Ubezpieczenia społeczne Polaków pracujących za granicą

Iwona Dłubała

numer albumu: 106674

kierunek: Zdrowie Publiczne

studia stacjonarne

grupa 2

CZĘSTOCHOWA 2011

Temat, który zamierzam poruszyć jest znany społeczeństwu od lat. Ludzie migrują ze wsi do większych aglomeracji, by mieć lepsze warunki bytowe, aby znaleźć lepszą pracę, lepszą szkołę dla dzieci. Na tym jednak nie kończą się migracje. Wyjazdy za granicę na stałe bądź też na pewien okres czasu stają się coraz powszechniejsze.

Firmy, które wysyłają swoich pracowników w delegacje zagraniczne cieszą się takim samym powodzeniem co w dawnych czasach (podczas PRL-u). Dawniej osoba przebywająca za granicą przywoziła marki bądź dolary, które były synonimem bogactwa, gdyż można za nie było kupić wszystko. W dzisiejszych czasach taką funkcję spełniają: euro, funty oraz dolary, które dzięki korzystnym kursom walutowym pomagają zarobić trzykrotność bądź czterokrotność naszych zarobków.

Odkąd Polska przystąpiła do Unii Europejskiej emigracje Polaków znacznie się zwiększyły poprzez otwarcie granic, a co za tym idzie otwarcie nowych rynków pracy. Część ludzi pracuje legalnie, natomiast część decyduje się na pracę „na czarno”. Osoby te (pracujące nielegalnie) same skazują się na nie opłacanie składek, co z kolei prowadzić może do niskiej emerytury. Natomiast osoby, które pracują legalnie mogą w różny sposób podlegać ubezpieczeniu społecznemu w Polsce. Zależeć to będzie między innymi od podmiotu zatrudniającego Polaka oraz od kraju, w którym będzie pracował.

Zgodnie z Ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych Polacy pracujący za granicą mogą dobrowolnie podlegać w Polsce ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu, natomiast nie są objęci ubezpieczeniem chorobowym oraz wypadkowym. Jeżeli między Polską a państwem siedziby pracodawcy nie ma umowy o zabezpieczeniach społecznych może być tak, że pracownik będzie dwa razy opłacał składkę na ubezpieczenia społeczne (dobrowolnie w Polsce oraz obowiązkowo za granicą z tytułu otrzymywanego wynagrodzenia).

Najczęściej spotyka się, że Polak pracuje za granicą pozostając w stosunku pracy z polskim pracodawcą i pobiera od niego wynagrodzenie za świadczoną pracę. W tej sytuacji pracodawca jest zobowiązany do odprowadzania należnych składek na ubezpieczenia społeczne do ZUS. Taki pracownik w praktyce traktowany jest tak, jakby świadczył pracę w Polsce.

Jednocześnie w państwie, w którym pracownik świadczy pracę, może wystąpić obowiązek opłacania ubezpieczeń społecznych (z powodu osiąganego tam wynagrodzenia). Aby temu przeciwdziałać istnieją dwie możliwości uniknięcia tej niekorzystnej sytuacji. Są nimi: wykorzystanie postanowień umów międzynarodowych (których stroną jest Polska) oraz zawieszenie stosunku pracy w Polsce na czas wykonywania pracy za granicą.

„Przy określaniu zasad dotyczących ubezpieczenia społecznego Polaków pracujących za granicą istotne znaczenie ma fakt, czy wyjeżdżający za granicę Polak pozostaje pracownikiem w rozumieniu polskich przepisów. Ma to miejsce w przypadku tzw. pracowników wysłanych (delegowanych), którzy wyjeżdżają za granicę do pracy przy realizacji umów zawartych przez polskiego pracodawcę z kontrahentami zagranicznymi, ale w dalszym ciągu są pracownikami polskiej firmy i wobec tego mają do nich zastosowanie przepisy polskiego Kodeksu pracy.

Drugą grupą są Polacy wyjeżdżający za granicę na podstawie indywidualnych umów o pracę zawieranych z pracodawcą zagranicznym. Osoby takie nie są pracownikami w rozumieniu polskiego Kodeksu pracy, a w konsekwencji nie są obowiązkowo objęte polskim systemem ubezpieczeń społecznych.”

Ubezpieczenie społeczne osób delegowanych

Wszystkie kwestie związane z delegowaniem polskich pracowników do pracy w krajach Unii Europejskiej do 1 maja 2004r. były regulowane umowami międzynarodowymi w zakresie ubezpieczenia społecznego. Polska była stroną w niżej wymienionych umowach dwustronnych:

• „umowa między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Austrii o zabezpieczeniu społecznym z 7 września 1998 r. (Dz.U. z 2000 r. Nr 104, poz. 1105),

• Konwencja Generalna między Polską a Francją o zabezpieczeniu społecznym z 9 czerwca 1948 r. (Dz.U. z 1949 r. Nr 24, poz. 158 ze zm.),

• Konwencja Generalna miedzy Polską Rzeczpospolitą Ludową a Królestwem Belgii o zabezpieczeniu społecznym z 25 listopada 1965 r. (Dz.U. z 1967 r. Nr 40, poz. 201),

• umowa między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o ubezpieczeniu społecznym pracowników przejściowo wysłanych na obszar drugiego państwa z 25 kwietnia 1973 r. (Dz.U. z 1974 r. Nr 42, poz. 250 ze zm.),

• umowa między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Republiki Greckiej o ubezpieczeniu społecznym osób zatrudnionych na terytorium drugiego państwa z 3 maja 1985 r. (Dz.U. z 1986 r. Nr 30, poz. 147),

• umowa między Rzeczpospolitą Polską i Republiką Czechosłowacką o ubezpieczeniu społecznym z 5 kwietnia 1948 r. (Dz.U. z 1949 r. Nr 6, poz. 34 ze zm.),

• umowa między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Węgierską Republiką Ludową o współpracy w dziedzinie polityki społecznej z 14 lutego 1959 r. (Dz.U. z 1959 r. Nr 67, poz. 416),

• umowa o ubezpieczeniu społecznym między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii z 16 stycznia 1958 r. (Dz.U. z 1959 r. Nr 19, poz. 114),

• umowa o współpracy w dziedzinie polityki społecznej między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Ludową Republiką Bułgarii z 12 lipca 1961 r. (Dz.U. z 1962 r. Nr 28, poz. 132),

• umowa między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Libijską Arabską Dżamahiriją Ludowo-Socjalistyczną o ubezpieczeniu społecznym z 2 grudnia 1985 r. (Dz.U. z 1987 r. Nr 13, poz. 78).”

Powyższe umowy nie określają szczegółowych zasad opłacania składek oraz ich wysokości. Zależy to od wewnętrznych systemów zabezpieczenia społecznego. Systemy te zakładają obowiązek opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w miejscu wykonywania pracy.

Umowy są zbiorem norm, które określają, jakiego państwa ustawodawstwo należy, w danej chwili, zastosować; nie ingerują one jednak w wewnętrzne systemy państwowe. Regulują zasady nabywania prawa do świadczeń, zasady obejmowania ubezpieczeniem, zasady wypłaty świadczeń. Postanowienia zawarte w umowach eliminują obowiązek podwójnego opłacania składek na ubezpieczenia społeczne (w państwie wykonywania pracy w przypadku pracowników delegowanych i w państwie pochodzenia).

Natomiast po 1 maja 2004r., gdy Polska przystąpiła do Unii Europejskiej, nasz system

ubezpieczeń społecznych został skoordynowany z systemami europejskimi. Oznacza to zagwarantowanie łączności pomiędzy odrębnymi systemami państw członkowskich. Podstawą prawną owej koordynacji są następujące dwa akty prawne:

a) rozporządzenie Rady EWG nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek i do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie,

b) rozporządzenie Rady EWG nr 574/72 z 21 marca 1972 r. w sprawie wykonania rozporządzenia nr 1408/71.

Zatem ogólnie ujmując cel koordynacji systemów krajowych polega on nie tyle na ujednoliceniu poszczególnych porządków prawnych, ale na zapewnieniu pracownikom (którzy korzystają z swobody przemieszczania się i podejmującym pracę w różnych krajach Unii Europejskiej) zachowania uprawnień, które wynikają z systemów zabezpieczenia społecznego poszczególnych państw członkowskich.

Mechanizm koordynacji opiera się w szczególności na łącznikach takich jak: miejsce pracy, miejsce zamieszkania oraz okresy ubezpieczenia.

Podstawowe cztery zasady, na których oparta jest europejska koordynacja systemu zabezpieczenia, to:

• równe traktowanie obywateli własnych oraz obcych,

• jedność stosowanego ustawodawstwa,

• sumowanie okresów ubezpieczenia,

• zachowanie praw nabytych.

„Aktualny zakres podmiotowy wspólnotowej koordynacji jest stosunkowo szeroki i wyróżnia następujące kategorie osób objętych omawianymi przepisami:

• pracownicy,

• pracownicy sezonowi,

• pracownicy przygraniczni,

• urzędnicy państwowi,

• osoby pracujące na własny rachunek,

• uchodźcy i bezpaństwowcy,

• studenci,

• cudzoziemcy z krajów trzecich,

• członkowie rodzin.”

„Zakres przedmiotowy stosowania rozporządzenia nr 1408/71 uwzględnia tradycyjne działy zabezpieczenia społecznego unormowane w Konwencji nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1952 r. w sprawie minimalnych norm zabezpieczenia społecznego. Zgodnie z art. 4 ust. 1 powołanego rozporządzenia regulacja ta znajduje zastosowanie do wszystkich ustawodawstw odnoszących się do świadczeń przysługujących w przypadku:

• choroby i macierzyństwa (zasiłki chorobowe i macierzyńskie),

• inwalidztwa (świadczenia dla inwalidów, włącznie ze świadczeniami zmierzającymi do zachowania lub zwiększenia zdolności do zarobkowania),

• starości (świadczenia emerytalne),

• śmierci żywiciela (świadczenia dla osób pozostałych przy życiu po śmierci żywiciela),

• wypadku przy pracy i choroby zawodowej,

• śmierci ubezpieczonego lub członka jego rodziny (zasiłki pogrzebowe),

• bezrobocia (zasiłki dla bezrobotnych),

• posiadania na utrzymaniu dzieci lub niepracującego małżonka (świadczenia rodzinne).”

Duże rozszerzenie zakresu przedmiotowego koordynacji wystąpiło na podstawie dodania do rozporządzenia nr 1408/71 w art. 4 ust. 2 bis, który mówi o tym, że dane rozporządzenie stosuje się również do świadczeń specjalnych o charakterze nie składkowym. Świadczenia istniejące w porządku prawnym danego państwa Unii Europejskiej podlegają zakresowi rozporządzenia. Ulokowanie w nim określonych świadczeń jest równoznaczne z objęciem ich zasadami koordynacji, istnieje jednak zakaz ich transferu do innego państwa członkowskiego.

Wśród tych świadczeń można wymienić m.in.: belgijskie świadczenia dla osób niepełnosprawnych, francuskie świadczenia pieniężne dla ofiar przemocy, duńskie i szwedzkie dodatki mieszkaniowe dla osób uprawnionych do świadczeń emerytalnych oraz irlandzkie nieskładkowe emerytury. Ze względu na to, że świadczenia te są wypłacane całkowicie ze środków publicznych przez instytucję miejsca zamieszkania osoby ubiegającej się o ich przyznanie wprowadza się wobec nich zakaz eksportowania, co należy podkreślić.

Delegowanie do 12 miesięcy

Pozwala na zastosowanie polskich przepisów prawnych w zakresie ubezpieczenia społecznego, w przypadku, gdy pracownik będzie świadczył pracę na terytorium jednego z krajów członkowskich.

„Zastosowanie polskich przepisów będzie się odbywać na podstawie wystawionego i poświadczonego przez polską instytucję formularza E 101. Formularze te wydają jednostki terenowe ZUS właściwe terytorialnie ze względu na siedzibę pracodawcy.

Formularz E 101 może zostać wydany pod warunkiem, że spełnione są tzw. warunki wysłania. Warunki te zostały opisane w decyzji nr 181 Komisji Administracyjnej z 13 grudnia 2000 r. (2001/891/WE).

Na podstawie tej decyzji delegowanie pracowników ma miejsce, gdy:

• pracownik jest zatrudniony w ramach umowy o pracę zawartej z wysyłającym pracodawcą,

• pracownik w czasie wykonywania pracy za granicą jest podporządkowany poleceniom pracodawcy co do czasu, miejsca i rodzaju wykonywania pracy,

• czas wykonywania przejściowego zatrudnienia za granicą nie jest dłuższy niż 12 miesięcy (ważne jest, więc, aby czas oddelegowania był z góry określony),

• pracownik nie jest delegowany w miejsce pracownika, któremu okres oddelegowania upłynął.”

• Agencje pracy tymczasowej

„Z wysłaniem mamy do czynienia również wówczas, gdy wysyłającym przedsiębiorstwem jest agencja pracy tymczasowej. Pracowników skierowanych do pracy za granicą przez agencję pracy tymczasowej traktuje się, bowiem tak jak pracowników delegowanych (wysłanych) zgodnie z zasadami wynikającymi z rozporządzenia nr 1408/71, jeśli spełniają oni tzw. warunki wysłania. Warunki wysłania muszą być spełnione zarówno po stronie pracownika, jak i po stronie pracodawcy (czyli agencji). Decydujące znaczenie ma fakt, czy wysyłający zakład pracy (agencja pracy tymczasowej) prowadzi swoją zwykłą działalność (np. kierowanie osób do wykonywania pracy na rzecz innych podmiotów) w państwie, w którym ma siedzibę.”

• Zakończenie oddelegowania lub pracy za granicą

„Zarówno pracownik, jak i pracodawca są zobowiązani do informowania oddziału ZUS o zmianach, jakie zaszły w okresie oddelegowania, tj. wówczas, gdy:

• oddelegowanie, o które wnioskowano, nie doszło do skutku,

• czas oddelegowania uległ skróceniu,

• okres oddelegowania został przerwany.

W dwóch pierwszych przypadkach pracodawca zwraca formularz właściwej instytucji w państwie, z którego pracownik został oddelegowany (tj. gdy oddelegowanie nie doszło do skutku lub czas oddelegowania uległ skróceniu).

Pracodawca powinien również poinformować właściwy oddział ZUS w przypadku, gdy oddelegowany pracownik zmienił pracodawcę w państwie wysyłającym, np. na skutek połączenia się przedsiębiorstw, lub pracownik otrzymał od pracodawcy inne zadania w państwie, w którym został zatrudniony.”

• Przedłużanie delegowania pracowników z Polski do innego państwa ponad 12 miesięcy

„W sytuacji, gdy przed upływem 12 miesięcy oddelegowania za granicę okazuje się, że z powodu wcześniej nieprzewidzianych okoliczności delegowanie nie może się zakończyć w początkowo zakładanym terminie i przedłuża się ponad 12 miesięcy, zwolnienie ze stosowania przepisów państwa przejściowego zatrudnienia może zostać przedłużone pod pewnymi warunkami.

I tak, jeżeli z powodu nie dających się przewidzieć okoliczności praca przedłuża się poza początkowo zakładany okres i przekracza 12 miesięcy, ustawodawstwo pierwszego państwa członkowskiego stosuje się nadal, aż do zakończenia pracy, pod warunkiem że wyrażą na to zgodę właściwe władze państwa członkowskiego, na którego terytorium zainteresowany jest delegowany, lub organ przez te władze wyznaczony (art. 14.1.b rozporządzenia nr 1408/71). O zgodę należy wystąpić przed upływem początkowego okresu 12 miesięcy. Zgody tej nie można jednak udzielić na okres dłuższy niż 12 miesięcy.

Wystąpienie o zgodę po upływie tego okresu (12 miesięcy) może spowodować, że przesłany wniosek zostanie rozpatrzony negatywnie lub zwrócony stronie wysyłającej.

Wniosek o przedłużenie zastosowania ustawodawstwa ma charakter sformalizowany. Jest on składany na standardowym formularzu E 102 "Przedłużenie okresu oddelegowania lub prowadzenia działalności na własny rachunek".”

• Dalsze przedłużenie oddelegowania

„Przepisy unijne przewidują w zasadzie dwuletni okres zwolnienia z ubezpieczeń w kraju przejściowego zatrudnienia dla pracowników delegowanych. Nie oznacza to jednak, że tego dość krótkiego okresu nie da się obejść. Pozwala na to tzw. wyjątkowe uregulowanie zawarte w art. 17 rozporządzenia nr 1408/71. Dzięki temu przepisowi pracownika delegowanego można zwolnić z ubezpieczeń społecznych w kraju przejściowego zatrudnienia nawet do 5-6 lat. I tak, w myśl art. 17 rozporządzenia nr 1408/71 dwa lub więcej państwa członkowskie, właściwe władze tych państw lub organy wyznaczone przez te władze, mogą za wspólnym porozumieniem przewidzieć, w interesie niektórych osób lub niektórych grup osób, wyjątki od postanowień wymienionego rozporządzenia.”

• Postępowanie przy zawieraniu porozumień wyjątkowych

„Zawarcie porozumienia w trybie art. 17 rozporządzenia nr 1408/71 ma na celu utrzymanie w stosunku do osoby ubezpieczonej ustawodawstwa jednego państwa podczas wykonywania pracy na obszarze innego państwa Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

W praktyce tryb wyjątkowy będzie miał najczęściej miejsce w przypadku, gdy nie mogą mieć zastosowania przepisy art. 13-16 rozporządzenia, a więc na przykład, gdy:

• z góry wiadomo, że oddelegowanie pracownika za granicę będzie trwało dłużej niż 12 miesięcy,

• poświadczono formularz E 101 na okres pierwszych 12 miesięcy, ale oddelegowanie za granicę przedłuża się o okres dłuższy niż kolejne 12 miesięcy,

• instytucja właściwa odmówi wydania formularza E 101 albo nie zostanie udzielone przedłużenie na formularzu E 102, a pracownik chce nadal pozostać w polskim systemie ubezpieczeń społecznych.

Porozumienia takie są zawierane zawsze, gdy w interesie osoby wykonującej pracę na terytorium państwa UE/EOG jest utrzymanie dotychczasowego ustawodawstwa lub też objęcie ustawodawstwem państwa przejściowego zatrudnienia, a regulacje zawarte w art. 13-16 rozporządzenia stanowią inaczej.

Zwolnienie z zastosowania ustawodawstwa państwa wykonywania pracy w trybie art. 17 dokumentuje się poświadczeniem na formularzu E 101. Wystawienie tego formularza musi być jednak poprzedzone zawarciem stosownego porozumienia między wyznaczonymi do tego celu instytucjami państw członkowskich.

W odniesieniu do Polski funkcję tę pełni Centrala ZUS.”

• Działalność na własny rachunek w kraju członkowskim i krótkotrwała praca za granicą

„Osoba zwykle prowadząca działalność na własny rachunek na terytorium państwa członkowskiego i wykonująca pracę na terytorium innego państwa członkowskiego w dalszym ciągu podlega ustawodawstwu pierwszego państwa, pod warunkiem że przewidywany okres wykonywania pracy nie przekracza 12 miesięcy.

Jeżeli praca przedłuża się poza początkowo zakładany okres, z powodu nie dających się przewidzieć okoliczności, i przekracza 12 miesięcy, ustawodawstwo pierwszego państwa stosuje się nadal, aż do zakończenia pracy, pod warunkiem że wyrazi na to zgodę właściwa władza państwa, na którego terytorium zainteresowany rozpoczął wykonywanie pracy, lub organ przez tę władzę wyznaczony. O zgodę należy wystąpić przed upływem początkowego okresu 12 miesięcy. Jednak zgody tej nie można udzielić na okres dłuższy niż 12 miesięcy.

Przepis ten (tj. art. 14a.1.a i 14a.1.b rozporządzenia nr 1408/71) brzmi podobnie do tego, który mówi o delegowaniu pracowników. Oznacza to, że zgodnie z ustawodawstwem unijnym osoba prowadząca działalność na własny rachunek może się "sama oddelegować" do pracy w innym państwie.”

• Działalność na własny rachunek w kraju członkowskim i stała praca za granicą

„Osoba, która wykonuje jednocześnie pracę najemną i pracę na własny rachunek na terytoriach różnych państw członkowskich, podlega ustawodawstwu tego państwa, na którego terytorium wykonuje pracę najemną (art. 14c.a rozporządzenia nr 1408/71).

Nie dotyczy to jednak przypadków wymienionych enumeratywnie w załączniku VII do rozporządzenia nr 1408/71, który przewiduje właśnie odstępstwo od zasady jedności stosowanego prawa. Tak więc w wymienionych w tym załączniku przypadkach wykonywania pracy najemnej i jednocześnie działalności na własny rachunek na terytoriach dwóch lub więcej państw członkowskich będzie zachodzić sytuacja podwójnego (lub wielokrotnego) ubezpieczenia.

W tych przypadkach osoba podlega z tytułu wykonywania pracy najemnej ustawodawstwu państwa członkowskiego, na którego terytorium wykonuje pracę najemną, oraz z tytułu (jednoczesnego) wykonywania działalności na własny rachunek - ustawodawstwu państwa członkowskiego, na którego terytorium wykonuje pracę na własny rachunek (art. 14c.b rozporządzenia nr 1408/71).

Przypadki wymienione w załączniku VII, w których dana osoba podlega jednocześnie ustawodawstwom dwóch państw członkowskich, można podzielić na kilka grup. Jest to uzależnione np.: od miejsca zamieszkania zainteresowanej osoby.”

Przytoczone powyżej ogólne zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu Polaków w Unii Europejskiej nakreśliły ogólny zarys postępowania w wypadku bycia osobą zatrudnioną za granicą. Warto zwrócić uwagę zatem na to, kto jest naszym pracodawcą oraz na jak długi okres podejmujemy się pracy poza graniami naszego kraju.

Należy pamiętać, iż kusząca oferta dobrego zarobku wiąże się z opuszczeniem rodzinnych stron oraz rodzin. Wiele związków nie przetrwało rozłąki, a coraz powszechniejsze stosowanie określenia „eurosierot” daje do myślenia. Czy aby na pewno pieniądze są w życiu najważniejsze?

BIBLIOGRAFIA

Książki i czasopisma

1. Koczur Wiesław, Zakres przedmiotowy koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, [w:] System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Szpor Grażyna (red.), Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007

2. Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004

3. Rubel Katarzyna, Pojęcie i zasady ogólne wspólnotowej koordynacji zabezpieczenia społecznego, [w:] System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Szpor Grażyna (red.), Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007

4.Rubel Katarzyna, Zakres podmiotowy wspólnotowej koordynacji zabezpieczenia społecznego, [w:] System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Szpor Grażyna (red.), Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007

5. Szałek Anna J., Uścińska Gertruda, Ubezpieczenie społeczne Polaków zatrudnionych za granicą i cudzoziemców w Polsce (cz. 1), Monitor Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, dodatek do: Serwis Prawno-Pracowniczy 28/2001

6. Tuchliński Mateusz, Ubezpieczenia społeczne oraz zdrowotne obywateli polskich wykonujących pracę za granicą, Ubezpieczenia Społeczne, dodatek do: Serwis Finansowo- Księgowy 27/2002

Akty prawne

1.Ustawa z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz.U. Nr 41, poz. 365

Tuchliński Mateusz, Ubezpieczenia społeczne oraz zdrowotne obywateli polskich wykonujących pracę za granicą, Ubezpieczenia Społeczne, s.29 dodatek do: Serwis Finansowo- Księgowy 27/2002

Ustawa z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz.U. Nr 41, poz. 365,art.7

Tuchliński Mateusz, Ubezpieczenia społeczne oraz zdrowotne obywateli polskich wykonujących pracę za granicą, Ubezpieczenia Społeczne, s.29 dodatek do: Serwis Finansowo- Księgowy 27/2002

Tuchliński Mateusz, Ubezpieczenia społeczne oraz zdrowotne obywateli polskich wykonujących pracę za granicą, Ubezpieczenia Społeczne, s.29, dodatek do: Serwis Finansowo- Księgowy 27/2002

• Szałek Anna J., Uścińska Gertruda, Ubezpieczenie społeczne Polaków zatrudnionych za granicą i cudzoziemców w Polsce (cz. 1), Monitor Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, s.4, dodatek do: Serwis Prawno-Pracowniczy 28/2001

Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004, s.20

• Szałek Anna J., Uścińska Gertruda, Ubezpieczenie społeczne Polaków zatrudnionych za granicą i cudzoziemców w Polsce (cz. 1), Monitor Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, s.8, dodatek do: Serwis Prawno-Pracowniczy 28/2001

• Szałek Anna J., Uścińska Gertruda, Ubezpieczenie społeczne Polaków zatrudnionych za granicą i cudzoziemców w Polsce (cz. 1), Monitor Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, s.7, dodatek do: Serwis Prawno-Pracowniczy 28/2001

• Szałek Anna J., Uścińska Gertruda, Ubezpieczenie społeczne Polaków zatrudnionych za granicą i cudzoziemców w Polsce (cz. 1), Monitor Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, s.7, dodatek do: Serwis Prawno-Pracowniczy 28/2001

Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004, s.20

Rubel Katarzyna, Pojęcie i zasady ogólne wspólnotowej koordynacji zabezpieczenia społecznego (w:) System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Szpor Grażyna (red.), Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007, s.268

Rubel Katarzyna, Pojęcie i zasady ogólne wspólnotowej koordynacji zabezpieczenia społecznego (w:) System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Szpor Grażyna (red.), Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007, s.268

Rubel Katarzyna, Pojęcie i zasady ogólne wspólnotowej koordynacji zabezpieczenia społecznego (w:) System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Szpor Grażyna (red.), Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007, s.268-269

Rubel Katarzyna, Zakres podmiotowy wspólnotowej koordynacji zabezpieczenia społecznego (w:) System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Szpor Grażyna (red.), Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007, s.270-271

Koczur Wiesław, Zakres przedmiotowy koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (w:) System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Szpor Grażyna (red.), Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007, s.274

Koczur Wiesław, Zakres przedmiotowy koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (w:) System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Szpor Grażyna (red.), Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007, s.275

Koczur Wiesław, Zakres przedmiotowy koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (w:) System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Szpor Grażyna (red.), Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007, s.275-276

Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004, s.21

Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004, s.21

Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004, s.21-22

Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004, s.23

Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004, s.23-24

Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004, s.24

Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004, s.25

Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004, s.26

Pawłowska Beata, Praca za granicą po 1 maja br., Serwis Finansowo Księgowy 28-29/2004, s.27

---