Rotacyzm - reranie
Formy rotacyzmu
Przyczyny rotacyzmu
Opis artykulacji
Metody terapii
Zestawy ćwiczeń dla dzieci i młodzieży w domu
Normy rozwojowe
Głoska [r] jest dźwiękiem trudnym pod względem artykulacyjnym. Pojawia się zwykle najpóźniej w zasobie dźwiękowym dziecka, czasem dopiero między 5 a 6-tym rokiem życia, co można uznać za prawidłowość, zwłaszcza w przypadku, gdy dziecko zaczęło mówić stosunkowo późno. Wcześniej bywa ona zastępowana kolejno przez głoski [i], [1], które są formami rozwojowymi głoski [r].
Wadliwa wymowa dźwięku [r]
Wadliwa wymowa dźwięku [r] jest jedną z bardzo często występujących wad wymowy u dzieci, a niekiedy także u dorosłych - nazywana jest rotacyzmem lub reraniem.
Mogirotacyzm - to opuszczanie głoski [r]. (przykład: ryba - yba).
Pararotacyzm - wymawianie zamiast [r] jakiegoś innego dźwięku, np. [l], [u], [i]. zastêpowanie (substytucja ) głoski r innymi głoskami wymawianymi prawidłowo np.: j, ³, d, w, l ;
(przykład: rower - jowej, rower - ³owe³, rower - dowed, rower - wowew, rower - lowel)
Zniekształcone formy [r] określane są mianem rotacyzmu właściwego.
W obrębie rotacyzmu właściwego najczęściej pojawiają się następujące formy wadliwe:
rotacyzm uwularny, inaczej języczkowy (tzw. [r] francuskie) Zamiast czubka jêzyka, drgania wykonywane są przez jêzyczek znajdujacy siê na koñcu podniebienia miêkkiego
rotacyzm lateralny (boczny), Prąd powietrza skierowany jest w bok, wprawiajac w drgania policzki. Przy takiej realizacji głoski r drga czubek jêzyka lub krawêdzie jêzyka oraz jeden lub dwa policzki.
labialny (wargowy), dwuwargowe (drgają obie wargi - furmañskie r );
- wargowo-zêbowe (dźwiêk powstaje w wyniku drgañ dolnej wargi zbli¿onej do górnych siekaczy lub górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy).
welarny (krtaniowy),
faryngealny (gardłowy). Powstaje miêdzy nasadą jêzyka a tylną ścianą gardła (możliwe testowanie rêką). Wymowa głoski r gardłowa z wibracją jêzyka i podniebienia miêkkiego - zbliżona jest do wymowy francuskiej dźwiêku r.
Określenia poszczególnych rodzajów rotacyzmu właściwego są terminami kinetycznymi, wskazującymi na sposób powstawania wadliwej artykulacji głoski [r]. Rotacyzm właściwy wymaga wczesnej interwencji logopedycznej, zaś opuszczanie lub zastępowanie głoski [r] przez [i] oraz [1] stanowiącymi rozwojowe formy [r] wymaga stymulacji w formie zabaw logopedycznych.
Przyczyny rotacyzmu
Bezpośrednią przyczyną rotacyzmu jest niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka, który wskutek tego nie wykonuje drobnych, subtelnych ruchów wibracyjnych, koniecznych do wytworzenia prawidłowego [r]. Istotne znaczenie ma również sama budowa anatomiczna języka, jeśli jest on zbyt duży i gruby albo też napięcie mięśniowe języka jest wzmożone lub osłabione czy wreszcie wędzidełko językowe jest zbyt krótkie, to wykonanie ruchów koniecznych do wytworzenia prawidłowej głoski [r] nie będzie możliwe. Ponadto wadliwa wymowa dźwięku [r] może być spowodowana obniżonym poziomem słuchu, opóźnionym rozwojem ruchowym i umysłowym oraz oddziaływaniem nieprawidłowego wzoru wymowy osób z otoczenia dziecka, a także słabą zdolnością dziecka do koncentrowania uwagi na dźwiękach mowy.
Opis artykulacji
Głoska [r] powstaje wskutek szybkich i delikatnych uderzeń czubka języka o wałek dziąsłowy, znajdujący się za górnymi zębami. Prawidłowe jej tworzenie następuje wówczas, gdy język pozostaje szeroki, a jego boki dotykają zębów trzonowych, przyjmując pewną, stałą pozycję, przy czym środkowa, a zwłaszcza przednia, część języka powinna być ruchliwa i elastyczna. Tak więc głoska [r] powstaje wskutek szybko następującego po sobie zamykania i otwierania rezonatora artykulacyjnego za pomocą wibrującego czubka języka. Wargi są przy tym lekko rozchylone, podniebienie miękkie jest uniesione i zamyka drogi do jamy nosowej.
Metody terapii
W większości przypadków rotacyzmu prowadzi się ćwiczenia wstępne, których celem jest doprowadzenie do wibracji czubka języka. Do podstawowych ćwiczeń języka należą:
Rozciąganie języka leżącego swobodnie w jamie ustnej tak, aby jego boki dotykały zębów trzonowych, a następnie wysuwanie szerokiego języka.
Ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i delikatne żucie.
Układanie szerokiego języka i wykonywanie wdechów i wydechów przy lekko rozchylonych wargach.
Ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i unoszenie jego czubka do wałka dziąsłowego.
Liczenie górnych, a następnie dolnych zębów.
Masaż języka przez wysuwanie go i wsuwanie przez lekko zbliżone zęby.
Zdmuchiwanie skrawków papieru z czubka języka.
Unoszenie szerokiego języka za górne zęby.
Kląskanie językiem.
Szybkie i delikatne wymawianie dziąsłowych głosek [t] i [d] oraz [t] [d] [n] przy znacznym otwarciu ust.
Ze starszymi dziećmi ćwiczenia te wykonuje się w gabinecie logopedycznym siedząc przed lustrem obok dziecka. Wymagają one przestrzegania następującej kolejności:
logopeda demonstruje ćwiczenie, zachęcając dziecko do obserwacji,
dziecko próbuje wykonać ćwiczenie razem z logopedą,
dziecko próbuje samodzielnie wykonać ćwiczenie, a logopeda obserwuje tę próbę i poprawia - udzielając instrukcji słownej - tylko te elementy ruchu, które zostały wykonane przez dziecko nieprawidłowo.
Jeśli ćwiczenia te zlecimy do wykonania w domu, jest rzeczą oczywistą, że matka, ojciec lub inna osoba współpracująca z logopedą będzie musiała nauczyć się ich wykonywania w gabinecie logopedycznym. Z bardzo małymi dziećmi nie prowadzimy ćwiczeń języka przed lustrem, lecz wplatamy je zwykle jako element zabawy prowadzonej metodą całościową. Najczęściej są to zabawy dźwiękonaśladowcze, polegające na naśladowaniu różnych, naturalnych dźwięków, np. warczenie motoru, mruczenie kota. Pomocą do tych zabaw będą taśmy z nagraniami dźwięków z otoczenia i odpowiadające im ilustracje.
Powtarzanie zdań
Poniższe zdania (lub inne, np. wynikające z sytuacji zabawy) dziecko powtarza za logopedą, a następnie próbuje je powtarzać samodzielnie. Warto nakłonić dziecko, by samo oceniało, czy wybrane zdanie wypowiedziało poprawnie (ćwiczenie autokontroli słuchowej).
Oto wybrane propozycje:
Renata robi pranie. Renia rysuje trójkąt. Renia włożyła czerwony sweter z kapturem. Krysia skrobie rybę. Krysia wyciera taboret. Krysia pokroiła sernik i zrobiła herbatę. Rysio karmi kury. Roman gra na trąbce. Marysia i Mirek wybrali się na urlop w góry. Marta uciera krem. Karol rozbił kryształ. Bronek podarował Krysi bursztynową broszkę. Jurek zbiera resztki deseru. Maryla robi na drutach. Darek gryzie suchary. Robert kroi arbuza. Irek gra w karty z Jurkiem. Stryjek wrócił z Francji. Burmistrz pracuje w ratuszu. Stary zegar wybił czwartą. Grażyna rozlewa oranżadę. Ambroży poleruje lustro. Rózia przebiera ogórki. Martyna kroi mizerię. Wkrótce nastanie wieczór. Rankiem lśni rosa. Rano rozległ się alarm Pracowity Romek rozpoczął trudną pracę. Bronka zrobiła pranie w pralce, a teraz prasuje pelerynę. Roman nosi granatową marynarkę i czerwony krawat. Rybak złowił pstrągi, jesiotry i karpie. Reks ogryza kość i warczy na Mruczka. Mirka uprawia truskawki, paprykę i pomidory. Marta jeździ rowerem po krętych drogach. Gromada wróbli ćwierka nad trawnikiem. Elwira robi na deser krem z truskawkami. Prosiaczek zeżarł górę otrębów. Marysia karmi kury ziarnem. Rafał lubi gruszki i ruskie pierogi. Patryk stroi struny gitary. Mariusz projektuje różne wzory ubrań. Na sekretarzyku stryja stoją stare fotografie. Babcia podarowała Marlenie stare koronki.
Celem zautomatyzowania artykulacji głoski „r” stosuje się metodę powtórzenia odtwórczego, samodzielnego nazywania przedmiotów na obrazkach. Wskazane są zadania naprowadzające. dziecko na poszukiwanie wyrazów zawierających utrwalaną głoskę „r”. Wielce pomocna okazuje się tu również praca nad analizą i syntezą dźwiękową.
Początkowo nowa głoska „r” bywa używana równolegle z poprzednią wadliwą realizacją (jej brakiem, deformowaniem, substytuowaniem). Przy tym poprzednia realizacja występuje znacznie częściej niż nowo nabyta. Dopiero po jakimś czasie nowa głoska zaczyna być używana częściej niż poprzednia, wówczas zaczyna się proces rozgraniczania nowej głoski od poprzedniej realizacji.
Naśladowanie - opiera się na świadomych próbach dziecka dojścia do artykulacji pozwalającej wypowiedzieć głoskę „r” identycznie brzmiącą z usłyszaną od rodziców lub logopedy. W przypadku tego dźwięku mowy jest to dla dziecka bardzo trudne. Rozpoczynamy od onomatopeicznych wypowiedzi i przechodzimy do powtarzania całych kompleksów dźwiękonaśladowczych (np.: kra, kra, kra, wrrr, wrrr, prrr, prrr, frrru, frrru, itp.). Wykorzystuje się przy tym obok wrażeń akustycznych wzmocnienie wzrokowe, dotykowe i czucie mięśniowe.
GŁOSKA R - ZESTAWY ĆWICZEŃ DLA DZIECI DO PRACY W DOMU
Ćwiczenia usprawniające mięśnie języka i ust
Wysuwanie języka do przodu- język wąski i szeroki
Unoszenie języka za górną wargę
Unoszenie języka za górne zęby
Cofanie szerokiego języka wzdłuż podniebienia
Klaskanie językiem
Ssanie cukierka czubkiem języka
Masaż języka przez wsuwanie i wysuwanie między lekko otwarte zęby
Ćwiczenia przygotowawcze :
Szybkie wymawianie głosek tttt , dddd , tdtdtdtd , tdn tdn , tetde-tede-tede , tedu-tedu-tedu,tedo- tedo-tedo . Język znajduje się nie przy zębach, ale jest cofnięty do wałka dziąsłowego , usta otwarte ,
Wymawianie dddd z jednoczesnym szybkim przesuwaniem palcem pod językiem w prawo i w lewo ( pobudzenie języka do drgania )
Dmuchanie na wąski pasek papieru .Wąski pasek umieszczamy na czubku języka za górnymi zębami . Dmuchamy na język i energicznie wymawiamy t , a następnie tr .
Przestrzegać kolejności ćwiczeń : tda , tdo , tde, tdu , teda, tede , tedu , tedy, trla, trlo, trlu Język ma być za wałkiem dziąsłowym .
Tra , tro , tru , tre , try,
Dra, dro , dru , dre , dry
Trawa , tratwa, trasa, tramwaj, trampki , tran, troje, trochę , trudny, truskawka, trybuna.
Drabina, droga, drewno, drewniaki , drut,
Futro, jutro, patrol, futryna, cytryna,
Wątroba, strona, stryj , struga, siostra
Praca, pralka, prom, próba
Broda, bruk, bruzda, brat, brulion, brona
Kraj , krajka, kratka, krowa, kropka, król, krew,
Grad, grabić , granica, groch, gromada, gruby, grupa.
Teatr, metr, litr, wiatr, centymetr ,
R NA POCZĄTKU WYRAZU: rak, rama, rana, rasa, rata, radio, ranek, ratunek, rakieta, rok, ropa, rola, rondel, rybak, robota, rolnik, rów , rój, ruch, ruda, różny, rebus, ryba, rynek, rytm, rysunek , rynna.
R W ŚRODKU WYRAZU: para, korona, obora, kora, pora, piorun, korek, rura, wtorek, skóra, dziura ,figura, biuro, pióro , nurek, cerata, żyrafa.
R NA KOŃCU WYRAZU: żar , dar, smar, katar, aktor, autor, pomidor, ser, skuter, cukier, lakier, mur, dyżur, bór , chór.
2 RAZY R : parter, rura, marmur, traktor, rower, rabarbar,
trębacz trąbi drogie futro stary żyrandol
drobny groch aparat radiowy port rybacki
zdrowy królik drewniany korek podarty parasol
ZDANIA: Brat Roberta pracuje w fabryce. Bronek zapomniał adresu. Krysia gra na trąbce. Koło starej bramy chodzi kruk .Robotnicy wracają z fabryki. Krysia ma czerwone i czarne korale. Marysia karmi kury. Jurek ma katar .
WIERSZE: Czarna krowa w kropki bordo
gryzła trawę kręcąc mordą
kręcąc mordą i rogami
gryzła trawę wraz z jaskrami.
Dwutygodnik Solidarności pracowników oświaty i wychowania
Logopedyczne badania przesiewowe wyłoniły 155 dzieci z zaburzeniami mowy (tj. około 42%; wyniki przedstawia tabela nr 2). Na ich podstawie stałą opieką logopedyczną objęto 153 dzieci. Terapia logopedyczna prowadzona jest na terenie przedszkoli. Logopeda prowadzi również konsultacje z nauczycielami przedszkoli oraz z rodzicami dzieci uczęszczających na terapię. Dzieci młodsze (3-5 rok życia) diagnozowane są w razie potrzeby na terenie przedszkoli , zaś terapia mowy odbywa się w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Turku.
Tabela nr 2. Analiza wyników badań logopedycznych (ogółem 155 dzieci z zaburzeniami mowy)
Wada wymowy |
Liczba dzieci |
Procent |
seplenienie |
110 |
70,96% |
reranie |
18 |
11,62% |
dyslalia wieloraka |
19 |
12,25% |
opóźniony rozwój mowy |
8 |
5,17% |
Normą rozwojową jest, jeśli dziecko w wieku: - 3 lat : komunikuje się z otoczeniem za pomocą zdania kilkuwyrazowego. Mówi chętnie i dużo. Opowiada o tym co aktualnie widzi; „myśli głośno” mówiąc także do siebie. Obserwuje się wiele form niewłaściwych, które z czasem ulegną poprawie, np. „Ja dam pić piesu.”, „To jest na fotele.”, „Nie mam spodniów.” Dziecko wymawia wszystkie samogłoski i następujące spółgłoski: p, pi, b, bi, m, mi, n, ni, f, fi, w, wi, t, d, l, li, ł, s, ź, ć, dź, j, k, ki, g, gi, ch. Zdarza się jednak, że w trudnych wyrazach, w których spółgłoski są obok siebie (w grupach spółgłoskowych) mogą być opuszczane lub zastępowane innymi dźwiękami, np. „pła” zamiast „pchła”, „pułapta” zamiast „pułapka”.
Głoski s, z, c, dz oraz sz, ż, cz, dż najczęściej są zastępowane przez ś, ź, ć, dź, a głoska „r” bywa artykułowana w postaci „l”, lub „j” np. „lowel” lub „jowej” zamiast rower. Nie powinny więc budzić niepokoju takie wymówienia jak „ziegalek dźwoni, tat stań juś idziemy do psiećkola”.
4 lat : U niektórych dzieci obserwuje się artykulację głoski „l” przechodzącą w dźwięk drżący „r” lub wręcz pełne wymówienie głoski „r”. Dziecko mówi „lower” lub „rower”, „pantelra” lub „pantera”. Jedno i drugie wymówienie jest poprawne.
5-6 latWymowa doskonali się. Głoska „r” wymawiana jest prawidłowo, czasem można obserwować fakty hiperpoprawności. Dziecko wcześniej wymawiało „l” szczególnie w wyrazach, w których są obydwa dźwięki, np. lustro - „rustro”, król Karol - „krór Karor”. Po kilku miesiącach wymówienie to ustępuje samoistnie. Dziecko wymawia także „sz”, „ż”, „cz”, „dż”. Wszystkie głoski dźwięczne brzmią dźwięcznie. Ustalenie się wymowy powinno być zakończone ostatecznie do 6 roku życia.
LITERATURA :
Styczek Irena - „Logopedia” Warszawa 1978. PWN
Kaczmarek Leon - „Nasze dziecko uczy się mowy” 1977. Wydawnictwo Lubelskie
Spionek Halina - „Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne” Warszawa 1973, PWN