Narzędzia pozataryfowe w polityce handlowej
Pojęcie narzędzi pozataryfowych
Pojecie narzędzi pozataryfowych nie jest jednoznacznie okreś1one. Wynika to z faktu, iż narzędzia te są bardzo zróżnicowane, jest ich wiele, przy czym gdy część z nich przestaje być stosowana, pojawiają się nowe. W języku angielskim określa się je różnymi pojęciami: non-tariff measures, non-tariff barriers, non-tariff restraints, non-tarff distorsions, non-tariff obstacles itp. Przez pojęcie narzędzi pozataryfowych rozumie się inne niż cła i narzędzia parataryfowe bariery w handlu międzynarodowym, których funkcją jest bezpośrednie ograniczenie obrotów towarowych z zagranicą, a zwłaszcza ich wolumenu. Narzędzia pozataryfowe (podobnie jak parataryfowe) są stosowane selektywnie, mają charakter dyskryminacyjny. Decyzji o ich wprowadzeniu nie musi podejmować władza ustawodawcza, lecz wykonawcza, co znacznie skraca czas decydowania i zwiększa elastyczność tego typu ograniczeń. Przeważająca część narzędzi pozataryfowych jest stosowana w formie dyskretnej, wszystkie zaś są stosowane jako bariery wewnętrzne.
Ograniczenia ilościowe (kontyngenty)
Przez pojecie ograniczeń ilościowych (nazywanych też kontyngentami) rozumie się okreś1enie przez państwo wolumenu importu lub eksportu, który nie może być przekroczony w skali roku (lub w innym okresie). W przypadku, gdy kontyngent ilościowy jest ustalony na poziomie zerowym, mamy do czynienia z zakazem eksportu lub importu. Krańcowo odmiennym rozwiązaniem jest ustalenie kontyngentu na poziomie wyższym od rzeczywistego przywozu lub wywozu; w tym przypadku chodzi o kontrolę obrotów przez państwo. W przeważającej liczbie przypadków jednak ograniczenia ilościowe są ustalane w przedziale między tymi dwoma rozwiązaniami krańcowymi.
Do podstawowych przyczyn ilościowego ograniczania przywozu na1eży zaliczyć:
ochronę produkcji krajowej,
potrzebę skierowania popytu z towarów importowanych na krajowe,
przeciwdziałanie deficytowi bilansu handlowego,
względy sanitarne,
względy bezpieczeństwa.
Rzadziej są stosowane ograniczenia ilościowe w eksporcie. W tym przypadku do głównych przyczyn zalicza się:
potrzebę przeciwdziałania eksportowi towarów deficytowych na rynku krajowym,
względy bezpieczeństwa (niedopuszczenie do eksportu np. broni do kraju nieprzyjaznego),
konieczność zastosowania retorsji wobec kraju, który postępuje nie fair wobec eksportera.
Kontyngentowanie handlu zagranicznego powoduje dwojakie skutki. Po pierwsze, zmniejsza podaż towarów importowanych na rynku krajowym lub towarów eksportowanych na rynkach zagranicznych. Po drugie, prowadzi na ogół do wzrostu cen, zwłaszcza wtedy, gdy popyt na towary podlegające ograniczeniom jest mało elastyczny; w tym aspekcie ograniczenia pozataryfowe są podobne do parataryfowych.
Ograniczenia ilościowe mogą być stosowane w dwóch formach: jako globalne (nazywane też sztywnymi) lub bilateralne (nazywane elastycznymi).
Kontyngenty globalne są ustalane autonomicznie przez rządy i wyrażane w maksymalnych wielkościach importu poszczególnych towarów ze wszystkich krajów lub pewnej ich części. W okresie obowiązywania nie ulegają one zmianie. Kontyngenty bilateralne są uza1eżnione od ustępstw partnera, z natury więc ulegają zmianie w czasie.
Licencje importowe
Przez pojęcie licencji importowych rozumie się zezwolenia wydawane przez władze państwowe przedsiębiorstwom na przywóz określonej i1ości konkretnego towaru. Licencje na ogół towarzyszą kontyngentom importowym. Zdarzają się jednak przypadki, że są wydawane importerom w warunkach braku ograniczeń ilościowych; chodzi wtedy o kontrolę importu przez państwo. W sytuacji, gdy są stosowane ograniczenia ilościowe importu, suma licencji wydanych zainteresowanym przedsiębiorstwom nie może przekroczyć kontyngentu ilościowego. Są one więc rozdzielane dopóty, dopóki nie zostaną wyczerpane ustalone limity. W praktyce państwo niekiedy zaprzestaje wydawania licencji, chociaż ustalony kontyngent nie został jeszcze wyczerpany. W takim przypadku nieoficjalnie ustala się niższy kontyngent, niż to wcześniej zapowiedziano (np. ze względu na pogorszenie sytuacji gospodarczej).
W okresie krótkim kontyngenty ilościowe i licencje importowe są na ogół bardzo skutecznym narzędziem ochrony produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną, ochrony bilansu handlowego bądź też przeciwdziałania destrukcji rynku wewnętrznego (market disruption). W okresie długim jednak powodują one wiele negatywnych skutków ekonomicznych. Izolując producentów rodzimych przed konkurencją zagraniczną, prowadzą one do rozwoju produkcji mało efektywnej, o wysokich kosztach, niskiej jakości i nowoczesności. Ochrona rynku wewnętrznego przed dostawcami zagranicznymi rodzi tendencje do podwyższania cen, a nawet narastania deficytu pewnych towarów. Ochrona bilansu handlowego natomiast dopóty jest skuteczna, dopóki zagranica nie zastosuje podobnych narzędzi polityki ekonomicznej.
Dobrowolne ograniczenia eksportu
W odróżnieniu od kontyngentów i licencji wprowadzanych przez kraje importujące, dobrowolne ograniczenia eksportu (voluntary export restraint - VER) są wprowadzane - z formalnego punktu widzenia - przez kraj zmniejszający swój wywóz. Dzieje się to oczywiści na żądanie importera. Eksporter godzi się na takie wyjście w celu uniknięcia ostrzejszych restrykcji importowych. Z punktu widzenia importera dobrowolne ograniczenie eksportu jest często wygodniejszym rozwiązaniem niż wprowadzenie ograniczenia ilościowego. Większość krajów bowiem, należy do Światowej Organizacji Handlu (WTO - dawniej GATT), która zakazuje stosowania kontyngentów ilościowych (poza ściśle okreś1onymi przypadkami).
Porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu
Pewną odmianą dobrowolnych ograniczeń eksportu są porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu (voluntary restraint agreement — VRA). Dotyczą one na ogół tzw. towarów wrażliwych i są zawierane między eksporterem i importerem na z góry okreś1ony czas. Przeważnie eksporter jest zmuszony do zawarcia takiego porozumienia, w innym przypadku bowiem, grożą mu jeszcze ostrzejsze ograniczenia (np. kontyngentowanie importu).
Zarówno dobrowolne ograniczenia eksportu, jak i porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu nie zostały bezpośrednio objęte zakazami GATT (w momencie, gdy ustalano tekst GATT, nie było jeszcze tego typu ograniczeń). W związku z tym przez wiele lat dawały one krajom zainteresowanym ich stosowaniem znacznie większą swobodę działania niż kontyngenty i1ościowe. Wykorzystywano je często selektywnie, co nadawało im charakter dyskryminacyjny. Dopiero w porozumieniach Rundy Urugwajskiej GATT, które weszły w życie 1 stycznia 1995 r., oba rodzaje ograniczeń ,,dobrowolnych” uznano za zakazane. Od tej pory nie wolno ich stosować, a istniejące z przeszłości powinny zostać zlikwidowane.
Ograniczenia dewizowe
Przez pojęcie ograniczeń dewizowych rozumie się całkowite lub częściowe zniesienie swobody obrotów dewizowych z zagranicą. W warunkach ograniczeń obroty te zostają poddane kontroli lub są w pełni przejmowane przez administrację państwową. Wyrazem tego jest obowiązek odsprzedawania upoważnionym bankom dewiz zarobionych zagranicą. Jednocześnie płatności na rzecz zagranicy mogą być dokonywane tylko po uzyskaniu zezwolenia państwa.
Zakres ograniczeń dewizowych może być przy tym zróżnicowany rzeczowo lub geograficznie. W pierwszym przypadku ograniczenia mogą dotyczyć całości lub tylko części obrotów towarowych z zagranicą, w przypadku drugim - wszystkich lub tylko części partnerów zagranicznych. Z zakresem ograniczeń dewizowych wiąże się ściśle zakres ograniczenia wymienialności waluty danego kraju. Może on mianowicie mieć charakter wewnętrzny, zewnętrzny bądź całkowity. W przypadku, gdy ograniczenia dewizowe dotyczą wszystkich walut obcych, wszystkich tytułów płatności i wszystkich podmiotów gospodarczych, waluta danego kraju jest w pełni nie wymienialna (wewnętrznie i zewnętrznie). W przypadku, gdy ograniczenia dewizowe dotyczą wybranych walut obcych, wybranych tytułów płatności bądź wybranych podmiotów gospodarczych, waluta danego kraju jest tylko częściowo niewymienialna (wewnętrznie lub zewnętrznie). O niewymienialności wewnętrznej mówimy wtedy, gdy osoby, przedsiębiorstwa i instytucje danego kraju nie mają swobody wymiany swojej waluty wewnętrznej na waluty obce. O niewymienialności zewnętrznej można mówić wówczas, gdy osoby, przedsiębiorstwa i instytucje zagraniczne nie mają zezwolenia na wymianę waluty wewnętrznej danego kraju na inne waluty.
W warunkach ograniczeń dewizowych znajdują zastosowanie specyficzne formy rozliczeń międzynarodowych, począwszy od transakcji barterowych i kompensacyjnych, a skończywszy na umowach płatniczych i clearingowych.
Wyrazem transakcji barterowych jest wymiana jednego towaru na inny. Dokonuje się jej w formie naturalnej, a więc bez udziału dewiz. Wymiana typu barterowego jest realizowana w sytuacjach szczególnie trudnych dla jednego z partnerów, gdy brak zagranicznych środków płatniczych nie pozwala mu na inną formę rozliczeń.
Transakcje kompensacyjne polegają na wiązaniu po stronie eksportu i importu większej liczby towarów niż jeden. Mogą się one odbywać w dwóch formach: pełnej i częściowej kompensaty. Kompensata pełna ma miejsce wtedy, gdy następuje zbilansowanie wymiany bez udziału dewiz. Kompensata częściowa wymaga wykorzystania dewiz do rozliczenia tej części wymiany, która nie została zbilansowana w formie naturalnej. Transakcje kompensacyjne jakkolwiek pozwalają rozszerzyć zakres wymiany w stosunku do transakcji barterowych, nie prowadzą do pełnego wykorzystania możliwości partnerów, ograniczając je do słabszej strony.
Umowy płatnicze dopuszczają pewien zakres rozliczeń dewizowych, precyzując granicę transferu dewiz w ujęciu globalnym lub według wyspecyfikowanych branżowo kontyngentów płatniczych. Umowy płatnicze mają zastosowanie przy przechodzeniu krajów od całkowitych ograniczeń dewizowych do wymienialności walut.
Umowy clearingowe polegają na rozliczeniach między krajami z tytułu eksportu i importu, dokonywanych w walutach narodowych każdego z partnerów uczestniczących w clearingu. Rozliczenia te następują bez udziału dewiz. Mogą one mieć charakter dwustronny lub wielostronny. W przypadku rozliczeń wielostronnych clearing, pozwalając na wielostronną kompensatę sald, znacznie rozszerza zakres wymiany międzynarodowej w stosunku do clearingu dwustronnego ograniczonego możliwościami słabszego partnera.
Zakupy rządowe
Do narzędzi pozataryfowych zagranicznej polityki ekonomicznej na1eży również zaliczyć zakupy rządowe, preferujące towary krajowe nawet wtedy, gdy są one droższe od przywożonych z zagranicy. Rząd bardzo rzadko ustanawia przy tym odpowiednie przepisy zobowiązujące go do zakupów towarów krajowych zamiast importowanych by nie być posądzonym o stosowanie barier o charakterze dyskryminacyjnym. Formalnie więc, wszystko odbywa się w warunkach wolnej konkurencji, w rzeczywistości jednak rząd z różnych przyczyn (zwalczając bezrobocie, restrukturyzując gospodarkę, popierając postęp techniczny itp.) preferuje produkcję rodzimą.
Liczba ograniczeń pozataryfowych z biegiem lat się zwiększa; w praktyce nie została jeszcze do końca zewidencjonowana. Wiele ograniczeń jest stosowanych w ukryciu przed partnerami zagranicznymi, niektóre w formie ograniczeń wewnętrznych tylko od czasu do czasu obejmują produkty importowane. Wiąże się to z faktem, iż prawie całkowita rezygnacja wielu krajów ze stosowania ceł stworzyła zapotrzebowanie na nowe narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej.
Przeszkody techniczne, wymagania sanitarne i weterynaryjne
Każdy kraj ma pełne prawo stosować normy i standardy techniczne, jakościowe, wymagania sanitarne i inne, dla zapewnienia bezpieczeństwa użytkowania odpowiedniej jakości, zdrowotności towarów, itp.
Sam fakt istnienia miedzy krajami różnic w przepisach i normach stanowi utrudnienie wymiany i ogranicza jej korzyści. Różnice te bowiem, powodują dodatkowy koszt, związany ze zbieraniem informacji o normach i standardach, śledzeniem zmian w tych przepisach i dostosowywaniem do nich produkcji. Sprawia to szczególne trudności przedsiębiorstwom małym i średnim. Z tych względów różne organizacje międzynarodowe podejmują działania zmierzające do standaryzacji, ujednolicania norm i upowszechniania o nich informacji. Wiele umów międzynarodowych (umowa ustanawiająca Światową Organizację Handlu) przewiduje też, że przepisy i normy nie mogą dyskryminować towarów zagranicznych. Nie mogą stanowić przeszkody, w rozwoju wymiany międzynarodowej. Dlatego też wymaga się, aby nie były bardziej restrykcyjne, niż jest to konieczne dla osiągnięcia takich pożądanych celów jak: ochrona zdrowia i życia ludzi, ochrona środowiska itp.
Źródłem nie zamierzonej, a czasami zamierzonej, dyskryminacji zagranicznych wyrobów są często procedury testowania i uzyskiwania certyfikatów w kraju importującym, zwłaszcza na leki i art. spożywcze.
Wiele krajów podpisuje umowy o wzajemnym uznawaniu równorzędnych przepisów i uregulowań, jeśli są zgodne z celami ich własnych regulacji w tej dziedzinie.
Podsumowanie
Pojęcie środków pozataryfowych nie zostało dotychczas jednoznacznie zdefiniowane. Jest ich wiele i są one bardzo zróżnicowane, gdy część z nich przestaje być stosowana, w ich miejsce pojawiają się nowe. Najczęściej przez środki pozataryfowe rozumie się inne niż cła i środki taryfowe bariery ograniczania obrotów towarowych z zagranicą. Środki pozataryfowe są stosowane selektywnie Decyzje o ich stosowaniu podejmuje władza wykonawcza, nie zaś ustawodawcza. Do środków z tej grupy zaliczamy: ograniczenia ilościowe, koncesje i licencje, ograniczenia dewizowe,bariery techniczne.
Bożyk, P., Misala J., Puławski M., 2001: Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. PWE, Warszawa.
J.w.
J.w.
J.w.
J.w.
J.w.
J.w.