Surowce roślinne stosowane w okresie klimakterium

Autor:Dr n. farm. Przemysław Rokicki

Klimakterium, czyli przekwitanie jest fizjologicznym etapem w życiu każdej kobiety między 45. a 50. rokiem życia.

U podstawy tego zjawiska leży osłabienie czynności rozrodczej i wegetatywnej jajników oraz pojawiają się dolegliwości somatyczne, hormonalne oraz psychiczne, które niekiedy mogą być bardzo dokuczliwe.

Klimakterium dzielone jest na okres premenopauzalny poprzedzający wystąpienie ostatniej miesiączki, okres okołomenopauzalny z ostatnim krwawieniem miesięcznym oraz okres postmenopauzalny. Obecnie ostatnia miesiączka wstępuje średnio w wieku około 50 lat, a w związku z wydłużeniem średniej długości życia kobiety w Polsce do około 75 lat, na okres po menopauzie przypada 1/3 okresu jej życia.

Okres premenopauzalny

W okresie premenopauzalnym na skutek zakłócenia funkcjonowania osi podwzgórze - przysadka - jajniki i pojawiającej się niestabilności hormonalnej stopniowo ustaje czynność rozrodcza oraz wydzielnicza jajników. W okresie tym obserwuje się postępujące zmniejszanie się wydzielania steroidów, początkowo głównie progesteronu, a następnie estradiolu, co związane jest z zaburzeniem dojrzewania pęcherzyków. Wynikające stąd zaburzenie regularności wydzielania estradiolu powodować może: cykle bazowulacyjne, nieprawidłowe krwawienia miesięczne, wzrost przepuszczalności naczyń i zaostrzenie się objawów zespołu przedmiesiączkowego, wzrost aktywności mitotycznej komórek gruczołu sutkowego i endometrium oraz pojawienie się charakterystycznego śluzu szyjkowego.

Okres okołomenopauzalny

Menopauza to ostatnia miesiączka w życiu kobiety, po której przez 12 miesięcy nie występują krwawienia. Ustala się wówczas stan równowagi hormonalnej charakteryzujący się: spadkiem stężenia estradiolu i zwiększeniem stężenia gonadotropin przysadkowych. Zmieniony poziom hormonów może przebiegać bezobjawowo. W niektórych przypadkach powodować może niekorzystne objawy kliniczne jak: uderzenia gorąca, zaburzenia naczynioruchowe, niewielkie zaburzenia psychiczne, bóle głowy, zmęczenie, wyczerpanie, zaburzenia czucia rąk, przybór masy ciała.

Najczęstszą dolegliwością zgłaszaną przez pacjentki w wieku menopauzalnym są zaburzenia naczynioruchowe objawiające się uderzeniami gorąca, nagłymi potami zwłaszcza nocnymi, zaczerwienieniem pojawiającym się na twarzy, szyi i torsie. Rzadszymi objawami na tym podłożu są: zaburzenia czucia rąk, bóle mięśniowe, mrowienie, kłucie w kończynach, bóle stawowe, zmęczenie oraz ból głowy. Mechanizm tych zaburzeń związany jest ze spadkiem stężenia estrogenów i wzrostem napięcia adrenergicznego, co wywołuje zaburzenia przepływu neurotransmiterów i termoregulacji.

Dolegliwości te zazwyczaj ustępują samoistnie po kilku, kilkunastu miesiącach. Zaburzenia psychiczne okresu menopauzy to głównie: nerwowość, drażliwość, zespół depresyjny, bezsenność. Skóra, szczególnie twarzy jest bogata w receptory estradiolu. Spadek jego stężenia powoduje mniejszą syntezę kolagenu i zanik gruczołów łojowych, przez co skóra staje się sucha i cienka. Zwiększone wypadanie włosów związane jest również z niedoborem estrogenów i nadmiarem androgenów. Występuje atrofia sromu i pochwy. Objawia się zblednięciem skóry i śluzówki, zmniejszeniem ilości komórek glikogenowych oraz ilości bakteryjnej flory ochronnej. Powoduje to świąd, bolesność, podatność na zakażenia i stany zapalne, mogą pojawić się zaburzenia seksualne. Zaburzenia urologiczne wynikają z zaburzeń statyki miednicy mniejszej, atrofii tkanek trójkąta pęcherzowego, zwężenia odcinka dystalnego cewki moczowej oraz w wyniku zaburzeń funkcji zwieraczy.

Kobiety w wieku menopauzalnym obarczone są większym ryzykiem zapadalności na choroby sercowo-naczyniowe w tym na zawał mięśnia sercowego. Powodem tego są zmiany metabolizmu lipidów tj. wzrost stężenia cholesterolu całkowitego, spadek frakcji HDL, zmiany czynników krzepnięcia i zwiększenie krzepliwości, otyłość i nadciśnienie.

Jednym z groźniejszych powikłań menopauzy jest osteporoza (zrzeszotnienie kości) będąca przyczyną złamań nadgarstka, szyjki kości udowej i osiadania kręgosłupa. To fizjologiczne zjawisko utraty masy kostnej wynika ze starzenia się ustroju, jednakże zaburzenia hormonalne w menopauzie znacznie przyspieszają ten proces.

Naturalne metody łagodzenia objawów menopauzy

W okresie menopauzy na uderzenia gorąca, nadmierne pocenie się, kołatania serca, zaburzenia snu i koncentracji, osłabienie pamięci, oraz zmienność nastrojów skarży się ponad 85% Amerykanek i Europejek, lecz zaledwie tylko 30% Japonek. Różnica w odczuwalności objawów menopauzy (a także w zapadalności na choroby serca, osteoporozę, raka sutka, raka endometrium i szybkości procesów starzenia się skóry) wynikać może z odrębności kulturowych a także z różnic w sposobie odżywiania. Ponieważ klimakterium to nie choroba, nie można mówić o leczeniu, lecz jedynie o łagodzeniu przykrych symptomów, także za pomocą środków roślinnych.

Jedną z najbardziej popularnych roślin stosowanych w tym celu jest soja zwyczajna. W aptekach dostępne są również preparaty z niepokalanka i pluskawicy. W łagodzeniu skutków klimakterium zaleca się stosowanie standaryzowanych preparatów dostępnych w aptekach i sklepach zielarskich.

Soja zwyczajna

Japońska dieta oparta jest w dużej mierze na spożywaniu soi. Zawarte w jej ziarnach fitoestrogeny równoważą niedobór estrogenów endogennych, których zmniejszony poziom występuje u kobiet w okresie menopauzy i powoduje opisane wyżej objawy.

Soja zwyczajna (Glycine max syn. Soja hispida), soja owłosiona, soja uprawna oprócz fitoestrogenów zawiera również białka (ok. 40%) z kompletem egzogennych aminokwasów, nienasycone kwasy tłuszczowe, fosfor, wapń, żelazo, błonnik, flawonoidy, saponiny, cholinę, sitosterole, witaminy z grupy B, witaminę A, PP, E oraz lecytynę. Nasiona soi i olej sojowy działają przeciwmiażdżycowo, przeciwnowotworowo, przeciwzakrzepowo, przeciwzapalnie, regulują poziom cukru we krwi, uzupełniają poziom estrogenów, zapobiegają powstawaniu kamieni żółciowych i nerkowych, przeciwdziałają zaparciom.

Fitoestrogeny to naturalne związki sterolowe o działaniu zbliżonym do estrogenu. Zaliczamy do nich: izoflawony (genistein i daidzeina - występujące głównie w ziarnach soi i innych strączkowych), lignany (występujące w nasionach zbóż), kumestany (z nasion słonecznika i kiełków fasoli). Działanie fitoestrogenów nie jest do końca zbadane. Uważa się, że mają one powinowactwo do receptorów estrogenowych organów efektorowych, a wiązanie z receptorem zależy od poziomu estrogenów endogennych i fitoestrogenów.

Udowodniono, że zwiększona podaż izoflawonów zmienia wydzielanie endogennych hormonów. Zwiększa się również ilość białek wiążących hormony sterydowe. Zawarty w soi błonnik nasila motorykę przewodu pokarmowego co hamuje krążenie wątrobowo-jelitowe kwasów żółciowych - prekursorów endogennych estrogenów. Olej z nasion obniża poziom cholesterolu, stosuje się go zapobiegawczo i leczniczo, używany jest do odżywiania pozajelitowego. Lecytyna otrzymywana z soi leczy zaburzenia pamięci, osłabioną koncentrację, nadmierną pobudliwość, opóźnia procesy starzenia organizmu.

Niepokalanek pieprzowy

Niepokalanek pieprzowy (Vitex agnus-castus), krzew z rodziny werbenowatych z obszaru śródziemnomorskiego rosnący w stanie dzikim na stanowiskach wilgotnych, często sadzony jako krzew ozdobny. Osiąga wysokość do 5 metrów, ma liście dłoniastozłożone o zaostrzonych, lancetowatych z wierzchu zielonych listkach, pod spodem pokrytych białym kutnerem. Na końcach pędów tworzy gęste, kłosokształtne kwiatostany z drobnymi kwiatami barwy fioletowej. Owocem jest czerwonoczarny, mięsisty pestkowiec o średnicy 3 do 5 milimetrów. Owoce mają ostry smak i są używane jako namiastka pieprzu. Zawierają one olejek eteryczny, glikozydy irydoidowe i saponiny. Są surowcem do wytwarzania leków homeopatycznych stosowanych w leczeniu zaburzeń męskiej potencji. Niepokalanek występuje w Południowej Europie i w zachodniej Azji.

Do celów leczniczych zbierane jest ziele i owoc niepokalanka - Herba et Fructus Agni casti (seu Herba et Fructus Viticis). Z surowców sporządzane są nalewka, ekstrakt i napar. Niepokolanaek zawiera glikozydy irydoidowe (agnozyd - 0,6%, eurostozyd - 0,07%, aukubinę - 0,3%), flawonoidy (kastycynę, witeksyna, orientyna, kempferol), alkaloidy (witycyna), olejek eteryczny - ok. 1,5% (sabinen - 22%, 1,8-cyneol - 20%, alfa-pinen - 6%, beta-pinen, linalol, mircen, kariofilen),  seskwiterpeny, beta-sitosterol, beta-sitosterol-3-O-glikozyd, kwas kawowy, kwas hydroksybenzoesowy, diterpeny (witeksylakton = vitexilactone, 6ß,7ß-diacetoxy-13-hydroxy-labda-8, 14-diene, rotundifuran.

Wykazuje działanie moczopędne, napotne, przeciwgorączkowe, rozkurczowe, regulujące układ dokrewny, antylaktogenne, odkażające, uspokajające, przeciwdepresyjne, żółciopędne. Hamuje wydzielanie prolaktyny. Pobudza receptory dopaminergiczne. Przywraca prawidłową równowagę hormonalną: progesteron-estrogeny. Zapobiega zmianom zwłóknieniowym piersi. Zapobiega i leczy endometriozę (zapalenie błony śluzowej macicy). Znosi zespół napięcia przedmiesiączkowego. Stabilizuje cykl menstruacyjny. Usuwa przykre objawy przekwitania związane z zaburzeniami hormonalnymi na osi: podwzgórze-przysadka-jajnik oraz niedoborem progesteronu.  Obniża stężenie cholesterolu we krwi.

Pluskwica groniasta

Pluskwica groniasta (Cimicifuga racemosa Nutt.), świecznica groniasta to gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae Juss.). Jest to zimotrwała bylina występująca w Ameryce Północnej. Uprawiana jako roślina ozdobna i zielarska. Pluskawica jest obficie ulistniona i dorasta do 2 m wysokości. Liście są klapowane, dłoniastowcinane. Kwiaty  są drobne kremowobiałe, o zmiennej liczbie działek kielicha (od 3 do 8), silnie pachnące, tworzą dość gęste grono, nie rozwijają sie jednocześnie - tworzą efekt "płonącej świecy", skąd nazwa pospolita (świecznica), kwitnie w sierpniu-wrześniu. Kwiatostany osiągają 50-60 cm długości.

Surowcem zielarskim jest korzeń pluskwicy groniastej - Cimicifugae radix. Surowiec pozyskiwany ze stanu naturalnego lub uprawy. Korzeń pluskwicy zawiera glikozydy triterpenowe (m. in. akteinę, cimifuginę, deoksydinę), glikozydy goryczowe (najważniejszy to ranunkulidyna, która w czasie suszenia przechodzi w anemoninę). Ponadto korzeń zawiera, żywice, kwas salicylowy i izoflawony. Korzeń ma działanie rozkurczowe i przeciwzapalne. Działa również na kobiecy układ rozrodczy, aktywizując działanie żeńskich hormonów płciowych. Jednocześnie ma działanie estrogenne - łagodzące objawy menopauzy. Związkami odpowiedzialnymi za estrogenie działanie korzenia są głównie glikozydy trój terpenowe, które przyczyniają się do złagodzenia objawów związanych z klimakterium, takich jak: zlewne poty, uderzenia gorąca, nadmierna nerwowość i chwiejność emocjonalna. Korzeń pluskawicy groniastej jest starym lekiem Indian zamieszkujących Kanadę, którzy stosowali go w przypadku ukąszeń węży i dla ułatwienia porodu. Obecnie jest on używany przy dolegliwościach związanych z klimakterium, a także w zespole napięcia przedmiesiączkowego i zaburzeń miesiączkowania.

---