Teresa Ewa Olearczyk - „Sieroctwo i osamotnienie”, Wydawnictwo WAM, Kraków 2008r str. 22-28

Kryteriów podziału można przyjąć wiele. J. Brągiel i S. Badora  ze względu na więzi rodzinne dokonują następujących  typologii:

R o d z i n a  m a ł a (nuklearna), składa się z pary małżeńskiej i niepełnoletnich dzieci, a kontakty osobowe ograniczone są do najbliższych członków rodziny.

R o d z i n a  d u ż a (familia), w ramach której żyją przynajmniej trzy pokolenia, połączone więziami  przedmiotowymi (wspólnota majątkowa).

R o d z i n a  d u ż a zmodyfikowana (rozproszona), będącą wielopokoleniową wspólnotą, nie zamieszkującą jednak ze sobą.

Dokonując typologii rodziny można przyjąć kryterium rozkładu władzy i kompetencji w rodzinie.

W tym przypadku wyróżnia się następujące rodzaje rodzin:

patriarchalną (władza spoczywa w rękach męża-ojca),
matriarchalną (władzę sprawuje żona-matka),
egalitarną (równy podział kompetencji pomiędzy męża i żonę)

Kolejnym kryterium podziału jest  zróżnicowanie więzi społecznych. Można wtedy mówić o sześciu typach rodziny:

R o d z i n a  n o r m a l n a - oparta na więzi biologicznej lub adopcji, charakteryzuje się pełnym składem osobowym. Stosunki wewnątrzrodzinne oparte są na silnych związkach emocjonalnych pomiędzy małżonkami, oraz między rodzicami i dziećmi. Pojawiające się konflikty mają charakter przejściowy. Układ ról wewnątrzrodzinnych odzwierciedla model rodziny tradycyjnej. Cechą istotną jest częsty kontakt z instytucjami wychowawczymi, a także dominacja wzorów i wartości ukierunkowanych na wykształcenie dziecka

R o d z i n a  n i e p e ł n a - wskutek trwałej nieobecności jednego z rodziców. Rodzinę niepełną tworzą matki lub ojcowie z dziećmi, albo same dzieci. Głównymi przyczynami istnienia rodzin niepełnych są: śmierć jednego z małżonków-rodziców, narodziny dziecka poza małżeństwem i rozwód. Rodzin niepełnych przybywa na skutek wzrostu liczby dzieci urodzonych poza małżeństwem (do których statystycznie zalicza się także dzieci ze związków nieformaInych).

Rodzina  zreorganizowana -  (określana czasem jako zrekonstruowana) przez zawarcie ponownego małżeństwa. Rodzina taka staje wobec specyficznych problemów. Każdy z jej członków jeszcze przeżywa stratę wynikającą z rozpadu poprzedniego związku, a już go czeka trudny proces przystosowania do nowej sytuacji rodzinnej i nowych wewnątrzrodzinnych relacji . Dzieci często obarczone są dodatkowo z powodu wewnętrznego rozdarcia pomiędzy uczuciem do rodzica, z którym stale przebywają, a uczuciem do rodzica, którego tylko odwiedzają.

Rodzina zdezorganizowana - jest to rodzina, w której panują relacje konfliktotwórcze. Stosunki istniejące pomiędzy rodzicami a dziećmi maja najczęściej charakter antagonistyczny, czasami agresywny. Cechą charakterystyczną jest obojętność i manifestowana oziębłość emocjonalna między członkami rodziny zdezorganizowanej. Układ ról w takiej rodzinie również ulega dezorganizacji, co wyraża się w osłabieniu funkcji opiekuńczej, wychowawczej i kontrolnej nad dziećmi. Często tego typu rodziny maja problemy materialne, co potęguje ich dysfunkcjonalność.
Rodzina zdemoralizowana, będąca w konflikcie z prawem - dominującą cechą są zarówno relacje konfliktotwórcze wewnątrzrodzinne, negatywne, sprzeczne z normami moralnymi, społecznymi, prawnymi. Najczęściej rodziny te dotknięte są problemem alkoholowym, lub zjawiskami prostytucji i przestępczości rodziców oraz dzieci. Ponadto w rodzinie tego typu dominuje skrajny prymitywizm życiowy i ubóstwo kulturalne

R o d z i n a  z a s t ę p c z a, oparta na więzi współżycia i funkcji opiekuńczo-wychowawczej

Na podstawie przeprowadzonych badań i wieloletniej pracy z rodzinami Teresa Olearczyk dokonała próby wprowadzenia pewnych korekt, które mają na celu bardziej szczegółowe spojrzenie na już znaną typologię w literaturze.

Rodzinę można mianowicie klasyfikować w różny sposób, przyjmować wielorakie podziały, które ukazują problemy konkretnej rodziny, jej specyfikę i mają wpływ na jej spójność, funkcję wychowawczą, samopoczucie, sytuację emocjonalną i życiową dziecka. Każda rodzina tej samej kategorii może tworzyć zupełnie inny obraz życia, inną atmosferę, inaczej pełnić swoje funkcje, bardziej na zasadzie umowy, czy mody niż powielania tradycyjnego wzorca. Bez względu jednak na swą strukturę rodzina stanowi specyficzne środowisko wychowawcze,  a wspólnym mianownikiem jest siła więzi uczuciowej łącząca jej członków, pragnienie szczęścia dla swoich dzieci, choć już rozumienie owego szczęścia i powodzenia życiowego może różnić się w zależności od poziomu etyczno-moralnego rodziny, oczekiwań i preferowanego systemu wartości, wzorów globalnych. Ma to istotne znaczenie dla zapobiegania osamotnieniu dziecka w rodzinie. Głębsza analiza pozwala na refleksyjne spojrzenie na znane z literatury typy rodzin.

Rodzina pełna - Przyjmujemy, że rodziną p e ł n ą jest taka, w której rodzice są związani formalnie związkiem małżeńskim, sakramentalnym, konkordatowym, cywilnym, zamieszkują wspólnie i wychowują swoje dzieci. Rodzina pełna może tworzyć różnorodny obraz i stanowić niejednorodne środowisko wychowawcze. Może to być rodzina:
zdrowa (fizycznie, psychicznie i moralnie), wydolna wychowawczo, w dobrej kondycji finansowej, zdrowa, ale biedna, w złej kondycji ekonomicznej, wydolna wychowawczo, zdrowa, wydolna finansowo, niewydolna wychowawczo, zdrowa, niewydolna wychowawczo, z niedostatkami materialnymi, zdrowa psychicznie i moralnie, ale z nękającymi ją chorobami przewlekłymi lub z dziećmi specjalnej troski, w trudnej sytuacji materialnej, rodzina zagrożona patologią, w dobrej sytuacji materialnej, rodzina patologiczna, biedna, z problemem alkoholowym, niewydolna wychowawczo, rodzina patologiczna w dobrej kondycji ekonomicznej, w specyficzny sposób "wydolna" wychowawczo lub niewydolna wychowawczo.
Pojęcie rodziny pełnej jako środowiska wychowawczego, oznacza że w niej zamieszkują wspólnie małżonkowie ze swoimi dziećmi, cała reszta będzie już uwarunkowana wieloma czynnikami zależnymi bądź niezależnymi, które mogą ulegać zmianie w ciągu życia rodziny.

Rodzina niepełna - Za drugą kategorię przyjmujemy r o d z i n ę  n i e p e ł n ą, niekompletną, z jednym rodzicem, czyli taką, w której rolę wychowawczą i opiekuńczą sprawuje tylko jeden z małżonków, najczęściej matka, z różnorodnych powodów (śmierć, rozwód, porzucenie, czasowa nieobecność rodzica, rozdzielność zamieszkania). Rodzinę niepełną tworzą: matka i dziecko lub dzieci, - ojciec i dziecko lub dzieci.
Podobnie jak rodzina pełna może tworzyć różny obraz i być rozpatrywana w różnych aspektach: niepełna , pozytywna, zdrowa, wydolna wychowawczo i finansowo, stabilna i zamożna, niepełna, pozytywna, wydolna opiekuńczo-wychowawczo, niewydolna finansowo,  niepełna, zdrowa fizycznie, wydolna finansowo, niewydolna wychowawczo, zagrożona dezorganizacją, niepełna, z problemami zdrowotnymi, wydolna wychowawczo, niewydolna finansowo, niepełna, z problemami zdrowotnymi, niewydolna wychowawczo, niewydolna finansowo, rodzina niepełna, patologiczna, w dobrej kondycji finansowej, rodzina niepełna, patologiczna, biedna lub uboga. W rodzinie niepełnej pojawiają się deficyty wychowawcze na skutek braku obecności, kontaktów drugiego rodzica, częściej ojca niż matki, które w zależności od relacji wewnątrzrodzinnych i wsparcia bliskich mogą pozwalać na prawidłowe funkcjonowanie.

Rodzina samotnej matki - kategorię tych rodzin stanowi rodzina samotnej matki, która także jest zróżnicowana, jako że samotne macierzyństwo nie jest jednorodne, każdorazowo realizowane inaczej ze względu na okoliczności i motywy zaistnienia. Najliczniejszą grupę samotnych matek stanowią wdowy, drugą matki rozwiedzione, trzecią panny z dzieckiem, a i te nie stanowią jednorodnego środowiska z racji przyczyn samotnego macierzyństwa. Kobieta może zdecydować sama z świadomością i akceptacją konsekwencji, albo może to być dzieło przypadku, np. gwałtu.  W każdej kategorii występuje inna sytuacja moralna, materialna, wychowawcza, zdrowotna, ekonomiczna, mieszkaniowa, która charakteryzuje określoną niepełną rodzinę samotnej matki Różne mogą być czynniki wpływające na decyzje o wyborze samotnego macierzyństwa:
natury ekonomicznej: - ulgi i preferencje dla matek samotnie wychowujących dzieci, "do szczęścia ślub nie jest potrzebny ale pieniądze", natury psychologicznej - wątpliwości, brak zaufania do partnera - ojca dziecka, świadomość nietrwałości ewentualnego przyszłego związku, natury moralnej - związek zawarty pod wpływem presji nie rokuje dobrze. Samotne macierzyństwo nie podważa wartości małżeństwa, ale nie tworzy pełnej rodziny. Samotna matka, choć bardzo się stara i podejmuje próby, nie może pełnić równocześnie obu ról rodzicielskich wynikających z różnicy płci, ponieważ te są komplementarne, każdy z rodziców posiada odmienne właściwości osobowościowe związane z płcią.

Rodzina zrekonstruowana - kategorię tych rodzin stanowią rodziny zrekonstruowane, precyzyjniej mówiąc po rozwodzie następuje rekonstrukcja małżeństwa matki lub ojca, ale nie można mówić o rekonstrukcji rodziny w przypadku, gdy żyje ojciec i utrzymuje kontakt ze swoim dzieckiem. Są to rodziny: powstające w wyniku powtórnego lub kolejnego związku małżeńskiego jednego z rodziców, w którym wychowują się dzieci z poprzedniego związku kobiety, rodziny, w których wychowują się dzieci obojga małżonków z ich związków poprzednich, bądź adopcji, rodziny, w których wychowuje się dzieci z poprzednich związków partnerów oraz ich dziecko wspólne z obecnego związku.

Rodzina nieformalna - kohabitacja, konkubinaty

Związek k o h a b i t a c j i formalnie nie stanowi rodziny, de facto jest rodziną, gdy związek rodziców (nie związani żadną prawną umową) i dzieci, łączą silne więzi emocjonalne, poczucie bliskości między rodzicami i dziećmi. Rodzice dzieci wspólnie zamieszkują i prowadzą wspólne gospodarstwo domowe, mają wspólne dzieci, czyli stanowią rodzinę nieformalną, ale autentyczną. Przyzwolenie społeczne na wolne związki nie czyni ludzi wolnymi, podobnie jak i formalne związki nie czynią ludzi moralnymi.

Nieco inną kategorią rodziny nieformalnej są k o n k u b i n a t y. Takie układy międzyludzkie tworzą się, gdy jedno lub oboje rodzice są formalnie w innych związkach. Nie mogą uzyskać rozwodu, by sformalizować nowy związek, lub nie zamierzają zawrzeć ponownego małżeństwa, ale łączy ich silna więź emocjonalna, wspólnota zamieszkania, prowadzą gospodarstwo domowe, wychowują wspólne dzieci, tak zwane nieślubne lub poza małżeńskie, co we współczesnej rzeczywistości postmodernistycznej nie czyni żadnej różnicy, podczas gdy w przeszłości dziecko nieślubne piętnowano, wpisując do metryki urodzenia, w rubryce imię ojca: litery NN, nawet gdy było wiadomo, kim jest ojciec dziecka.

Teoria percepcji środowiska rodziny opiera się na założeniu, że istnieje bezpośredni związek między członkami a dokonywaną przez nich akceptacją środowiska rodzinnego. Natomiast "spostrzeganie braku bliskich więzi w rodzinie koreluje z poczuciem braku szczęścia, osamotnieniem, brakiem życiowych szans, postawami aspołecznymi"

Typologia rodziny - „ Encyklopedia pedagogiczna XXI w. Tom V.

Duże zróżnicowanie życia rodzinnego pozwala na uwzględnianie różnych kryteriów przy tworzeniu typologii rodzin. Przyjmowane kryteria dotyczą struktury, źródła utrzymania, środowisk zamieszkania, rodzaju wykonywanego zawodu. Zróżnicowanym wewnętrznie kryterium jest struktura rodziny, a jej wskaźniki to wiek i liczba członków, układ pokoleniowy, forma organizacyjna życia rodzinnego, styl życia, usytuowanie przestrzenne, układ organizacji wewnętrznej.

1. Dobrze funkcjonująca rodzina jest określana jako zdrowa. W rodzinie takiej zachodzi swobodna wymiana emocjonalna między małżonkami, występuje otwarty i zrozumiały system komunikowania się. Członkowie rodziny mają prawo wyrażania własnych opinii, sugestii, akceptują siebie nawzajem i okazują zrozumienie. Rozwiązywanie nieporozumień i konfliktów ma charakter konstruktywny. Sprzyja to rozwojowi zdrowego środowiska wychowawczego, w którym dzieci przyswajają sobie zaobserwowane wzorce zachowania.

Rodziny dysfunkcjonalne nie zapewniają swoim członkom warunków do prawidłowego rozwoju. W rodzinach tych obowiązują sztywne zasady i reguły regulujące zachowanie członków, dochodzi do zakłócenia komunikacji, trudności w ujawnianiu uczuć, sekretów, atmosfera jest napięta. Rodzina dysfunkcjonalna wywiera negatywny wpływ rozwój osobowości członków, czego konsekwencje widoczne są w dorosłym życiu.

2. Chociaż przez rodzinę najczęściej jest rozumiany układ oparty na formalnie zawartym małżeństwie, w którym znajduje się przynajmniej jedno dziecko, to jednak istnieje tendencja do uznawania za rodzinę małżeństw bez dzieci i związków kohabitacyjnych bez dzieci. Rodzina nie stanowi jednolitej grupy. Wyróżniane rodziny to:

- rodzina pełna naturalna - składająca się z rodziców i ich potomstwa;

- rodzina rekonstruowana - przynajmniej jeden z rodziców nie jest związany biologicznie z dzieckiem, pełni rolę przybranego rodzica w stosunku do pasierba, rodzina taka stanowi osobny typ z dużym zróżnicowaniem wewnętrznym;

- rodzina adopcyjna - dziecko nie jest związane biologicznie z rodzicami, na mocy formalnie przeprowadzonego przysposobienia staje się jej członkiem z prawami takimi samymi jak dziecko biologiczne;

- rodzina zastępcza - obowiązki opiekuńczo - wychowawcze sprawują osoby spokrewnione ale niebędące rodzicami dziecka lub niespokrewnione z dzieckiem;

- rodzina niepełna - pozbawiona z różnych przyczyn jednego z rodziców.

3. Podział na rodzinę dużą, zmodyfikowaną, rozszerzoną oraz małą:

- rodzina duża - zwana rozszerzoną lub wielopokoleniową - składa się z kilku pokoleń najmniej trzech, jest kierowana przez najstarszego mężczyznę zwykle dziadka, występuje pełne podporządkowanie członków interesom rodziny, członkowie mieszkają razem i prowadzą wspólne gospodarstwo domowe;

- zmodyfikowana rodzina poszerzona - to koalicja rodzin małych, które pozostają w częściowej zależności od siebie, brak jest w niej hierarchicznej struktury władzy, ale więź rodzinna jest wyraźnie podtrzymywana, może występować w dwóch formach:

A) rodziny nuklearne, geograficznie rozproszone, ale mocno powiązane ze sobą, pozostają w ścisłym kontakcie, świadczą wzajemnie usługi i udzielają sobie pomocy;

B) rodziny oparte na wspólnocie mieszkaniowej młodej rodziny prokreacji z rodziną pochodzenia ale z zachowaniem niezależności ekonomicznej, istnieje możliwość prowadzenia wspólnego lub oddzielnego gospodarstwa domowego;

- rodzina mała - składa się z dwóch pokoleń, małżonków/ rodziców i dzieci, współcześnie wewnętrzne stosunki nabierają cech partnerstwa, ważne znaczenie odgrywa interakcja, występuje brak dystansu między małżonkami, a realizacja ról nie jest sztywno wyznaczona.

• Połączenie miejsca zamieszkania z przynależnością społeczno - zawodową głowy domu.

Barbara Łobodzińska wyróżniła:

- rodziny wiejskie:

a. tradycyjną rodzinę chłopską, mającą wiele cech rodziny patriarchalnej;

b. współczesną rodzinę rolniczą najczęściej trójpokoleniową, nastawioną na nabywanie kwalifikacji do pracy w gospodarstwie;

c. rodzinę chłopo - robotniczą, która część dochodów czerpie z pracy na roli, a część z zatrudnienia poza gospodarstwem domowym, najczęściej w mieście;

d. wiejską rodzinę robotniczą, której głowa rodziny jest zatrudniona poza rolnictwem, a więź ze wsią ogranicza się do miejsca zamieszkania i posiadania gospodarstwa działkowego czy ogrodniczego.

- rodziny miejskie:

a. rodzina miejska pochodzenia wiejskiego, w której zarówno mąż jak i żona pochodzi ze wsi i w młodości pracowali w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, później wyemigrowali do miasta, mając wykształcenie podstawowe;

b. miejska rodzina robotnicza;

c. rodzina urzędnicza;

d. rodzina inteligencka.

5. Podział rodzin ze względu na sposób utrzymania i wewnętrzne stosunki:

- rodzina z jednym / jedynym żywicielem - rodzina z tradycyjnym sztywnym podziałem ról i zadań wyznaczonym płcią, mężczyzna pracuje zawodowo, a kobieta zajmuje się prowadzeniem gospodarstwa domowego, opieką nad dziećmi, starszymi i chorymi osobami;

- rodzina z dwojgiem żywicieli - zakłada pracę zarobkową obojga małżonków, realizacja zadań domowych przebiega różnie, w niektórych rodzinach praca zawodowa została dołożona kobietom do ich niepłatnej pracy w domu i godzą one role zawodowe z rodzinną, w innych rodzinach praca zawodowa kobiet / matek przyczyniła się do wzrostu partnerstwa w zakresie realizacji zadań na rzecz domu i dzieci, zakres partnerstwa jest zróżnicowany, zależy od wewnętrznych ustaleń między małżonkami, mniej wypływa z podziału na płeć.

---