Kościół katolicki wobec nowych zagrożeń

        Druga połowa XVIII wieku charakteryzuje się nasileniem walki już nie tylko z Kościołem jako instytucją, ale wprost z religią objawioną. Równocześnie coraz bardziej wzrastała zależność duchowieństwa katolickiego i administracji kościelnej w poszczególnych krajach od władzy państwowej (józefinizm, gallikanizm i inne). Wydarzeniem, które odegrało przełomową rolę w nasilaniu się tych procesów, była rewolucja francuska. Jej przywódcy czynnie realizowali wszystkie hasła i idee głoszone przez encyklopedystów, deistów, ateistów i wszelkiego rodzaju masonów. Stawiało to w szczególnie trudnej sytuacji ówczesnych następców św. Piotra.

Pontyfikat papieża Piusa VI (1775-1799)

        Po śmierci papieża Klemensa XIV (wrzesień 1774 r.) przez kilka miesięcy trwały targi, kto ma być jego następcą. W lutym 1775 r. konklawe wybrało na Stolicę Apostolską kardynała Gian Angelo Braschi. Nastąpiło to dopiero w 265. głosowaniu. Przyjął imię Piusa VI. W czasie swojego długiego pontyfikatu starał się łączyć obowiązki związane z administrowaniem Państwem Kościelnym z obowiązkami duszpasterskimi. Bezpośrednio po koronacji proklamował Rok Jubileuszowy. Z jego ręki purpurę kardynalską otrzymało 75 biskupów. Miał pełną świadomość zagrożeń ze strony wojujących ośrodków rewolucyjnych. W tej sytuacji życzliwą opieką otaczał młode zakony, powstałe w XVII i XVIII w. (redemptorystów, pasjonistów, lazarystów). Natomiast, rzecz niezwykła, w czasie swojego pontyfikatu nie dokonał żadnej kanonizacji. Niedostateczna liczba misjonarzy (po rozwiązaniu zakonu Jezuitów) poważnie utrudniała papieżowi rozwijanie działalności w krajach misyjnych. Wciąż w państwach europejskich (Hiszpania, Portugalia, monarchia Habsburgów) narastała zależność Kościoła od władz państwowych. Szczególnie ostro przejawiło się to po wybuchu rewolucji burżuazyjnej we Francji. W 1790 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Konstytucję Cywilną Kleru. Zgodnie z jej postanowieniami Kościół francuski stał się jedną z instytucji państwowych niezależnym od papieża (księża byli zobowiązani składać przysięgę na wierność państwu). Sytuacja uległa gwałtownemu zaostrzeniu po dojściu do władzy radykalnych ugrupowań jakobinów i żyrondystów. Ich celem było zniszczenie wszelkich struktur i instytucji kościelnych. Zlikwidowano dotychczas obowiązujący kalendarz, wprowadzając kalendarz rewolucyjny (co dziesiąty dzień wolny), wprowadzono kult rozumu. Papież, poza potępieniem i protestami, niczego więcej nie mógł dokonać. Jego sytuacja uległa pogorszeniu, gdy, po objęciu we Francji władzy przez Dyrektoriat, wojska francuskie wkroczyły do Rzymu. Pius VI został wywieziony z Rzymu. Przewożony do różnych miejscowości we Włoszech, a później we Francji, zmarł w więzieniu w Walencji (29 sierpnia 1799 r.).

Kościół polski w dobie rozbiorów

        Następstwem rozbiorów Polski było związanie przyszłych dziejów polskiego Kościoła z polityką państw zaborczych: Rosji, Prus i Austrii. Wprawdzie monarchowie tych krajów zapewniali o nienaruszalności praw katolików i Kościoła na ziemiach zabranych. To były tylko słowa. Inaczej było w rzeczywistości. Pod zaborem austriackim system józefiński był konsekwentnie wprowadzany, podobnie jak w całej monarchii. W Rosji uprzywilejowane było prawosławie, a w Prusach protestantyzm. Równolegle z procesem ograniczania prawa katolików szedł proces wynaradawiania: germanizacji w Austrii i Prusach, rusyfikacji w Rosji. W Austrii już po pierwszym rozbiorze klasztory w Galicji były pozbawione wszelkich kontaktów z klasztorami w innych zaborach oraz ze swoimi przełożonymi. Następnym etapem była ich kasata, zgodnie z postanowieniem cesarza Józefa II. W znacznym stopniu ograniczono prawa kościelnego sądownictwa, przekazując m.in. sprawy małżeńskie sądownictwu państwowemu. W miejsce zlikwidowanych seminariów diecezjalnych założono we Lwowie tzw. seminarium generalne. Całkowicie lekceważyli swoje przyrzeczenia królowie pruscy, zarówno wiarołomny Fryderyk II, jak i jego następca Fryderyk Wilhelm II. W znacznym stopniu utrudniali kontakty polskiego duchowieństwa ze Stolicą Apostolską. Miały miejsce konfiskaty dóbr kościelnych i ograniczania dochodów proboszczów, obsadzanie stanowisk duchownych przez Niemców. I tak zarząd Diecezji Chełmińskiej objął wyznaczony przez Fryderyka II Jan hr. Hohenzollern. Na obszarach zagarniętych przez Rosję w I rozbiorze mieszkało ok. miliona wyznawców katolicyzmu oraz unitów. Polityka Katarzyny II skierowana była na likwidację unickich parafii. Podobnie przez kilka lat nie obsadzano unickiego arcybiskupstwa połockiego, a w końcu otrzymał je powolny carowej Herakliusz Lisowski. Po III rozbiorze wszystkie inne diecezje unickie zostały zlikwidowane, a cały Kościół unicki został poddany Lisowskiemu. Podobnie samowolne działania podejmowała Katarzyna wobec Kościoła łacińskiego. Wszystkie zarządzenia biskupów musiały mieć placet carowej. Również nie pytając Stolicy Apostolskiej powołała do życia Diecezję Białoruską, mianując jej biskupem ks. Stanisława Siestrzeńcewicza, ongiś kalwinistę, człowieka całkowicie powolnego Katarzynie. Ta, mimo utrzymywanych stosunków ze Stolicą Apostolską, podejmowała w sprawach kościelnych samodzielne decyzje. Po trzecim rozbiorze, z pięciu dotychczasowych diecezji utworzyła trzy (inflancką, pińską i latyczowską). Jednak dla Polaków i Kościoła polskiego istotnym było stanowisko Stolicy Apostolskiej, która nie uznała rozbiorów naszej Ojczyzny.

M. Tacitus

---