Białorusini w XIX Wieku
Pod koniec XVIII wieku przestało istnieć Wielkie Księstwo Litewskie, w skład, którego wchodził naród białoruski, Carycy Katarzynie II udało się nareszcie zagarnąć ziemie, które od lat chcieli podbić rosyjscy carowie.
Na początku XIX wieku naród białoruski, który liczył około trzy miliony ludności. nie miał powszechnie używanej nazwy, generalnie byli oni mieszkańcami dorzeczy Bugu, Niemna, zachodniej Dźwiny, Dniepru i Prypeci. Z racji przynależności do Wielkiego Księstwa Litewskiego, nazywali się Litwinami. Rząd carski na ziemiach wschodnich wprowadził oficjalną nazwę Białoruś, ponieważ miał w tym swój interes, nazwa ta oznaczała Ruś tyle, że Białą, dzięki czemu Białorusini stawali się odmianą Rosjan. Nazwa ta jako całego terytorium etnicznego Białorusinów, rozpowszechniła się dopiero pod koniec XIX wieku. Zachodnia część Białorusi nazywana była Krajem Północno Zachodnim, podzielona została na wzór rosyjski na gubernie, powiaty i wołości. Dzielił się wiec na gubernie: wileńską, witebską, grodzieńską, mohylewską, i mińską.
Jeśli chodzi o religię, to pod koniec XVII wieku około sześciu procent mieszkańców Białorusi było wyznania prawosławnego, to pod pretekstem ich obrony Wielkie Księstwo Litewskie zostało podbite przez carat. Po powstaniu 1831 roku nastąpiła ekspansja Cerkwi Prawosławnej, poprzez naciski na Cerkiew Unicką, która była wynikiem kompromisu między katolicyzmem, a prawosławiem, Unici uznawali katolickie dogmaty, podporządkowywali się papieżowi, ale zachowując swoje obrzędy, oraz język cerkiewno-słowiański i białoruski (należało do niej około siedemdziesięciu procent mieszkańców, głównie chłopów). Zaczęto wprowadzać obrzędy i język cerkwi rosyjskiej, z czasem wprowadzono plan Siemaszki, który zakładał pozbawienie Cerkwi Unickiej samodzielności, w 1839 roku Cerkiew Unicka została skasowana. Katolicy, których było około dwadzieścia pięć procent, w początkowych czasach panowania caratu, mogli działać spokojnie odprawiać swoje obrzędy, a Kościoły i Klasztory utrzymały swoje majątki. Po powstaniu Listopadowym sytuacja się zmieniła, księżom zabraniano oddalać się od swoich parafii bez pozwolenia władz, majątki kościelne uległy konfiskacie, skasowano 191 klasztorów, a w seminariach duchownych wykładać można było tylko po łacinie lub po rosyjsku. Według Ryszarda Radzika unia i katolicyzm dawały Białorusinom większe szanse na osiągnięcie narodowej tożsamości, aniżeli zależna od państwa cerkiew prawosławna.
Białoruś przez długi czas znajdowała się pod wpływem kultury zachodu, a działo się to poprzez język polski, który był językiem nauki i edukacji, uważano go za świadectwo poziomu kultury, wykształcenia i szlacheckości. W czasach epoki romantyzmu, wzrosło zainteresowanie przeszłością narodu białoruskiego. Przedstawicielami polskiej kultury na tych ziemiach było wielu Polaków min. Tadeusz Kościuszko, czy Julian Niemcewicz. Począwszy od lat trzydziestych zmieniał się charakter twórczości naukowo-literackiej, należących do kultury polskiej, ale urodzonych na Białorusi osób, w tych czasach coraz większe znaczenie miały historia, etnografia, archeologia czy język, w narodach słowiańskich budziła się świadomość tożsamości narodowej. Twórcy jak Adam Mickiewicz, kompozytorzy min. Stanisław Moniuszko, czy naukowcy- Adam Czartoryski, tworzący po Polsku, wykorzystywali jednak do tego materiał białoruski.
Jeśli chodzi o stronę rosyjską, to po początkowym braku zainteresowania sobą obydwu narodów, z czasem w wyniku procesu rusyfikacji, kultura rosyjska nabierała na znaczeniu. Wykształceni Białorusini, sięgali po rosyjską literaturę, czasopisma czy gazety, które stawały się coraz częściej dostępne, a znajomość języka państwowego dawała możliwości lepszej pracy czy wykształcenia.
Język białoruski, był językiem państwowym Wielkiego Księstwa Litewskiego, z czasem zanikał, zachowując się głównie wśród chłopstwa i drobnomieszczaństwa, wyższe warstwy społeczeństwa rozmawiały głównie po polsku i po rosyjsku. Polscy historycy jak Czacki, językoznawcy jak Linde podkreślali odrębność języka białoruskiego, natomiast rosyjscy naukowcy uważali ten język za coś niezrozumiałego, carskiej władzy język białoruski nie był do niczego potrzebny, gdyż już w XVIII wieku władze w ramach polityki spójności zaliczały Białorusinów i Ukraińców do części swojego państwa, w związku z tym większość Rosjan uważała białoruski za dialekt języka rosyjskiego.
W czasach carskiej dominacji, wzrastała na Białorusi wartość świadomości o historii kraju i ludu, pojawiało się wiele prac wydawanych w języku polskim min. Zorian Dołęga- Chodakowski, językoznawca, archeolog i etnograf zakreślił obszar występowania języka białoruskiego, powstawały prace profesorów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, w których znajdowano uznanie odrębności narodu białoruskiego. Prace naukowe owych badaczy sprzyjały wzmacnianiu poczucia białoruskości i poczucia patriotyzmu. Z kolei rosyjskie prace nie odgrywały większego znaczenia dla Białorusinów, gdyż pisane były po rosyjsku, były również trudno dostępne. Pierwszym badaczem, który stwierdził, że Białoruś posiada swoją odrębność był historyk W. Turczynowicz. Poza rosyjskimi i polskimi wpływami pozostawała kultura wsi białoruskiej, gdzie cały czas istniała twórczość ludowa. Chłopi mogli wyrażać swoje uczucia tylko w języku białoruskim, ponieważ innych nie znali, przez to nikt ich talentów nie doceniał. Chłopi tworzyli wspaniałe, pieśni, bajki, sztukę sakralną (rzeźby), sprzęty domowego użytku, posiadali liczne tradycje jak np. na Boże Narodzenie kiedy to skomorchowie chodzili z batulejką- starodawnym teatrem lalkowym.
W okresie polonizacji i rusyfikacji kraju, powstawała białoruska literatura pisana w ojczystym języku, proces ten zapoczątkowała szlachta pomimo polskiego wykształcenia nie zrywała ona więzów z chłopstwem, pisząc dla nich aby wzbudzać na wsi potrzebę kształcenia i poznania. Początkowo utwory były anonimowe tzw. gadki (hutarki), twórcy bali się przyznawać do autorstwa, gdyż pisali w języku chłopskim. Literatura miała, niwelować przepaść pomiędzy chłopami a ziemianami, Polscy autorzy chcieli po przez literaturę przybliżyć białoruskiej wsi polskie wartości kulturowe pisząc po białorusku, min. Aleksander Rypiński, który uważał iż Białorusini, powinni zjednoczyć się kulturalnie i politycznie z Polską, pisał on (łaciniką), używając polskich liter do pisania po białorusku. Pierwszym klasykiem był Wincenty Dunin-Marcinkiewicz, który optował za uznaniem przez polską szlachtę wspólnoty z chłopstwem.
Kultura elitarna, taka jak malarstwo, architektura z czasem przestała być dostępna tylko dla, bogatych magnatów, wstępowała do miast, gdzie przedstawiciele wielu artystycznych zawodów mięli coraz większe możliwości rozwoju, min. dzięki pomocy państwa. Najważniejszymi ośrodkami kultury były Wilno, Mińsk i Grodno, wystawiano tam sztuki teatralne (jednak w języku rosyjskim), istniała bogata twórczość muzyczna (Stanisław Moniuszko, Antoni Abramowicz), rozwijało się malarstwo, powstał styl wileński, którego cechą było przedstawianie wydarzeń z historii kraju, sławę światową zdobyło dzieło Józefa Oziębłowskiego Białoruski niewolnik.
Jeśli chodzi o kulturę ogólnie, to polskie wpływy ze względów historycznych skupiały się w miastach i majątkach ziemskich, natomiast rosyjskie głównie w miastach. W ramach rusyfikacji, carscy architekci mięli za zadanie przebudowywać i budować w stylu rosyjskiego klasycyzmu.
Czasy pierwszej połowy XIX wieku to początki manifestowania tożsamości białoruskiej, jednak postrzeganej jako część kultury polskiej, albo rosyjskiej, nie dostrzegano jeszcze Białorusinów jako odrębnego bytu narodowego. Jednakże nadal trwał lud, jako podstawa etniczna tego narodu, część szlachty zauważała swoją odrębność, od szlachty polskiej, nazywając się szlachtą pochodzenia białoruskiego (litewskiego). Ukraińcy jako pierwsi uznali samodzielność narodu białoruskiego, w ramach programu Bractwa Cyrylo-Metodiańskiego, uznając ich za podmiot wszechsłowiańskiej federacji, na równi z Rosją, Ukrainą, Polską i Czechami.
W roku 1839, za cara Mikołaja I na Białorusi, rozpoczęto przeprowadzanie reform agrarnych, polepszano sytuację chłopstwa w majątkach państwowych, zlikwidowano nadzór policyjny i sądowy panów nad wsią, zwiększono nadziały ziemi, oraz stopniowo zmieniano chłopom pańszczyznę na czynsz. W roku 1844 reformę inwentarzową rozszerzono również na chłopów z majątków prywatnych, jednakże inwentarze spisywane były przez właścicieli majątków, którzy czasami powiększali powinności, a inni po prostu bojkotowali zmiany. W wyniku wydarzeń w Galicji z 1946 roku, rząd przystąpił do jak najszybszego przeprowadzenia inwentarza w majątkach prywatnych.
Aleksander II , który odziedziczył po ojcu cesarstwo, podjął się kolejnej reformy, a mianowicie zniesienia poddaństwa chłopów, nastąpiło to w 1861 roku. Reforma ta była jednak nie wystarczająca dala białoruskich chłopów, nie było ich stać na wkup ziemi, a carskie nadziały były zbyt małe, aby można się było z nich utrzymać. Car nie zdecydował się podzielić licznych ziem państwowych wśród chłopów małorolnych, jaki i nie podzielono wielkich latyfundiów magnackich. Dla uzyskania pełnej własności nadal trzeba było pracować dla właściciela, będąc jednocześnie uzależnionym od państwa, które kredytowało zakup pańskiej ziemi.
Dla ziemian reforma z 1861 roku, również nie była zadowalająca, liczyli bowiem na wyzwolenie chłopów bez ziemi, rząd carski nie pozwalał na otwieranie towarzystw kredytowych i rolniczych, ograniczył handel lasami, przez wysoką akcyzę rujnował przemysł gorzelniczy. W wyniku takich działań, jeszcze w 1858 roku dworiaństwo guberii witebskiej, zwróciło się do Aleksandra II o przyłączenie Białorusi do Kraju Przywiślańskiego, także dworiańie mińskiej guberii prosili cara o to samo, jednakże część właścicieli ziemskich opowiadała się za jednością z Rosją.
Po klęsce Powstania z 1863 roku, sytuacja Białorusinów pogorszyła się, stracony został bohater i jeden z przywódców powstania Wincenty Konstanty Kalinowski, który walczył o lepszy los chłopstwa, większość inteligencji, która walczyła po stronie powstańców zginęła lub została rozproszona po imperium. Po powstaniu pogłębiła się przepaść pomiędzy katolickimi ziemianami, a prawosławnymi chłopami, których część stała się lojalnymi obywatelami Rosji.
W wyniku represji jakie stosował carat po upadku powstania, nastąpiła zmiana orientacji kulturowej Białorusinów z zachodu na wschód. Twórczość naukowa jaki artystyczna była możliwa tylko w języku rosyjskim, publikacje po białorusku były praktycznie zakazane, dążono do wyparcia wpływów kulturowych Polskich jak i Europejskich. W kraju po powstaniu zostały zamknięte wszystkie uczelnie wyższe, jako ośrodki buntu. Kultura Białorusinów przestała się rozwijać tak dynamicznie jak w latach dwudziestych-pięćdziesiątych XIX wieku. Rząd carski starał się udowodnić, że Białorusini od zawsze byli narodem rosyjskim, prowadzono nawet badania geograficzne i archeologiczne, a w Wilnie utworzony został oddział Rosyjskiego Towarzystwa Kartograficznego.
Jednakże rusyfikacja nie zawsze oznaczała zapominanie o narodowych korzeniach, białoruscy naukowcy, etnografowie pisali o Białorusi, chociaż po rosyjsku i w duchu obowiązującej doktryny, min. w roku 1870 opublikowany został słownik białorusko-rosyjski Iwana Nasowicza, z czasem pojawiało się coraz więcej prac na temat Białorusi, zwłaszcza etnograficznych.
Wiele szkody dla młodego pokolenia Białorusinów, wyrządzały prace rosyjskich uczonych w których podkreślano, iż Białoruś to prowincja państwa rosyjskiego, a szkoła historii wpajała ideologiczną orientacje prorosyjską studentom. Natomiast na łamach gazet białoruskich coraz częściej pojawiały się artykuły dotyczące historii narodu czy twórczości rodzimych poetów, mimo że pisane po rosyjsku, budziły pewną świadomość narodową, zwłaszcza wśród wiejskiej inteligencji.
W wyniku działalności naukowo-oświatowej, wśród Białorusinów budziła się świadomość narodowa, dzięki izolacji chłopów, w wypadku których rusyfikacja nie powiodła się, zachowali oni swoją odrębność, której dowiedli naukowcy, co przekreślało doktrynę głoszącą rosyjskość Białorusinów.
O języku białoruskim nie zapomnieli poeci, publikowali swoje utwory poza granicami Rosji, np. Franciszek Bahuszewicz, który brał czynny udział w powstaniu. Większość poetyckiej twórczości była związana ze wsią, przygotowywaniem społeczeństwa białoruskiego do walki, gdyż była to poezja w dużej mierze rewolucyjna. Często także malarze zmuszeni byli tworzyć poza swoją ojczyzną, jednak w ich pracach zawsze było widać związki z Białorusią, jej historią, czy krajobrazami.
Jeśli chodzi o białoruskie ośrodki kulturalne, to w miastach dynamicznie tworzyła się grupa zawodowa artystów, największym ośrodkiem było Wilno, jednak nadal przewagę miała kultura ludowa, która zachwycała swoistą architekturą ,garncarstwem, strojami, tkactwem, wyszywankami, folklorem, obrzędami, zwyczajami świątecznymi. Kultura białoruska mieszała się z polską, rosyjską i żydowską, co przyczyniało się do wzbogacania tych że kultur. Białorusini pomimo że nie posiadali własnego państwa, zachowali swoją odrębność etniczną, ziemię oraz język, co dawało nadzieję na osiągnięcie w przyszłości własnej państwowości.
Rosyjskie ośrodki obejmowały miasta guberialne, choć nie ominęły także mniejszych miasteczek. Rosyjska liberalna inteligencja skupiała się wokół czasopism i muzeów, spotykano się na wieczorach, radykałowie natomiast prowadzili działalność rewolucyjną i oświatową, rosyjskie wpływy rozpowszechniała także prawosławna i żydowska inteligencja.
Rosyjskiej kulturze miast, przeciwstawiała się polska kultura majątków ziemskich, w których znajdowały się bogate zbiory książek, rękopisów z różnych epok min. łacińskie i greckie starodruki, jedną z największych bibliotek była biblioteka w Chreptowiczów w Szczorsach, w rodzinnych zbiorach znajdowało się wiele dokumentów, w dworkach pańskich wisiały dzieła znanych malarzy. Jednak większość tych dóbr kultury była dostępna tylko dla inteligencji wyznania katolickiego, z powodu antypolskiej polityki caratu. Wielu ziemian decydowało się wywozić swoje zbiory do polski, dlatego też inteligencja wyznania prawosławnego nie znała tak dobrze swojej historii, jak ta wyznania rzymskokatolickiego, co miało też wpływ na ich udział w odrodzeniu narodowym Białorusi. Istniały także polskie ośrodki kultury w miastach, choć większość działała nieoficjalnie, kultywowano polskie tradycje, zbierano się na dyskusjach (tradycja domu otwartego), prowadzono także tajne nauczanie. Ze względu na szczególne represje ze strony caratu, ośrodki kultury polskiej nie były za bardzo rozwinięte.
W Północno Zachodnim Kraju, istniała żywa działalność kulturalna Żydów, która skupiała się wokół synagog, szkół, towarzystw dobroczynnych czy bibliotek domowych. Głównymi ośrodkami były Wilno i Mińsk, gdzie powstawał ruch socjalistyczny i narodowowyzwoleńczy ruch syjonistyczny.
Ziemie białoruskie charakteryzowały się wielokulturowością, która utrzymywała się w czasach ucisku, a dominacja rosyjskiej kultury stała się niemożliwa. Ta tradycja wielokulturowości pomagała narodowi bronić się przed całkowitą rusyfikacją, a w przyszłości mogła stać się źródłem rozwoju białoruskiej kultury elitarnej.
W drugiej połowie XIX wieku, na Białorusi panowała atmosfera niezadowolenia, z powodu reakcyjnej polityki caratu, cierpieli właściwie wszyscy, Żydzi. Polacy, Tatarzy, oraz katoliccy Białorusini. Stan chłopstwa pogarszał się ze względu na brak ziemi i okrutnej administracji, inteligencja wywodząca się ze środowisk ludowych była bezradna wobec braku zainteresowania przez władze kulturą narodową, a robotnicy za pracę ponad siły otrzymywali nędzne zarobki. Przeciwko caratowi walczyła rosyjska inteligencja, która chcąc budować sprawiedliwość społeczną przyswoiła sobie idee socjalistyczną. Powstał w związku z tym w Rosji ruch narodnicki (ludowy-gdyż w rolniczej Rosji socjalizm mógł być tylko chłopski). Jednak na Białorusi ruch ten nie miał wielkiego poparcia, gdyż tam dla chłopów ważniejsza była walka o ziemię. Mięli oni nadzieje, że car przekaże im jakąś część ziemi obszarniczej. Z tego też powodu następowały masowe migracje chłopstwa do wschodnich guberii cesarstwa, spowodowane głodem ziemi. Ruch narodnicki trafiał na bardziej podatny grunt w miastach Białoruskich, gdzie agitowano wśród robotników i rzemieślników. Po rozłamie we wszech rosyjskiej Ziemli i Woli, powstały w jej miejsce dwie nowe organizacje narodników tj. Czornyj Priedieł i Narodnaja Wola. Do Mińska zaczął przyjeżdżać Jeży Plechanow, przedstawiciel Czornego Priedieła, za którym opowiedzieli się przeciwnicy walki politycznej za pomocą terroru. Celem tej organizacji była agitacja wśród chłopów, mająca na celu przygotowanie powstania. Od połowy lat osiemdziesiątych, ruch naraodnicki zaczął słabnąć, a zwolennicy walki rewolucyjnej przechodzili na pozycje bardziej liberalne.
Za twórcę białoruskiego chłoopskiego socjalizmu uznawano Wincentego Konstantego Kalinowskeigo, na Uniwersytecie w Petersburgu w 1881 roku powstała pewna grupa jego naśladowców, studentów z Białorusi. Zwracali się oni z odezwą do młodzieży białoruskiej, aby ta dążyła do pokojowego wyzwolenia kraju, drogą poznawania życia ludu i pracy nad jego stanem moralnym (Pismo o Białorusi). Duży wpływ miały tu idee organicznej pracy u podstaw. Istniało jeszcze lewe skrzydło tej organizacji, które optowało za osiągnięciem niepodległości na drodze rewolucji, chcieli połączyć wszystkie rewolucyjne koła w jedną partię. Inicjatywa ta ostatecznie upadła z braku szerszego zainteresowania min. miejscowej inteligencji.
W duchu stworzenia ogólno białoruskiej partii rewolucyjnej o orientacji socjalistycznej, po raz kolejny grupa białoruskich studentów zorganizowała nową partię o nazwie Homan. Pod takim samym tytułem wydawano nielegalne czasopismo, jednak grupę tą stosunkowo szybko udało się rozbić władzom. Ostatecznie organizacji Homan nie udało się zjednoczyć wszystkich kółek rewolucyjnych.
Przez członków tej grupy została stworzona koncepcja powstania i rozwoju narodu białoruskiego. W tym celu zajmowali się studiami nad miejscowymi tradycjami walki narodowo wyzwoleńczej, publicystyki przywódcy narodowego M. Drahomanowa, a także poglądów rosyjskich narodnikow. Twierdzili, iż narody istnieją od zawsze, że wszystkie są sobie równe, że nie można ich dzielić na „lepsze”, „gorsze”, „państwowe”, „bezpaństwowe”, najważniejsze było twierdzenie, że istnieje samodzielny naród białoruski, który posiada swój język, historię, kulturę oraz terytorium. Członkowie Homana w przeciwieństwie do białorusinów-rewolucjonistów, widzieli przyszłość kraju nie w składzie federacyjnej Rosji na zasadzie dobrowolności i powołania jednego rządu, ale dopuszczali możliwość powołania dla całego państwa ciała ustawodawczego. Postulat głoszony przez F. Sawicza jeszcze w latach trzydziestych XIX wieku, politycznej samodzielności narodów, wypełniali konkretnym programem. Rewolucyjnej walki wszystkich narodów imperium.
2