Dysleksja - Terminologia
Zaburzenia podstawowych funkcji percepcyjno- motorycznych są przyczyną specyficznych trudności w nauce czytania i pisania. Najczęściej trudności te określane są terminem dysleksji. Według najnowszej definicji z 1994 r opublikowanej przez Towarzystwo Dysleksji im. Ortona, dysleksja - "jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są najczęściej niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych; trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu, dodatkowo pojawiają się trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni."
Termin dysleksja utworzony został z greckiego morfemu dys-, który oznacza brak czegoś, trudność, niemożność i słowa lexikos- odnoszącego się do słów.
Często do terminu dysleksji dodaje się określenie rozwojowa, bowiem charakterystyczne trudności występują od początku nauki szkolnej. Stosuje się również termin dysleksji nabytej, która polega na utraci opanowanej już umiejętności czytania i pisania. Dotyczy to głównie osób dorosłych po przebytym uszkodzeniu mózgu.
Obok dysleksji, która polega na trudności w opanowaniu umiejętności czytania pojawia się również termin dysortografia i dysgrafia. Dysortografia polega na trudności w nabyciu umiejętności poprawnej pisowni. Natomiast dysgrafia to kłopoty z osiągnięciem dobrego poziomu graficznego pisma.
Etiologia dysleksji
Przyczyn występowania dysleksji jest wiele, dlatego mówi się o wieloprzyczynowości specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu. Dotychczasowe badania wskazują na:
uwarunkowania genetyczne
mikrouszkodzenia centralnego układu nerwowego lub jego opóźnione dojrzewanie
zaburzenia emocjonalne (np: stres, urazy psychiczne)
zaburzenia hormonalne
Koncepcja genetyczna, jedna z najstarszych, łączy występowanie dysleksji z dziedziczeniem zmian w centralnym układzie nerwowym, które są przyczyną zaburzeń funkcjonalnych i podłożem trudności w czytaniu i pisaniu. Czynnikiem patogennym są więc geny przekazywane z pokolenia na pokolenie. Zwolennicy tej koncepcji podkreślają fakt, występowania zaburzeń umiejętności czytania i pisania zarówno u dzieci, jak i u jednego z rodziców. Przypuszcza się, że dziedziczne uwarunkowanie specyficznych trudności w nauce czytania i pisania dotyczy od 20% do 30% dyslektyków. Najnowsze badania koncentrują się na poszukiwaniu " genu dysleksji".
Najbardziej rozpowszechnioną koncepcją jest koncepcja organiczna, w myśl, której czynnikiem patogennym dysleksji są mikrouszkodzenia centralnego układu nerwowego powstałe w okresie płodowym, podczas porodu lub we wczesnym dzieciństwie.
Natomiast opóźnione dojrzewanie centralnego układu nerwowego wpływa na istnienie dysleksji rozwojowej " jako szczególnego typu niedojrzałości mózgowej". Przyczyną dysleksji jest zatem opóźnienie rozwoju poszczególnych funkcji percepcyjno- motorycznych, wpływających na proces czytania i pisania, oraz zakłócenia w zakresie współpracy tych funkcji.
Istnieje grupa psychologów i psychiatrów, która dopatruje się przyczyn trudności w czytaniu i pisaniu w przeżytym urazie psychicznym - koncepcja emocjonalna. Głosi ona, iż przyczyną trudności są zaburzenia sfery uczuciowej. Spowodowane są one najczęściej konfliktami i urazami psychicznymi wynikającymi z wadliwego funkcjonowania środowiska rodzinnego lub też są wynikiem przeżytych trudnych sytuacji emocjonalnych.
Współwystępowanie zaburzeń rozwoju uczuciowego z trudnościami w czytaniu i pisaniu bywa różnie interpretowane. W jednych koncepcjach to, co jest uznawane za przyczynę, bywa w innych traktowane jako objaw zaburzeń. U wielu dzieci dyslektycznych istotnie stwierdza się trudności w koncentracji uwagi, niepokój, nadpobudliwość bądź zahamowanie psychoruchowe oraz negatywne postawy uczuciowe. Ale czy jest to przyczyna dysleksji, czy jej skutek powstały w wyniku niepowodzeń szkolnych nie jest do końca ustalone.
Najnowszą koncepcją wyjaśniającą przyczynę dysleksji jest koncepcja hormonalna. W myśl tej koncepcji nadprodukcja testosteronu ( hormonu męskiego) w okresie prenatalnym zaburza funkcjonowanie systemu immunologicznego. Powoduje w ten sposób zablokowanie lewej półkuli mózgu, co w konsekwencji opóźnia rozwój mowy we wczesnym dzieciństwie oraz przyczynia się do powstawania trudności w czytaniu i pisaniu w wieku szkolnym. Zwolennicy tej teorii twierdzą, że dysleksja występuje cztery razy częściej u chłopców niż u dziewcząt.
Objawy zaburzeń funkcji słuchowej
Zaburzenia funkcji percepcyjno- motorycznych, które są przyczyną specyficznych trudności w nauce czytania i pisania mogą występować w zakresie funkcji słuchowej, wzrokowej, ruchowej lub koordynacji tych funkcji.
Dzieci z zaburzeniami korowych funkcji słuchowych bardzo dobrze słyszą poszczególne dźwięki, ale nie potrafią ich wszystkich wychwycić z potoku słów, nie potrafią prawidłowo różnicować. Dlatego nie można utożsamiać zaburzeń procesów analizy i syntezy słuchowej z niedosłuchem. Specyficzną właściwością percepcji słuchowej jest zdolność wyodrębniania, identyfikowania i różnicowania dźwięków mowy.
Dzieci z zaburzoną funkcją słuchową mają trudności w:
uczeniu się na pamięć wierszy i piosenek
rozumieniu skomplikowanych poleceń słownych
zapamiętywaniu i powtarzaniu trudniejszych wyrazów
wyodrębnianiu sylab i głosek w wyrazie
różnicowaniu głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych ( k-g, w-f, d-t, b-p ) np. śniek-śnieg, lef-lew, obiat-obiad, dzióp-dziób
poprawnej pisowni wyrazów ze zmiękczeniami np. cima-ćma, końe-konie
różnicowaniu pisowni i-j, np. djabeł-diabeł
odróżnianiu samogłosek nosowych ą, ę od zestawu głosek -on, -om, -en, -em, np. łonka-łąka, kąpas-kompas
czytaniu: nie potrafią dokonać syntezy głosek w wyrazie, przekręcają wyrazy, zamieniają głoski, opuszczają lub dodają głoski lub sylaby. Czytanie jest powolne, nierytmiczne z zaburzoną intonacją; zniekształcają słowa bowiem część wyrazu odczytują a część zgadują
pisaniu ze słuchu: opuszczają litery i sylaby, gubią litery przy zbiegu spółgłosek np. skep mebowy-sklep meblowy, łączą przyimki z rzeczownikami np. wdomu-w domu, opuszczają końcówki np. upad-upadł. W skrajnych przypadkach wyrazy są całkowicie zniekształcone, tracą sens, występuje tzw. zlepek literowy np.
Dzieci te niewiele uczą się na lekcji ze słuchu, dlatego mają też trudności z nauką historii, geografii, języka obcego, tabliczki mnożenia. Często u dzieci tych w okresie przedszkolnym można zauważyć opóźniony rozwój mowy.
Objawy zaburzeń funkcji wzrokowej
Dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową mogą mieć kłopoty w różnicowaniu, zapamiętywaniu i odtwarzaniu figur geometrycznych, wzorów i liter. W okresie przedszkolnym mają trudności w układaniu klocków i puzzli wg wzoru, wyszukiwaniu szczegółów na obrazkach, budowaniu z klocków "lego", różnicowaniu przedmiotów podobnych. Rysunki ich są zwykle niewłaściwie rozplanowane, schematyczne, prymitywne, ubogie w szczegóły.
W trakcie nauki czytania i pisania popełniają charakterystyczne błędy.
Typowe dla tych dzieci jest:
mylenie liter podobnych kształtem (m-n-u-w, l-ł-t, u-y, n-r, k-h, o-a, p-b-d-g),
zapominanie liter rzadziej występujących (G, H, Ł, F),
opuszczanie drobnych elementów graficznych liter (e-ę, z-ź) i znaków interpunkcyjnych,
odwracanie kolejności liter w wyrazach np. kto-kot,
przepisywanie tekstu z licznymi błędami,
mylenie linijek,
liczne błędy ortograficzne, które wynikają z tego, że dziecko ma trudności z zapamiętaniem obrazu pisanych słów,
niedokładne czytanie tzn. przekręcanie, zgadywanie, częste gubienie się w tekście. Tempo czytania wolne, szybko następuje zmęczenie i zniechęcenie. Czytanie nierytmiczne, długo utrzymuje się technika głoskowania. Dzieci koncentrują się na technicznej stronie czytania, co utrudnia im rozumienie przeczytanej treści. Często uczą się czytać "na pamięć".
Poza tym dzieci te mają trudności w nauce geometrii (różnicowanie figur geometrycznych, brak wyobraźni przestrzennej), geografii (zła orientacja na mapie), fizyki i chemii (schematy reakcji chemicznych), języka obcego.
Objawy zaburzeń funkcji ruchowej
Dzieci z dysfunkcją analizatora kinestetyczno-ruchowego są mało sprawne ruchowo. W wieku przedszkolnym długo poruszają się niezgrabnie, słabo biegają, potykają się i przewracają, długo nie potrafią nauczyć się jeździć na rowerze. Mają również trudności z wykonywaniem czynności samoobsługowych, takich jak np.: zapinanie guzików, wiązanie sznurowadeł. Bardzo niechętnie podejmują zabawy konstrukcyjne i manipulacyjne, nie lubią rysować, unikają zabaw ruchowych.
Oprócz ogólnego opóźnienia rozwoju ruchowego u dzieci można zaobserwować również obniżoną sprawność manualną. Przejawia się ona małą sprawnością motoryczną rąk oraz słabą precyzją ruchów dłoni i palców.
Poza tym zdarza się, że tonus mięśniowy (napięcie mięśni) tych dzieci jest zbyt duży, lub zbyt mały. Charakterystycznym przejawem za dużego napięcia mięśni jest łamanie kredek podczas rysowania lub dziurawienie kartki przy pisaniu. Natomiast zbyt mały tonus powoduje, że nacisk przy pisaniu jest za słaby.
Przy opóźnieniu ruchowym mogą pojawiać się u dzieci również synkinezje. Są to współruchy zbędne z punktu widzenia celu i efektu wykonywanej czynności.
Najczęściej występujące synkinezje to: machanie nogami, wysuwanie języka, ruchy głowy, które mają miejsce podczas pisania lub rysowania.
W wieku szkolnym dzieci mają trudności z:
rysowaniem: rysunki są niestaranne, prymitywne,ubogie w szczegóły
czytaniem: zbyt duże lub zbyt małe napięcie mięśniowe organów mownych, sprawia, że ton głosu czytającego jest nieprzyjemny i zmienny,
pisaniem: pismo jest niekształtne, różnie pochylone, mało czytelne, nie mieści się w liniaturze zeszytu. Często występują nieprawidłowe łączenia liter lub też ich brak. Dzieci piszą powoli, nie nadążają za klasą, zdarza się, że mają utrwalone nieprawidłowe nawyki ruchowe, np.: źle trzymają ołówek.
Ogólnie niska sprawność ruchowa sprawia, że dzieci te mają problemy na zajęciach sportowych, a także w czasie wykonywania prac plastycznych i konstrukcyjnych.
Ważnym elementem w rozwoju ruchowym dziecka jest prawidłowy przebieg procesu lateralizacji.
Lateralizacja to przewaga funkcjonalna jednej połowy ciała, która uwarunkowana jest dominacją przeciwnej półkuli mózgowej.
Ludzie rodzą się z lateralizacją początkowo nieustaloną. Dopiero wraz z wiekiem i ogólnym rozwojem ruchowym dziecka następuje ustalenie lateralizacji.
Wyróżniamy kilka typów lateralizacji:
lateralizacja jednorodna prawostronna (sprawniejsze jest prawe oko i prawa ręka),
lateralizacja jednorodna lewostronna (sprawniejsze jest lewe oko i lewa ręka),
lateralizacja skrzyżowana (sprawniejsze jest prawe oko i lewa ręka lub lewe oko i prawa ręka),
lateralizacja nieustalona (brak przewagi czynnościowej) - wpływa negatywnie na rozwój orientacji przestrzennej dziecka.
Dzieci z zaburzoną lateralizacją i orientacją przestrzenną mają trudności w:
określaniu schematu własnego ciała,
posługiwaniu się pojęciami dotyczącymi stosunków przestrzennych, np.: pod, nad, obok, w prawo, w lewo,
rysowaniu: zdarza się, że rysują wzory literopodobne lub piszą całe wyrazy od strony prawej do lewej. Poza tym rysunki są niewłaściwie rozmieszczone, schematyczne, ubogie w szczegóły, pojawiają się zakłócenia w proporcjach poszczególnych elementów,
czytaniu: przestawiają, opuszczają litery, sylaby i wyrazy, gubią się w tekście, przeskakują w linijkach. Tempo czytania jest bardzo wolne.
pisaniu: odwracają litery i cyfry, zmieniają ich kolejność, opuszczają końcówki wyrazów lub całe wyrazy. Mylą litery i cyfry podobne, np.: b-d, p-g, w-m, u-n, b-p, d-g. Pismo jest nierówne, o obniżonym poziomie graficznym. Może pojawiać się również pismo lustrzane.
W klasach starszych pojawiają się trudności w nauce geografii (orientacja na mapie, strony świata), geometrii, fizyce (rysunki wektorów).
Objawy zaburzeń koordynacji funkcji
Zaburzenia w zakresie koordynacji funkcji słuchowych, wzrokowych i ruchowych powodują, że dziecko ma trudności w zabawach i grach graficzno-ruchowych, w grach zręcznościowych i zabawach tanecznych a także w ćwiczeniach gimnastycznych z przyrządami.
Wszystkie dzieci dyslektyczne przejawiające zaburzenia w funkcjonowaniu podstawowych funkcji percepcyjno-motorycznych, wymagają specjalistycznych oddziaływań terapeutycznych. Oddziaływania te polegają przede wszystkim na usprawnianiu zaburzonych funkcji w oparciu o funkcje lepiej rozwinięte, doskonaleniu umiejętności czytania i pisania, rozbudzaniu aktywności i motywacji do działania.
Wczesna diagnoza i fachowa pomoc daje szanse na usprawnienie zaburzonych funkcji, co w konsekwencji zapobiega szeregowi problemów szkolnych w klasach starszych.
Literatura pomocnicza
Bogdanowicz M. Leworęczność u dzieci. WSiP, Warszawa 1992.
Bogdanowicz M. O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu. Odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli. Wydawnictwo Popularnonaukowe LINEA, Lublin 1995.
Brejnak W, Zabłocki K. Dysleksja w teorii i praktyce. Warszawski Oddział Polskiego Towarzystwa Dysleksji, Warszawa 1999.
Czajkowska I, Herda K. Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole. WSiP, Warszawa 1996.
Gąsowska T, Stępkowska Z. Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu. WSiP, Warszawa 1994.
Rentflejsz-Kuczyk A. Jak pomóc dzieciom dyslektycznym? JUKA, Warszawa 1999.
Sawa B. Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. WSiP, Warszawa 1987.
Szurmiak M. Podstawy reedukacji uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu. WSiP, Warszawa 1987.
Waszkiewicz E. Stymulacja psychomotorycznego rozwoju dzieci 6-7-letnich. WSiP, Warszawa 1991.