczanie działalności produkcyjnej wpływa na zmianę efektywności gospodarowania w skali całego rolnictwa jednak tylko wówczas, gdy wydajność nakładów w różnych miejscach działalności produkcyjnej, a więc w różnych gałęziach, sektorach, grupach gospodarstw i regionach jest niejednolita. W naszym rolnictwie w pełni się to potwierdza. Niejednolitość stopy wydajności nakładów jest powszechna. W tej sytuacji działalności produkcyjnej muszą towarzyszyć zmiany efektywności gospodarowania. Mogą one być zarówno korzystne, jak i nie korzystne. Pierwsze zachodzą wówczas, gdy działalność produkcyjna przesuwa się z miejsc o niższej do miejsc o wyższej wydajności nakładów, a drugie - gdy kierunek przesunięć jest odwrotny. Spróbujmy to zilustrować na przykładzie naszego rolnictwa.

W wyniku zmian w strukturze spożycia żywności struktura produkcji rolnej także się zmienia, co polega głównie na zwiększaniu się udziału produkcji zwierzęcej kosztem produkcji roślinnej. Zmiany te przebiegają jednak bardzo nieregularnie, nierzadko okresy silnego wzrostu udziału produkcji zwierzęcej w produkcji końcowej przeplatają się z okresami spadku tego udziału. Jednak w dłuższych okresach tendencja wzrostowa przeważa.

Zmiana techniki wytwórczej

Zmiana techniki wytwórczej polega na zmianie proporcji ilościowych między czynnikami procesu produkcji. Mogą być one wyrazem albo zastępowania jednych czynników drugimi, czyli substytucji, albo dopełniania jednych czynników innymi, czyli harmonizacji. Mogą być wymuszone lub zamierzone. W pierwszym wypadku są one podyktowane zmniejszeniem się dostępności pew­nych składników, np. malejącymi zasobami siły roboczej wskutek migracji i starzeniem się ludności rolniczej. Mogą być też spowodowane zmniejszeniem się dostaw środków produkcji pochodzących z importu wskutek narastających trudności płatniczych. Natomiast w drugim wypadku są one wywołane dążeniem rolników do usprawniania procesu wytwórczego, a ściślej mówiąc do ulepszania (optymalizowania) kombinacji czynników wytwórczych, miedzy innymi przez wyrównanie niedoboru niektórych czynników (limitujących wydajność procesu produkcji) oraz zastępowanie czynników mniej wydajnych bardziej wydajnymi lub drogich tańszymi.

W obydwu wypadkach zmianie techniki wytwórczej muszą towarzyszyć zmiany w strukturze nakładów - wzrost udziału nakładów jednych czynników (bardziej dostępnych, wydajniejszych), a spadku udziału innych (mniej dostępnych i wydajnych). Ostateczny wpływ tych różnokierunkowych zmian na stopę wydajności nakładów ogółu czynników wytwórczych zależy od różnic w wydajności cząstkowej (netto) czynników, których nakłady relatywnie maleją i czynników, których nakłady relatywnie rosną. Zmiana techniki wytwórczej prowadzi do poprawy efektywności gospodarowania tylko wówczas, gdy wydajność netto czynników, których udział w nakładach całkowitych rośnie, jest wyższa od wydajności czynników, których udział w nakładach całkowitych maleje. Inaczej mówiąc, zmiana techniki wytwórczej jest efektywna dopóty, dopóki oszczędności na czynnikach zastępowanych są wyższe od wydatków na czynniki je zastępujące, czyli dopóki stopa substytucji nakładów jest mniejsza od jednostki. Na przykład przechodzenie z techniki pracochłonnej (kapitałooszczędnej) na technikę pracooszczędną (kapitałochłonną) jest efektywne dopóty, dopóki wydajność netto środków zastępujących pracę przewyższa wydajność pracy netto, albo dopóki nakłady środków na mechanizację nie zaczną być wyższe od uzyskanych w ten sposób oszczędności na nakładach pracy. Efektywne zmiany techniki wytwórczej określamy mianem postępu technicznego.

Z reguły zmianie techniki wytwórczej towarzyszy zmniejszanie się korzyści wynikających z zastępowania jednych czynników innymi, wówczas rośnie m.in. wydajność netto czynników, których nakład relatywnie maleje, a spada tych czynników, których nakłady relatywnie rosną, rośnie też stopa substytucji nakładów. Dlatego też nie można dowolnie szybko zmienić techniki produkcji, ponieważ można by doprowadzić do pogorszenia efektywności gospodarowania. Zmiana techniki wytwórczej ma sens, jeśli przynosi korzyści ekonomiczne, a więc przyczynia się do poprawy wydajności nakładów, ogółu czynników wytwórczych i obniżenia jednostkowych kosztów produkcji. I właśnie te cele powinny przyświecać dążeniom do wprowadzenia nowej techniki wytwórczej, czyli poszukiwania nowych, lepszych połączeń czynników wytwórczych. W praktyce jednak może się zdarzyć, że zmiana techniki wytwórczej wywołuje nie poprawę, ale obniżenie efektywności gospodarowania. Jest to oznaką, że zamiana taka nie jest dostosowana do istniejących relacji między czynnikami występującymi często i rzadko oraz do istniejących relacji wymiennych, znajdujących wyraz w cenach (wraz z dopłatami), płacach, dochodach rolniczych, oprocentowaniu kapitału i rencie gruntowej. Najczęściej taka zmiana techniki wytwórczej spowodowana jest dążeniem do przyspieszenia przebudowy społeczno-technicznej rolnictwa bądź próbą realizowania określonych celów społecznych w skali całego rolnictwa lub gospodarki narodowej. Na ogół jednak, zwłaszcza w skali całego rolnictwa, zmiany techniki wytwórczej przyczyniają się do poprawy efektywności gospodarowania, a nierzadko są jej podstawowym źródłem.

Zmiana technologii i organizacji produkcji

Zmiany technologiczno-organizacyjne polegają przede wszystkim na zmianie metod chowu zwierząt oraz metod uprawy, zbioru i przechowywania ziemiopłodów, zmianie skali działalności produkcyjnej oraz zmianie właściwości użytkowych środków produkcji. W warunkach rozwijającego się rolnictwa zmiany te mają na ogół charakter postępowy: oznaczają wprowadzenie do rolnictwa rozmaitych innowacji naukowo-technicznych (biologicznych, agrotechnicznych, zootechnicznych, organizacyjnych itd.), jednocześnie przyczyniają się do poprawy efektywności gospodarowania. Tego rodzaju zmiany określamy mianem postępu technologiczno-organizacyjnego.

Zmienną cechą większości usprawnień technologiczno-organizacyjnych jest to, że z reguły prowadzą one do poprawy wydajności wszystkich czynników wytwórczych. W odróżnieniu więc od zmian techniki wytwórczej, które są zwykle pracooszczędne i ziemiooszczędne, ale jednocześnie kapitałochłonne, zmiany technologiczno-organizacyjne są także kapitałooszczędne. Oznacza to, że prowadzą one do spadku zużycia na jednostkę produkcji rolnej nie tylko pracy i ziemi, ale także środków technicznych produkcji (materiałów, środków trwałych) i usług. Z tym jednak, że nie oszczędzają one w jednakowym stopniu poszczególnych czynników; niektóre innowacje wpływają silniej na oszczędność ziemi, inne - siły roboczej, a jeszcze inne - materiałów i środków trwałych. W sumie osiąga się większą oszczędność ziemi i siły roboczej niż kapitału (co jest m.in. wynikiem ustalenia określonych priorytetów w sferze badań naukowych).

Źródłem korzyści ekonomicznych mogą być usprawnienia agrotechniczne (polegające m.in. na poprawie terminowości zabiegów, ulepszaniu płodozmianu, lepszym doborze dawek nawozowych), usprawnienia zootechniczne (polegające m.in. na racjonalizacji żywienia zwierząt, optymalizacji czasu tuczu lub użytkowaniu zwierząt, poprawie zoohigienicznych warunków chowu), a także usprawnienia organizacyjne pracy (polegające m.in. na eliminowaniu zbędnych czynności, przestojów, sezonowości pracy). Usprawnienia te z reguły przyczyniają się do wzrostu produkcji i poprawy jakości produktów bez powodowania wzrostu nakładów, a nierzadko efekty te można uzyskać w warunkach zmniejszenia nakładów pracy i środków technicznych.

Ważnym źródłem korzyści może być zwiększenie skali produkcyjnej w poszczególnych gospodarstwach. Może ono polegać na rozszerzeniu danej gałęzi produkcji (najczęściej kosztem ograniczenia innych), czemu towarzyszy wzrost liczebności stada zwierząt danego gatunku lub areału zasiewu danej rośliny oraz tendencja do upraszczania produkcji, bądź też na podnoszeniu intensywności uprawy roślin i chowu zwierząt, czemu towarzyszy wzrost plonów roślin i wydajności zwierząt. W obydwu wypadkach zwiększenie skali produkcji zwykle pociąga za sobą wzrost nakładów niektórych czynników produkcji. Jednocześnie prowadzi do poprawy relacji między czynnikami zmiennymi (głównie materiałami i usługami) a czynnikami stałymi (środki trwałe, ziemia, siła robocza, pasze bytowe). W sumie przyczynia się do poprawy relacji miedzy produkcją a nakładami czynników stałych, czyli do spadku pracochłonności, ziemiochłonności i majatkochłonności produkcji. Oczywiście zmiana skali produkcji przynosi korzyści tylko do pewnego momentu; nadmierny wzrost skali produkcji w krótkim czasie może wywołać nie poprawę, ale pogorszenie wyników ekonomicznych.

Kolejnym ważnym źródłem korzyści może być wymiana środków produkcji, polegająca na wprowadzeniu w miejsce środków już istniejących ich odpowiedników, które charakteryzują się lepszymi właściwościami użytkowymi (czyli wyższą jakością). Szczególnie duże znaczenie ma doskonalenie odmian roślin i ras zwierząt. Postęp w tej dziedzinie jest dziś czynnikiem warunkującym skuteczność postępu naukowo-technicznego w rolnictwie w ogóle. Istotną rolę odgrywa też ulepszenie właściwości użytkowych nawozów mineralnych, środków ochrony roślin, pasz, maszyn i narzędzi konstrukcji budowlanych. Wprawdzie poprawa jakości środków powoduje wzrost wartości ich nakładów, bo środki lepsze są droższe. Z reguły jednak nowe lub udoskonalone środki produkcji przynoszą lepszy efekt z jednostki nakładów niż środki stosowane dotychczas.

W sumie, choć nie wszystkie innowacje technologiczno-organizacyjne prowadzą do poprawy wydajności nakładów, są one jednym z głównych źródeł poprawy efektywności gospodarowania w rolnictwie. Określenie wagi tego źródła nie jest jednak sprawa prostą. Wynika to stąd, że poszczególne rodzaje innowacji są ściśle powiązane zarówno ze zmianami w technice wytwórczej, jak i ze zmianami poziomu nakładów (zwłaszcza środków technicznych), jak wreszcie z przemieszczeniem działalności produkcyjnej. Ich wpływ na zmianę stopy wydajności nakładów można wyznaczyć jedynie metoda resztową, odejmując od przyrostu stopy wydajności nakładów przyrost tej stopy wywołany innymi czynnikami. Stwierdzić należy, że korzyści, jakie niesie postęp technologiczno-organizacyjny, nie zostały wykorzystane w pełni w naszym rolnictwie. Dotyczy to wszystkich nośników tego postępu; innowacji agrotechnicznych, zootechnicznych, organizacyjnych, biologicznych, chemicznych, budowlanych itd. W przyspieszeniu procesu upowszechniania tych innowacji należałoby widzieć główne źródło poprawy efektywności gospodarowania w rolnictwie w najbliższej przyszłości, a więc także główną dziedzinę oddziaływania polityki rolnej.

Uwarunkowania zmian efektywności gospodarowania

Zmiany efektywności gospodarowania w rolnictwie w coraz mniejszym stopniu zależą dziś od samych rolników. Wprawdzie decyzje o zmianie struktury produkcji, techniki wytwórczej, czy technologii i organizacji produkcji są podejmowane pośrednio przez osoby lub zespoły kierujące gospodarstwami rolnymi, jednak nie są to decyzje autonomiczne. Przeciwnie, są ściśle uwarunkowane przez otoczenie społeczno-ekonomiczne rolnictwa. Różne są formy tego uwarunkowania. Intensywność wykorzystania podstawowych źródeł poprawy efektywności, czyli postępu technicznego i technologiczno-organizacyjnego jest w dużej mierze określona przez dopływ środków technicznych produkcji oraz informacji naukowo-technicznej, a także przemiany w strukturze agrarnej i demograficznej gospodarstw.

Tym samym tempo postępu rolniczego jest ściśle uzależnione od tempa i kierunków rozwoju sfery zaopatrzenia rolnictwa oraz sfery badań naukowych, oświaty rolniczej i poradnictwa rolniczego, a także tempa przeobrażeń społeczno-ekonomicznych całej gospodarki narodowej. Można wiec powiedzieć, że zmiany efektywności gospodarowania w rolnictwie są funkcją efektywności działania całego łańcucha przedsiębiorstw i instytucji obsługujących rolnictwo, a ostatecznie - całego systemu społeczno-gospodarczego.

Poszukując czynników warunkujących zmiany efektywności gospodarowania w rolnictwie, nie można pomijać sfery regulacji, zwłaszcza planowania i zarządzania. Wiadomo bowiem, że polityka gospodarcza wywiera w naszym kraju decydujący wpływ na przebieg podstawowych procesów społeczno-ekonomicznych zachodzących w rolnictwie. Oprócz instrumentów regulacji pośredniej (ceny, kredyty i podatki) wykorzystywane są w tym celu rozmaite instrumenty regulacji bezpośredniej: nakazy, normy prawne, przydziały środków produkcji, przedsięwzięcia inwestycyjne, dotacje. W zakresie oddziaływania polityki gospodarczej znajdują się ponadto wszystkie podstawowe elementy otoczenia społeczno-ekonomicznego rolnictwa (i zachodzące w nim procesy): sfera zaopatrzenia rolnictwa, nauka i oświata rolnicza, upowszechnienie innowacji naukowo-technicznych, przemysł rolno-spożywczy, sfera konsumpcji, rynek siły roboczej itd. W tej sytuacji zmiany efektywności gospodarowania w rolnictwie - to w dużej mierze rezultat określonego doboru celów i środków oddziaływania polityki gospodarczej.

Niepełne wykorzystanie możliwości poprawy efektywności gospodarowania w naszym rolnictwie dowodzi, że oddziaływanie instytucji obsługujących rolnictwo i wpływ organów polityki gospodarczej na przyspieszenie zmian efektywnościowych i warunkujących je procesów usprawnieniowych nie były dostatecznie intensywne i w pełni skuteczne. Wydaje się, że w toku tego oddziaływania silniej dotychczas preferowane były zadania polegające na zwiększeniu produkcji, niż na podnoszeniu efektywności. Dotyczy to zarówno rolnictwa, jak i sfery zaopatrzenia. Odpowiednio do tego wykształciły się ekstensywne sposoby pobudzania i działania gospodarczego, prowadzące do nadmiernego zapotrzebowania na czynniki produkcji, zwłaszcza materiały i dobra inwestycyjne, a w ślad za tym - na środki finansowe. Wprawdzie aktywne zasilanie rzeczowe i finansowe wywiera korzystny wpływ na zdolności produkcyjne gospodarstw, jednocześnie jednak pomniejsza wagę innowacji naukowo-technicznych, osłabia też skłonność rolników i służby rolnej do ich poszukiwania i stosowania. Dążąc więc do poprawy efektywności gospodarowania w rolnictwie trzeba w inny sposób zmienić metody oddziaływania na gospodarstwa rolne i obsługujące je instytucje. Trzeba przede wszystkim podnieść rangę rachunku ekonomicznego i dać pierwszeństwo działaniom prowadzącym do poprawy wydajności zasobów wytwórczych (w zakresie działalności importowej i zaopatrzeniowo-inwestycyjnej oraz naukowo-badawczej).

---