EMOCJE
Emocje są ważną częścią składową decyzji podjęcia czynności lub unikania ich,, motywują człowieka do określonej działalności. Bodźce
te są przetwarzane i identyfikowane przez składniki ludzkiego mózgu. Szczególną rolę odgrywa w tym procesie ciałko migdałowate i kora mózgowa.
Definicja: emocje jako pewien stan lub emocje jako proces.
Wg. J.D. Mayera i P. Saloveya emocje to: „ Krótkotrwały stan uczuciowy, taki jak szczęście, złość, lęk, stanowiący połączenie - w różnych proporcjach- przyjemności i nieprzyjemności, pobudzenia i wystudzenia”.
Eliot M. Brenner twierdzi, że emocje to : Reakcje, które kierują zachowaniem jednostki, służąc zarazem, jako informacje pomagające jej w osiągnięciu swych celów.”
Psycholodzy - procesy emocjonalne to „Czynności psychiczne, za pośrednictwem których jednostka odzwierciedla swój stosunek
do rzeczywistości i dokonuje jej oceny z punktu widzenia swoich potrzeb”.
Emocje to procesy psychiczne wyrażające ustosunkowanie się do świata i siebie.
W emocjach można wyróżnić trzy ich podstawowe cechy:
znak
treść
intensywność.
Mogą mieć one znak dodatni lub ujemny.
To, co przyczynia się do zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołuje emocje dodatnie, pozytywne i człowiek do tego dąży. Emocje te występują po osiągnięciu zamierzonego celu i w sytuacjach równowagi pomiędzy organizmem a środowiskiem.
Emocje ujemne, negatywne wzbudza to, co utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie potrzeb, także sytuacje zagrożenia.
Człowiek uczy się różnicować emocje w aspekcie treści. Przykładem treściowo zróżnicowanych emocji mogą być: tkliwość, wdzięczność, litość, wstyd, gniew.
Intensywność emocji wynika z aktywacji, czyli pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego. Może objawiać się od skrajnego podniecenia emocjonalnego, do którego przyczyn należą np. wściekłość, panika, aż do zupełnego braku podniecenia, którego przejawem może być głęboki sen.
Ze względu na siłę emocji wyróżniamy: nastroje, namiętności, afekty uczucia
Nastroje to stany emocjonalne, które nie są skierowane na jakiś określony przedmiot. Wywołują je różne wydarzenia o znaczeniu dodatnim lub ujemnym. Ich źródłem może być samopoczucie fizyczne. Nastrój nie jest przeżyciem silnym i długotrwałym.
Afekty to procesy emocjonalne silne i krótkotrwałe. Człowiek w stanie afektu ,może stracić panowanie nad sobą. Afektem pozytywnym będzie silne wzruszenie, a negatywnym silny gniew.
Emocjami bardzo silnymi i długotrwałymi są namiętności. Wywierają one istotny wpływ na całe zachowanie się człowieka. Prowadzą
do podporządkowania im całej aktywności.
Z funkcjonowaniem emocjonalnym ściśle wiąże się rozwój emocjonalny. Są to takie zmiany dotyczące ustosunkowania się do siebie
i świata, które prowadzą do coraz lepszego przystosowania wewnętrznego
i społecznego.
Procesy emocjonalne ze względu na złożony charakter i zachodzenie ich przebiegają na różnych poziomach funkcjonowania człowieka:
I - pobudzenie emocjonalne, za pośrednictwem tzw. autonomicznego układu nerwowego, wpływa na zmiany narządów wewnętrznych,
np. powoduje zmiany rytmu oddychania, pracy serca, krążenia krwi. Te przejawy określa się jako przejawy wegetatywne.
II - emocje wyrażają się w różnego rodzaju reakcjach ruchowych. Pobudzenie uwidacznia się w wyrazie twarzy, postawie ciała, pojawianiu się ruchów mimowolnych, tików, drżenia rąk, w różnych formach wokalizacji
(krzyk, śmiech). Są to również ruchy o charakterze „ wyładowującym”, jak: bieganie, podskakiwanie, chwytanie za głowę, zaciskanie pięści, bicie, wygrażanie komuś.
III - emocje wywołują określone zmiany w stanie świadomości, wyrażając się pod postacią pewnych procesów umysłowych. Tą właśnie formą ich ujawniania są przeżywane, doznawane przez człowieka uczucia.
Proces emocjonalny przebiega zwykle równolegle na wszystkich trzech poziomach, często jednak intensywność nie jest jednakowa na każdym z nich.
Warunkiem prawidłowego rozwoju emocjonalnego są:
- zaspokojenie kontaktu emocjonalnego (początkowo z matką)
- prawidłowe relacje, między członkami rodziny
- względna stabilność warunków życia
- dobry stan zdrowia
- dobre stosunki z rówieśnikami
- styl wychowania.
Dojrzałość emocjonalna:
akceptuje swoje emocje,
traktuje je jako źródło wiedzy o sobie.
potrafi korzystać ze swoich emocji, świadczy to o tzw. Inteligencji emocjonalnej.
Stopień dojrzałości emocjonalnej ma wpływ na rozwój społeczny, poznawczy, ruchowy oraz umiejętności komunikacyjne.
Źródłem emocji są także doznania zmysłowe pochodzenia zewnętrznego ( wzrokowe, słuchowe, dotykowe).
Emocje mogą powstawać także w związku z wrażeniami kinestetycznymi, które dziecko odbiera w wyniku własnej czynności.
Szczególnym bodźcem emocjonalnym o charakterze wtórnym są słowa. Towarzyszą one przeżyciom przyjemnym i nieprzyjemnym. Nabierają tym samym wartości emocjonalnej.
Emocje mogą być wyrażane na zewnątrz w formie ekspresji emocjonalnej. Składają się na nią mimika, pantomimika i wokalizacja. Ekspresji uczymy się od osób dla nas znaczących.
Do najczęstszych zaburzeń osób z upośledzeniem umysłowym należą:
podwyższony poziom lęku,
depresje,
agresja
częste przeżywanie stresu.
lęk -małe zainteresowanie aktywnością poznawczą, intelektualną, interakcjami społecznymi, zwłaszcza typu werbalnego. Podwyższony poziom lęku utrudnia osobom niepełnosprawnym uczenie się. Liczne niepowodzenia prowadzą, że osoba traci zaufanie do samego siebie, unika sytuacji, w których musi podejmować działania, nie uczestniczy w zajęciach grupowych, bo się boi
depresja - zaburzenia są determinowane specyfiką społecznej
i psychologicznej egzystencji. U osób z upośledzeniem umysłowym obserwuje się depresję nerwicową i depresję wielką.
Depresja nerwicowa pojawia się głównie, jako reakcja na niekorzystne warunki środowiskowe. Charakteryzuje się ona chronicznymi zaburzeniami nastroju (dysforia, gniew) oraz ( co najmniej dwoma) symptomami towarzyszącymi zaburzeniom depresyjnym np. zaburzenia snu, męczliwość, wzrastające trudności szkolne, negatywna samoocena, wycofywanie
się kontaktów społecznych, płaczliwość, irytacja, poczucie bezradności.
Depresja nerwicowa jest reakcją na poniesione przez dziecko straty i nie jest związana bezpośrednio z poziomem rozwoju intelektualnego. Stwierdza
się jednak, że osoby te są bardziej podatne na zaburzenia depresyjne. Ten rodzaj depresji w mniejszym stopniu dezorganizuje funkcjonowanie jednostki i trwa znacznie krócej niż w przypadku depresji wielkiej.
Symptomy depresji wielkiej manifestowane przez osoby upośledzone mogą przybierać postać :
zaburzenia nastroju w tym smutek, apatię,
wycofywanie się z kontaktów,
myśli i czyny samobójcze,
halucynacje.
Trudnym zadaniem jest zdiagnozowanie depresji wielkiej u osób znacznie i głęboko niepełnosprawnych. W tych przypadkach często pojawiają
się symptomy niespecyficzne, jak: samouszkodzenia, hiperaktywność, stereotypie ruchowe.
Przejawem zaburzeń emocjonalnych jest agresja. Dotychczasowe badania nad agresją nie pozwalają jednoznacznie stwierdzić, czy obniżony poziom inteligencji powoduje zwiększoną agresywność.
Emocjonalne podłoże reakcji gniewu niepełnosprawnych intelektualnie
to nadmierne pobudzenie wewnętrzne, powodujące niespokojne, ruchliwe zachowania. Jeśli osoby te znajdują się w miejscu, w którym pozbawione
są życzliwości i zainteresowania, w którym okazuje się im lekceważenie, próbują wtedy poprawić swoją pozycję poprzez akty autodestrukcji
lub agresji selektywnej.
Najczęściej krytykują polecenia przełożonych, uczestniczą w bójkach. Agresja nosi znamiona reakcji odwetowych, w mniejszym stopniu samodzielnie inicjowanych aktów. Wynika głownie z konieczności obrony przed atakami innych.
Nieprawidłowe funkcjonowanie emocjonalne upośledzonych powoduje, że doświadczają oni wielu stresów. Osoby upośledzone częściej stosowały strategie oparte na fizycznej aktywności ( walka, szalenie, uderzanie, rzucanie, krzyk, dokuczanie komuś),
Specyfika funkcjonowania emocjonalnego wiąże się ściśle z poziomem sprawności intelektualnej.
Procesy emocjonalno-motywacyjne osób z upośledzeniem umysłowym
emocje upośledzonych charakteryzują się sztywnością oraz małym zróżnicowaniem.
Występuje niedorozwój uczuć wyższych związany z brakiem zdolności do rozumienia pojęć abstrakcyjnych, słabo rozwinięta zdolność opanowywania popędów,
brak przeżyć emocjonalnych wiążących się z zainteresowaniami
i działalnością poznawczą,
przeżycia dotyczą aktualnych doznań ze strony osób i sytuacji,
nieadekwatność emocji, brak przemyśleń, konsekwencji i przewidywania.
W upośledzeniu głębokim występują proste emocje zadowolenia
i niezadowolenia wyrażane dźwiękami nieartykułowanymi. Jednak niektóre osoby głęboko upośledzone potrafią wyrażać radość uśmiechem, a smutek płaczem. Występuje przywiązanie do osób, które się nimi opiekują, karmią je. Przywiązanie trwa tak długo, jak długo widzą opiekuna. Występują u nich stany podwyższonego i obniżonego nastroju, a także nieumotywowane wahania nastroju.
W upośledzeniu w stopniu znacznym występują dość bogate potrzeby psychiczne oraz objawy przywiązania i sympatii czy antypatii. Bywają
one pobudliwe, apatyczne, uczuciowo zmienne. Potrafią okazać przyjaźń, serdeczność, bądź upór i rezerwę. Często występują u nich zaburzenia zachowania, przejawiające się w reakcjach gwałtownych, agresji, w braku podporządkowania, bądź też w zamykaniu się w sobie itp.
W upośledzeniu w stopniu umiarkowanym oprócz potrzeby bezpieczeństwa, przynależności i miłości występują inne, np. potrzeba szacunku. Upośledzeni
ci żywo ujawniają przywiązanie, sympatie i potrzebę kontaktów społecznych. Stwierdza się u nich niedostateczną zdolność, a często brak zdolności
do panowania nad popędami, jak też niedostateczny rozwój moralny wypływający z trudności zrozumienia pojęć moralnych.
W grupie tej spotykamy osoby nadpobudliwe i apatyczne, rzadziej przeciętnie pobudzone; zachowania gwałtowne i destrukcyjne, zachowania antyspołeczne, zamykanie się w sobie, bunt i inne.
Mają intuicyjne uczucia moralne, wyniesione z domu. Nieraz udaje się ich wciągnąć do pracy nad sobą, ucząc hamowania swoich popędów. Słaby układ nerwowy powoduje szybko narastające zmęczenie pod wpływem jakiejkolwiek pracy.
W upośledzeniu umysłowym w stopniu lekkim występuje słaba zdolność samokontroli. Potrzeby często zdeterminowane przez sferę popędową, stosunkowo słabo kontrolowaną. Charakterystycznym objawem jest sztywność zachowań, poglądów i uczuć, ograniczone przeżywanie uczuć wyższych. Cechuje ich słaby krytycyzm w stosunku do otoczenia i w stosunku do siebie. Jednak niektórzy z nich mają poczucie swego ograniczenia, co wyzwala u nich kompleks mniejszej wartości oraz różne mechanizmy obronne.
Występuje niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, osłabienie mechanizmów kontroli. Często występują wahania nastroju bez wyraźnej przyczyny: od gniewu z agresją do apatii z biernością itp.
2) Poziom aspiracji i samooceny.
upośledzenie umysłowe ma różnicujący wpływ na samoocenę.
z jednej strony trudności w dokonywaniu samooceny, z drugiej mają utrudnione warunki adekwatnego przystosowania się do środowiska.
Częste niepowodzenia prowadza do braku wiary we własne siły. Wpływa to negatywnie na samoocenę.
drobny sukces może być przyczyną nieuzasadnionego wzrostu poziomu aspiracji i samooceny,
poziom samooceny młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim jest wyższy w porównaniu z poziomem samooceny młodzieży o prawidłowym rozwoju.
3) Współczesne poglądy na problem zaburzeń emocjonalnych dzieci
z upośledzeniem umysłowym
Przyczyny zaburzeń emocjonalnych osób upośledzonych umysłowo daje się ująć w dwie grupy:
1) przyczyny wynikające z upośledzenia umysłowego, rozumianego jako zaburzenia o charakterze globalnym, na podłożu względnie trwałych zmian
w ośrodkowym układzie nerwowym (przyczyny wewnętrzne),
2) przyczyny wynikające z niewłaściwego stosunku otoczenia do tej grupy osób (czynniki zewnętrzne).
Zaburzenia emocjonalne zależą od stopnia głębokości upośledzenia - im głębsze ty większa jest sztywność emocji oraz słabsze ich zróżnicowanie.
4) Rozwój społeczny.
upośledzeni umysłowo najwolniej osiągają dojrzałość w sferze uczuć moralnych i wiedzy moralnej, najszybciej zaś w sferze postaw, wartości, przekonań i poglądów moralnych.
głęboko upośledzone dzieci uważane są za niewyuczalne.
rozwój społeczny umiarkowanie upośledzonych pozostaje w ścisłym związku z ich ogólnym rozwojem psychofizycznym. Dość żywo ujawnia się u nich potrzeba kontaktów społecznych.
dzieci z lekkim upośledzeniem charakteryzują się niższym poziomem uspołecznienia niż ich normalni rówieśnicy. Jednakże ich poziom rozwoju społecznego jest wyższy niż rozwój intelektualny.
dzieci ze środowiska o pozytywnym układzie czynników stymulujących rozwój uzyskują znacznie wyższy poziom uspołecznienia.
5) Wrażliwość moralna.
umiarkowanie upośledzenie - mają intuicyjne uczucia moralne wyniesione z domu
dzieci z lekkim upośledzeniem charakteryzują się mniejszą wrażliwością moralną
upośledzeni umysłowo wolniej osiągają dojrzałość w sferze uczuć moralnych i wiedzy moralnej
6) Bariery w społecznej adaptacji
Prawidłowe dostosowanie do środowiska uzależnione jest od właściwej socjalizacji
z grupy przyczyn niedostosowania społecznego wyróżniamy: zewnętrzne i wewnętrzne. Zewnętrzne to głównie nieprawidłowe oddziaływania
ze strony rodziny, szkoły, środowiska.
błędy wychowawcze rodziców
przyczynami również mogą być zaburzenia systemu regulacji czynności (osobowości)
szybko zmieniające się środowisko, problemy z zaaklimatyzowaniem się, środki masowego przekazu
zdarza się, że dziecko mniej zdolne a zaniedbane przez dom bywa odrzucone przez rówieśników
7) Agresja i przestępczość niepełnosprawnych intelektualnie.
Giżyński twierdzi, że zachowania agresywne mogą być sposobem podwyższenia poczucia własnej wartości
zachowaniom agresywnym sprzyja obniżona wrażliwość moralna, prócz tego zachowania te mogą być konsekwencją wielu innych zaburzeń charakteryzujących rozwój dzieci z upośledzeniem umysłowym, zarówno związanych z trudnościami w uczeniu się, jak i z cechami charakterologicznymi.
upośledzenie umysłowe może być czynnikiem wpływającym
na zwiększenie poziomu zachowań agresywnych. Mogą mu towarzyszyć:
Organiczne uszkodzenia mózgu,
Patogenny wpływ środowiska,
Brak samokrytycyzmu, niższa samokontrola,
Nie rozumienie norm społecznych,
Nieumiejętność przewidywania skutków postępowania,
Zwiększona wrażliwość na bodźce negatywne.
podłoża wzmożonej agresywności można dopatrywać
się w niezaspokojeniu podstawowych potrzeb psychicznych dziecka w rodzinie, w przeżytych porażkach i niepowodzeniach wynikających
z upośledzenia,
u jednostek upośledzonych występują częściej pewne rodzaje przestępstw, np. przestępstw seksualnych, podpaleń (z powodu braku przewidywania następstw)