UKŁAD NERWOWY
Skóra jako narząd zmysłu
Skóra jest narządem dotyku. Oprócz receptorów dotyku (mechanoreceptorów) w skórze znajdują się również receptory temperatury (termoreceptory) i receptory bólowe (nociceptory). Receptory te nie są skupione w postaci odrębnego narządu zmysłu, lecz są rozsiane i nie tworzą oddzielnych nerwów, lecz ich włókna nerwowe biegną razem z innymi nerwami obwodowymi.
mechanoreceptory
Odbierają one czucie ucisku, dotyku, wibracji i łaskotania. Obecnie przyjmuje się , że w skórze mamy trzy rodzaje mechanoreceptorów: receptory ucisku (nadajniki siły), receptory styku (nadajniki prędkości), receptory wibracji (nadajniki przyspieszenia).
Ucisk lub dotyk odczuwamy tylko w pewnych punktach, które są rozmieszczone nierównomiernie -gęsto na opuszkach palców, wargach a rzadko na grzbiecie, ramionach i biodrach. To w tych punktach są rozmieszczone receptory.
Receptory ucisku (ciałka Merkla) informują o sile mechanicznego pobudzenia skóry i głębokości wywieranego ucisku.
Receptory styku (ciałka Meissnera) działają za pośrednictwem włosów - umiejscowione w opuszce włosa dają wrażenie dotyku tylko przy ruchu nadanym włosom np. przez przesuwanie przedmiotu po ich powierzchni.
Receptory wibracji (ciałka Vatera-Pacciniego) informują o przyspieszeniu przemieszczeń skóry w głąb przy pobudzaniu bodźcami przerywanymi o amplitudzie 30-200 Hz.
Mechaniczne bodźce działające na skórę zwykle pobudzają równocześnie kilka typów mechanoreceptorów i dlatego powstające wrażenia czuciowe trudno jest przypisać receptorom jednego typu.
propriorecepcja
Zwana jest również czuciem głębokim i informuje o wzajemnej pozycji części ciała względem siebie, ich ruchach czynnych i biernych oraz o oporze pokonywanym przez te ruchy. Większość proprioreceptorów ni znajduje się w skórze , ale w głębi : w mięśniach, stawach, ścięgnach i torebkach stawowych.
Czucie głębokie , mechanoreceptory i częściowo także termorecepcja skórna pozwalają odwzorować trójwymiarowy świat i sytuację przestrzenną organizmu.
termorecpcja
W skórze znajdują się punkty chłodu i ciepła , które są rozsiane nierównomiernie i jest ich mniej niż punktów dotyku. Najwięcej jest ich w skórze twarzy. Dotychczas nie udało się powiązać punktów termorecepcji z określonymi strukturami histologicznymi. Receptory chłodu leżą najprawdopodobniej w naskórku i bezpośrednio pod nim, a receptory ciepła głównie w środkowej górnej warstwie skóry właściwej.
d) czucie bólu
Czucie bólu ma zadanie ostrzegać przed niebezpieczeństwem grożącym uszkodzeniem ciała przez bodźce szkodliwe.
Rozróżniamy dwa rodzaje bólu:
- ból somatyczny
- ból trzewny.
Ból somatyczny pochodzący ze skóry nazywamy bólem powierzchownym a ból pochodzący z mięśni, kości i stawów bólem głębokim (np. ból głowy). Bóle głębokie maja charakter tępy, są trudne do zlokalizowania i mają tendencję do promieniowania do okolic sąsiednich.
Ból trzewny pochodzi z narządów wewnętrznych i jest podobny do bólu głębokiego, gdyż często ma charakter tępy, rozlany i źle zlokalizowany.
Wrażliwość skóry na ból jest nierównomierna, istnieje w niej bardzo dużo punktów bólowych. Receptorami bólowymi są prawdopodobnie wolne zakończenia nerwowe.
Nerwy czaszkowe
Nerwy czaszkowe w liczbie 12 par odchodzą symetrycznie od mózgu i opuszczają czaszkę przez otwory w jej podstawie.
nerwy węchowe (I)
Nerwy te składają się z 20 nici węchowych odchodzących od komórek węchowych mieszczących się w błonie śluzowej okolicy węchowej jamy nosowej. Nici te przechodzą przez kość sitową i biegną do opuszki węchowej. Z opuszki wychodzi pasmo węchowe prowadzące do węchomózgowia a stąd prążkiem węchowym do kory węchowej. Są to nerwy czuciowe. Przerwanie nici węchowych (uraz, ucisk guza) powoduje utratę powonienia.
nerw wzrokowy (II)
Nerw wzrokowy (czuciowy) tworzą włókna nerwowe odchodzące od komórek zwojowych siatkówki. Nerw ten przebija tylną ścianę gałki ocznej i wchodzi do kanału wzrokowego , przez który wchodzi do dołu czaszkowego środkowego, gdzie kończy się w skrzyżowaniu wzrokowym. Ze skrzyżowania wychodzi po każdej stronie pasmo wzrokowe prowadzące włókna do ciała kolankowatego bocznego i śródmózgowia. Z komórek ciała kolankowatego bocznego biegną włókna tworzące promienistość wzrokową , kończące się w korze wzrokowej.
W skrzyżowaniu wzrokowym tylko część włókien (mniej niż połowa) przechodzi na stronę przeciwną. Włókna idące od bocznej połowy każdej siatkówki nie ulegają skrzyżowaniu, a włókna idące z części przyśrodkowych siatkówki ulegają skrzyżowaniu. Każde pasmo wzrokowe ma więc połączenie z obiema gałkami ocznymi. Tzn. lewe pasmo wzrokowe zawiera włókna z lewej połowy każdego oka , a prawe z prawej połowy.
Przecięcie pasma wzrokowego po jednej stronie (np.lewej) powoduje niedowidzenie połowicze w obu oczach (wypada prawa część pola widzenia w każdym oku).
nerw okoruchowy (II)
Jest to nerw ruchowy gałki ocznej unerwiający wszystkie mięśnie gałki ocznej oprócz mięśnia prostego bocznego i skośnego górnego. W skład nerwu wchodzą również włókna przywspółczulne unerwiające zwieracz źrenicy.
Przy porażeniu tego nerwu dochodzi do opadnięcia powieki, poszerzenia źrenicy i braku jej reakcji na światło oraz porażenia mięśni gałki ocznej (gałka ustawia się w pozycji zwróconej do kąta zewnętrznego oka i możliwe są tylko niewielkie ruchy odwodzenia i ku dołowi).
nerw bloczkowy (IV)
Jest to nerw ruchowy, unerwiający mięsień skośny górny oka. Porażenie tego nerwu powoduje wystąpienie zeza podczas spoglądania w górę, gałka oczna skręca się wtedy do wewnątrz.
nerw trójdzielny (V)
Jest to najgrubszy nerw mózgowy zbudowany z włókien czuciowych unerwiających powłoki i części głębokie twarzy oraz włókna ruchowe unerwiające żuchwę. Wychodzi on z mostu dwoma korzeniami: przednim ruchowym i tylnym czuciowym. Na wysokości części skalistej kości skroniowej przebija on oponę twardą i jego włókna czuciowe tworzą zwój nerwu trójdzielnego. Od zwoju odchodzą trzy gałęzie:
- nerw oczny unerwiający czuciowo gałkę oczną
- nerw szczękowy unerwiający czuciowo zęby górnego łuku zębowego
- nerw żuchwowy zawierający włókna czuciowe i ruchowe i unerwia ruchowo zęby dolnego łuku zębowego
f) nerw odwodzący (VI)
Jest to nerw ruchowy unerwiający mięsień prosty boczny gałki ocznej. W przypadku porażenia tego nerwu gałka oczna jest skierowana do wewnątrz (zez zbieżny).
nerw twarzowy (VII)
Nerw ten jest nerwem mieszanym składa się z części ruchowej (większej) i czuciowo-wydzielniczej zwanej nerwem pośrednim. Wychodzi on z rdzenia przedłużonego i wchodzi do kanału słuchowego wewnętrznego i dalej biegnie we własnym kanale kostnym w kości skalistej. W kanale tym odłącza się od niego nerw pośredni jako nerw skalisty i struna bębenkowa. Następnie po wyjściu z czaszki dzieli się wachlarzowato w śliniance przyusznej na gałązki końcowe unerwiające wszystkie mięśnie mimiczne twarzy, mięsień szeroki szyi i brzusiec tylny mięśnia dwubrzuścowego. Struna bębenkowa przechodzi przez jamę bębenkową i łączy się z nerwem językowym.
Porażenie obwodowe nerwu VII powoduje porażenie wszystkich mięśni twarzy po stronie uszkodzenia łącznie z mięśniem szerokim szyi. Twarz staje się nie symetryczna, oko nie zamyka się, nie można zmarszczyć czoła.
nerw przedsionkowo-ślimakowy (VIII)
Jest to nerw czuciowy składający się z części przedsionkowej i ślimakowej. Część przedsionkowa utworzona jest z włókien zwoju przedsionkowego, który jest związany z narządem równowagi (kanałami półkolistymi) a część ślimakowa utworzona jest z włókien odchodzących od splotu spiralnego związanego z narządem słuchu (narządem spiralnym Cortiego) . Nerw ten wychodzi z mostu i wchodzi do przewodu słuchowego wewnętrznego i tam dzieli się na dwie części.
Uszkodzenie części ślimakowej powoduje osłabien ie słuchu i głuchotę a porażenie części przedsionkowej: zawroty głowy, nudności, wymioty, zaburzenia równowagi.
nerw językowo-gardłowy (IX)
Jest to nerw mieszany, większą część nerwu tworzą włókna czuciowe unerwiające gardło i język, natomiast niewielką część stanowią włókna ruchowe unerwiające mięśnie gardła oraz włókna wydzielnicze dla ślinianki przusznej.
nerw błędny (X)
Jest to nerw mieszany, większa część jego włókien należy do części przywspółczulnej układu nerwowego autonomicznego. Nerw ten unerwia opony mózgowe, narządy szyi, serce, narządy oddechowe i znaczną część przewodu pokarmowego. W przebiegu nerwu wyróżniamy część głowową, szyjną , piersiową i brzuszną.
nerw dodatkowy (XI)
Jest to nerw ruchowy składający się z korzeni czaszkowych odchodzących od rdzenia przedłużonego oraz z korzeni rdzeniowych odchodzących od górnej części rdzenia kręgowego. Po wyjściu z czaszki nerw dzieli się na gałąź wewnętrzną i zewnętrzną. Pierwsza dołącza do nerwu błędnego i unerwia wewnętrzne mięśnie krtani i mięśnie zwieracze gardła. Gałąź zewnętrzna biegnie do mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego a następnie mięśnia czworobocznego grzbietu unerwiając je ruchowo.
nerw podjęzykowy (XII)
Jest to nerw ruchowy zaopatrujący wszystkie mięśnie języka z wyjątkiem mięśnia podniebienno-językowego.
Nerwy rdzeniowe
Nerw rdzeniowy powstaje przez połączenie odchodzącego od rdzenia kręgowego ruchowego korzenia brzusznego z czuciowym korzeniem grzbietowym związanym ze zwojem rdzeniowym. Są to więc nerwy mieszane (czuciowe, ruchowe i autonomiczne). Unerwiają one mięśnie i skórę.
Wspólny pień nerwu rdzeniowego dzieli się na gałęzie: grzbietową, brzuszną, oponową i łączącą.
Od rdzenia kręgowego odchodzi 31 par nerwów rdzeniowych: 8 szyjnych (C1-C8), 12 piersiowych (Th1-Th12), 5 lędźwiowych (L1-L5), 5 krzyżowych (S1-S5) i 1 guziczny (Co).
gałęzie grzbietowe
Gałęzie te unerwiają głębokie mięśnie grzbietu i skórę okolicy grzbietowej od potylicy do okolicy guzicznej.
gałęzie brzuszne
Gałęzie te unerwiają mięśnie i skórę przedniej i bocznej okolicy szyi, tułowia a także kończyn. Gałęzie te tworzą sploty w pobliżu kręgosłupa, wymieniając się ze sobą włóknami.
splot szyjny
Splot ten powstaje z połączenia gałęzi brzusznych czterech pierwszych nerwów szyjnych i leży na wysokości 4 pierwszych kręgów szyjnych. Od splotu odchodzą:
- krótkie gałęzie mięśniowe do mięśni szyi
- nerw przeponowy unerwiający najważniejszy mięsień oddechowy czyli przeponę (włókna ruchowe) oraz osierdzi i opłucną śródpiersiową i przeponową (włókna czuciowe). Porażenie obustronne tego nerwu powoduje duszność, z powodu ucisku przepony na płuca i wyłączenia jej z oddychania.
- nerwy skórne unerwiają czuciowo skórę szyi i górne okolice klatki piersiowej.
d) splot ramienny
Splot ten tworzą gałęzie brzuszne czterech dolnych nerwów szyjnych i większa część pierwszego nerwu piersiowego. Nerwy tego splotu unerwiają skórę i mięśnie kończyny górnej. Dzieli się on na część nadobojczykową i podobojczykową. Od części nadobojczykowej splotu odchodzą gałęzie krótkie unerwiające mięśnie okolicy barku. Od części podobojczykowej odchodzą gałęzie długie tworzące:
- nerw skórno-mięśniowy unerwiający ruchowo mięsień kruczoramieny, ramienny i dwugłowy ramienia oraz czuciowo (nerw przedramienia boczny) skórę powierzchni bocznej przedramienia. Porażenie tego nerwu powoduje osłabienie zginania przedramienia.
- nerw skórny przyśrodkowy ramienia unerwiający skórę dołu pachowego i przyśrodkowej powierzchni ramienia do kłykcia przyśrodkowego kości ramiennej.
-nerw skórny przyśrodkowy przedramienia unerwia ruchowo skórę przedramienia po stronie łokciowej powierzchni przedniej.
- nerw pośrodkowy (mieszany) odchodzi od splotu , na ramieniu biegnie razem z tętnicą ramienną, na przedramieniu oddaje gałązki mięśniowe do mięśni przedniej powierzchni przedramienia (zginacze) potem przechodzi na dłoń przez kanał nadgarstka i rozgałęzia się na trzy nerwy dłoniowe wspólne palców (palec pierwszy, drugi, trzeci i strona promieniowa palca czwartego.
- nerw łokciowy (mieszany) biegnie po stronie przyśrodkowej tętnicy ramiennej, w okolicy łokcia biegnie w rowku nerwu łokciowego (pokryty jest tylko powięzią i skórą). Na przedramieniu biegnie wzdłuż tętnicy łokciowej i tam unerwia zginacz łokciowy nadgarstka i połowę zginacza głębokiego palców unerwiając stronę łokciową palca czwartego i palec piąty.
- nerw promieniowy biegnie na tylnej powierzchni kości ramiennej unerwiając mięsień trójgłowy ramienia i oddaje gałąź czuciową nazywaną nerwem skórnym tylnym ramienia, który unerwia skórę pokrywającą głowę boczną tego mięśnia. W obrębie ramienia oddziela się jeszcze od tego nerwu nerw skórny tylny przedramienia, który unerwia skórę tylnej powierzchni przedramienia. W okolicy stawu łokciowego oddaje on gałązki do mięśnia ramienno-promieniowego, a następnie dzieli się na dwie gałęzie końcowe: głęboką (unerwia prostowniki przedramienia i mięsień łokciowy) i powierzchowną, która biegnie po stronie promieniowej przedramienia i przechodzi na grzbiet ręki gdzie dzieli się na 5 nerwów grzbietowych palców, które unerwiają czuciowo stronę promieniową grzbietowej powierzchni ręki i częściowo grzbiet i zwrócone ku sobie powierzchnie palców I, II i III.
e) nerwy międzyżebrowe
Gałęzie brzuszne nerwów piersiowych w liczbie 12 par noszą nazwę nerwów międzyżebrowych. Nerwy te nie tworzą splotów, lecz są ułożone odcinkowo (tylko pierwszy i dwunasty nawiązują łączność z sąsiednimi splotami)
Nerwy międzyżebrowe unerwiają mięśnie klatki piersiowej i jamy brzusznej (gałęzie mięśniowe), skórę bocznej i przedniej powierzchni tułowia (gałęzie skórne boczna i przednia) oraz blaszkę ścienną opłucnej żebrowej i otrzewnej (gałęzie czuciowe głębokie) oraz gałęzie łączące z układem współczulnym.
Każdy z nerwów międzyżebrowych biegnie razem z tętnicą i żyłą międzyżebrową w przestrzeni międzyżebrowej, wzdłuż dolnej krawędzi żebra. Dolne mięśnie międzyżebrowe wychodzą spod łuku międzyżebrowego i dążą do mięśni brzucha.
Od gałęzi skórnych II, III i IV nerwu międzyżebrowego odchodzą gałęzie do gruczołów sutkowych. Od nerwu II i III odchodzą gałęzie skórne do kończyny górnej (nerwy międzyżebrowo-ramienne)
splot lędźwiowy
Splot ten jest utworzony przez gałęzie brzuszne I, II, III i częściowo IV nerwu lędźwiowego i drobną gałąź nerwu podżebrowego (Th12). Gałęzie splotu unerwiają część skóry i mięśni jamy brzusznej, mięśnie i skórę przyśrodkowej i przedniej powierzchni uda oraz przyśrodkową powierzchnię podudzia.
Od splotu lędźwiowego odchodzą:
- krótkie gałęzie mięśniowe unerwiające mięsień czworoboczny lędźwi, mięsień biodrowo-lędźwiowy i lędźwiowy mniejszy
- gałęzie długie:
- nerw biodrowo-podbrzuszny
- nerw biodrowo-pachwinowy
- nerw płciowo-udowy
- nerw skórny uda boczny
- nerw udowy - jego gałęzie ruchowe unerwiają mięśnie: biodrowy, lędźwiowy większy, krawiecki i czworogłowy uda, a gałęzie czuciowe unerwiają skórę. Porażenie tego nerwu uniemożliwia prostowanie kończyny dolnej w stawie kolanowym i uniemożliwiają chodzenie po schodach.
- nerw zasłonowy - unerwia ruchowo mięsień zasłonowy wewnętrzny, grupę mięśni przywodzicieli i czuciowo skórę powierzchni przyśrodkowej uda.
g) splot krzyżowy
Splot powstaje z gałęzi brzusznych IV i V nerwu lędźwiowego i wszystkich nerwów krzyżowych. Od splotu krzyżowego odchodzą:
- krótkie gałęzie do mięśnia zasłonowego zewnętrznego, gruszkowatego, mięśni bliźniaczych i mięśnia czworobocznego uda.
- nerw pośladkowy górny unerwia mięsień pośladkowy średni i mały oraz mięsień naprężacz powięzi szerokiej
- nerw pośladkowy dolny unerwia mięsień pośladkowy wielki
- nerw kulszowy opuszcza miednicę i biegnie po tylnej powierzchni uda oddając gałęzie ruchowe do mięśnia półścięgnistego, półbłoniastego, dwugłowego uda i przywodziciela wielkiego. W dole podkolanowym dzieli się na nerw piszczelowy (przyśrodkowy) i nerw strzałkowy (boczny):
- nerw piszczelowy biegnie wzdłuż całej goleni do guza piętowego
- nerw strzałkowy wspólny oddaje w dole podkolanowym nerw skórny boczny łydki, który unerwia skórę bocznej powierzchni goleni a następnie dzieli się na dwie gałęzie:
- nerw strzałkowy powierzchowny unerwiający mięsień strzałkowy długi i krótki
- nerw strzałkowy głęboki przebiega po stronie przedniej goleni i schodzi na stopę unerwiając mięsień piszczelowy przedni, mięsień prostownik długi palców i mięsień prostownik długi palucha
h) splot sromowy
Jest częścią splotu krzyżowego i utworzony jest przez gałęzie brzuszne III i IV nerwu krzyżowego. Gałęzie mięśniowe unerwiają mięsień dzwigacz odbytu i mięsień guziczny a gałęzie trzewne razem ze splotem współczulnym biorą udział w unerwieniu narządów miednicy mniejszej.
splot guziczny
Splot utworzony jest przez nerw guziczny i gałąź przednią V nerwu krzyżowego. Oddaje on gałęzie unerwiające czuciowo okolice odbytu i kości guzicznej.
Układ nerwowy autonomiczny
Włókna odśrodkowe (idące od mózgu na obwód) unerwiające narządy wewnętrzne i regulujące czynność serca, naczyń krwionośnych, gruczołów i mięśni gładkich nazywamy układem nerwowym autonomicznym (układ ten zawiaduje czynnościami niezależnymi od naszej woli).
Grupy komórek od których odchodzą włókna nerwowe autonomiczne są rozmieszczone w: śródmózgowiu, rdzeniu przedłużonym, odcinku piersiowo-lędźwiowym rdzenia kręgowego i odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego.
Ośrodki autonomiczne części piersiowo-lędźwiowej i odchodzące od nich nerwy tworzą część współczulną układu autonomicznego a pozostałe ośrodki i ich nerwy tworzą część przywspółczulną tego układu.
Droga nerwowa w układzie autonomicznym składa się zawsze z dwóch neuronów czyli każdy nerw autonomiczny składa się z wypustek dwóch połączonych ze sobą neuronów, z których pierwszy (włókno przedzwojowe) leży w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN) i kończy się w zwoju obwodowym a drugi (włókno zazwojowe) w zwoju się rozpoczyna i kończy w tkankach unerwianego narządu.
Włókna tego układu są cieńsze, wolniej przewodzą i niższy jest ich próg pobudliwości. Układ autonomiczny nie ma własnych dróg dośrodkowych czyli czuciowych i korzysta z włókien czuciowych układu somatycznego.
zwoje autonomiczne
Wyróżniamy następujące zwoje autonomiczne zależnie od położenia.
- zwoje przykręgowe należą do układu współczulnego i leżą po obu stronach kręgosłupa tworząc pień współczulny
- zwoje przedkręgowe leżą one w jamie brzusznej pozaotrzewnowo w sąsiedztwie gałęzi aorty brzusznej. Włókna zazwojowe wychodzące z nich tworzą liczne sploty. Najważniejsze z nich to zwój i splot trzewny, nerkowy, krezkowy dolny i górny, tętnicy głównej i podbrzuszny i nasienny.
- zwoje śródścienne położone na powierzchni lub w ścianie narządów wewnętrznych (serce, gruczoły, żołądek, przełyk, jelita, pęcherz moczowy, macica itd.) Należą one głównie do układu przywspółczulnego.
b) układ współczulny
Komórki tworzące włókna przedzwojowe są skupione w odcinku piersiowo-lędźwiowym rdzenia kręgowego w postaci słupa bocznego. Włókna tych komórek wychodzą z rdzenia kręgowego tworząc gałąź łączącą białą, która wchodzi do zwoju pnia współczulnego. Pień współczulny składa się z 21-24 zwojów współczulnych połączonych ze sobą włóknami nerwowymi. Zwoje te (3 szyjne, 11-12 piersiowych, 4-5 lędźwiowych i 3-4 krzyżowe) leżą na bocznej powierzchni kręgosłupa.