Strona tytułowa

Przemoc wobec dziecka jako patologia współczesnej rodziny na podstawie badań przeprowadzonych w Malborku

Spis treści

Streszczenie

 Niepokojącym jest, że pomimo wielokierunkowych działań w dalszym ciągu głęboko zakorzenione jest przekonanie, że dziecko karane jest biciem dla jego dobra. Większa część społeczeństwa jest zdania, że zjawisko to ma wymiar marginalny
i najczęściej stanowi problem rodzin patologicznych. Nic bardziej mylnego. Doniesienia masmediów dowodzą, że biją wszyscy bez względu na zajmowaną pozycję społeczną, wykształcenie czy tzw. „dobre wychowanie”. Można zaryzykować stwierdzenie, że przemoc wobec dziecka stała się obecnie normą stosunków społecznych, sposobem wychowania. Zbyt łatwo dajemy „rozgrzeszenie” oprawcom mówiącym ze skruchą „straciłem panowanie nad sobą”….

Przemoc wobec dziecka nie jest zjawiskiem nowym charakterystycznym jedynie dla współczesnego społeczeństwa, gdyż w naszym świecie jest powszechnie znane już od wieków. Długo natomiast nie poświęcano mu systematycznych studiów, co wynikało z niezrozumienia jego skutków. Doświadczanie przemocy w dzieciństwie, stosowanie surowość, a nawet okrucieństwa w traktowaniu dziecka uważano do niedawna, a wielu kręgach społecznych tak się dzieje po dziś dzień, za skuteczny środek chroniący młodych przed demoralizacją, wykolejeniem i zejściem na złą drogę. Mało kto zagłębia się w problematykę krzywdzonych dzieci, często bagatelizuje się ich rany fizyczne i urazy psychiczne pozostające jako niechlubna pamiątka na całe życie. Niniejsza praca ma na celu uświadomienie, że choć przemoc traktujemy jako coś nagannego, w dalszym ciągu dajemy nieme przyzwolenie do uprawiania tego procederu…

W zbieraniu materiału badawczego posłużono się metodą sondażu diagnostycznego umożliwiającej zbadanie dynamik zjawisk społecznych, poznanie opinii o nich oraz poglądów danej zbiorowości.

Słowa kluczowe: przemoc, przemoc fizyczna, przemoc psychiczna, przemoc seksualna.

Wprowadzenie

Najnowsze badania empiryczne nad dzieckiem dowodzą, że zmienia się na przestrzeni lat rola i miejsce dziecka w rodzinie. Poszerza się jego codzienna perspektywa życiowa, specyfika kontaktów poznawczych, kulturowych i społecznych. Na horyzoncie dziecka pojawia się coraz więcej bodźców stanowiących nowe doznania, przeżycia i zachowania. Przeobrażenia dokonujące się we wszystkich sferach życia człowieka dają z jednej strony ogromne możliwości oraz szanse rozwojowe
i edukacyjne, z drugiej zaś potęgują zagrożenia, trudności i bariery przekreślające prawidłowe funkcjonowanie i dorastanie dziecka.

Dzieciństwo współczesnych dzieci, jego wszystkie aspekty i obszary, zdefiniowane zostało przez określoną sytuację, jakże charakterystyczną dla wielu polskich rodzin. Rodzin, w których degradacji uległy wartości wychowawczo - opiekuńcze, moralne, emocjonalne i kulturowe.

Dla wielu dzieci największe zagrożenie stanowi jego własna rodzina,
w której źródeł patologii dopatrzeć się można w ubóstwie, osieroceniu dziecka przez jedno z rodziców, rozbiciu, problemie alkoholowym czy przemocy. W takich rodzinach nie ma priorytetów w postaci zabezpieczania podstawowych potrzeb, stworzenia ciepłego i bezpiecznego domu i godnego traktowania każdego z jej członków. Bardzo częstym zjawiskiem w takich rodzinach jest wyrządzanie ogromnej krzywdy
i przysparzanie cierpienia dziecku. Młody człowiek narażony jest na niedostatek, biedę, a co gorsze przemoc fizyczną i psychiczną, molestowanie seksualne. Ich dzieciństwo to niekończący się lęk, brak poczucia bezpieczeństwa i bezpowrotnie utracone zaufanie do dorosłych. Wszystko to nieodwracalnie wpływa na kształtowanie się osobowości oraz rozwój psychiczno - fizyczny, wypaczenie emocjonalne, co przełoży się na późniejsze dorosłe życie.

Problem maltretowania dzieci jest jednym z najbardziej niechlubnych problemów cechujących naszą cywilizację. Problem tym groźniejszy jeśli uświadomimy sobie, iż każdego dnia około 300 milionów dzieci doświadcza przemocy. I chociaż zmienia się specyfika tego zjawiska żaden kraj na świecie nie jest wolny od plagi poniżania
i niegodnego traktowania najmłodszych. Co jakiś czas spokój społeczeństwa „zakłóca” wiadomość o kolejnym pobiciu dziecka ze skutkiem śmiertelnym.

Rozdział 1. Polska rodzina w świetle literatury przedmiotu

1. Wyjaśnienie pojęć zawartych w świetle literatury

Rodzina jest środowiskiem każdego człowieka, a bynajmniej powinna nim być. Stanowi niepodzielną część społeczeństwa, a tym samym jest jego najmniejszą komórkę, grupę społeczną ,w której człowiek się rodzi, i z którą wiążą go wielostronne związki do końca życia. W ujęciu B. Śliwerskiego jest „prymarną instytucją wychowania”. Od rodziny bierze początek biografia każdej ludzkiej istoty i towarzyszy jej w każdym momencie życia.

Rodzina to miejsce, w którym panuje wspólnota najbliżej spokrewnionych osób, związanych więzami miłości, emocjonalnymi, podobnymi dążeniami oraz wspólnymi celami. Wyróżnikami rodziny są:

• więzi emocjonalne;

• opiekuńczość;

• orientacja na prawidłowe wychowanie potomstwa;

• wdrażanie wartości kulturowych;

• wspólny majątek;

• wspólne zamieszkiwanie ze sobą.

W ujęciu pedagogicznym rodzina jest „grupą małą i pierwotną, środowiskiem
i systemem edukacyjnym, instytucją socjalizacyjno - wychowawczą oraz wspólnotą emocjonalno - kulturową”.

W świetle definicji z obszaru socjologii rodzinę tworzy grupa bezpośrednio spokrewnionych ze sobą osób. Jej dorośli członkowie przyjmują odpowiedzialność za opiekę nad dziećmi. Wyróżnia się:

• rodzinę nuklearną - gospodarstwo domowe składające się z dwóch dorosłych ludzi wraz ze swoimi bądź adoptowanymi dziećmi;

• rodzina poszerzona - gospodarstwo domowe, w którym oprócz małżeństwa
  z dziećmi funkcjonują bliscy krewni.

Na kształtowanie więzi pomiędzy wszystkimi członkami rodziny wpływają codzienne kontakty, wspólne przebywanie ze sobą, przeżywanie trosk, radości oraz niepowtarzalna atmosfera. Ujmowana w kontekście wspólnoty oznacza „naturalne zespolenie członków rodziny ze względu na wspólnie odczuwane cele, wzajemne uczucia i naturalne wspólne dążenie”. Rodzina powstaje na podwalinie miłości oraz wspólnego życia.

A.W. Janke podkreśla, że pojecie rodzina uległo licznym próbom interpretacji, co zaowocowało taką różnorodnością jej definiowania. Na przestrzeni lat osiemdziesiątych
oraz dziewięćdziesiątych XX wieku pedagodzy przestali utożsamiać rodzinę jako „komórkę życia społecznego”. Zdaniem A. W. Janke bardziej humanistyczny kontekst definiuje rodzinę jako „wspólnotę życia”, „wspólnotę osób”, czy „wspólnotę emocjonalną”. Autor mówi, że zmiany w obrębie rodziny zaznaczyły się również
w sferze wychowania rodzinnego. Obok wymiaru prakseologicznego wychowanie łączy w sobie więzy oraz uczucia, radość spotkania wszystkich członków i ich podmiotowe traktowanie. B. Suchodolski w rodzinie jako wspólnocie upatruje głęboko zakorzenioną ludzką potrzebę, manifestującą się w relacjach „ja” i „ty” a nie „ja” - „oni”. Podejście to akcentuje, że obok zinstytucjonalizowanego świata, regulowanego władzą i prawem istnieje świat wspólnoty ludzi - rodzina. B. Suchodolski nazywa go światem społecznym tworzonym przez wspólnotę ludzi. A. W. Janke uważa, że wspólnotowe ujmowanie rodziny jest alternatywą tradycyjnej, funkcjonującej przez szereg lat koncepcji, która rodzinę określała w kategorii instrumentu w dziele usprawniania transmisji społecznej i kulturowej.

Człowiek jest przede wszystkim istotą biologiczną, psychiczną, społeczną oraz duchową, jednakże obok tych właściwości jest także jednostką rodzinną. Zdaniem
A.W. Janke rodzinność jest wynikiem wielowiekowego przeobrażania, które umożliwiło przyjmowanie dziedzictwa kulturowego i współuczestnictwo jego pomnażania. Autor podkreśla, że rodzinność towarzyszy człowiekowi od zawsze
i nieustannie, a przejawia się w jego zainteresowaniach, zachowaniach, myślach, dążeniach, dostatkach i biedzie, porażkach oraz sukcesach. Odmienność tych przejawów wpływa na zapadanie w pamięć bliskich osób jednostki i jest inspiracją dla przyszłych pokoleń.

„Zdrową” rodzinę cechują trwałe więzi wewnątrzrodzinne, prawidłowa komunikacja między wszystkimi członkami osadzona na otwartości myśli oraz uczuć, spontaniczności i akceptacją różnic w poglądach. Tak pojmowana stanowi naturalne środowisko dla kształtowania się właściwych relacji na płaszczyźnie małżonkowie - rodzice - dzieci - dalsi członkowie rodziny. Stosunki między rodzicami obligowane są zawarciem związku małżeńskiego, posiadaniem dziecka i prowadzeniem wspólnego gospodarstwa Właściwością konstruktywną rodziny jest zespolenie w różnym stopniu więzami emocjonalnymi, biologicznymi, gospodarczymi i kulturowymi.

Dom rodzinny kojarzy się z przede wszystkim z kochającą, troskliwą rodziną oraz codziennym życiem, w którym na przemian przeplatają się radości, mniejsze bądź większe problemy. Potrzebę jego posiadania odczuwa każdy człowiek bez względu na wiek, a w szczególności dziecko. To specyficzne miejsce, będące azylem, przystanią, oraz symbolem beztroskiego dzieciństwa. Natomiast dla dziecka przeżywającego przemoc stanowi teren, gdzie panuje destruktywna atmosfera zagrażająca prawidłowemu rozwojowi jednostki i niszcząca więzi emocjonalne członków.

1.2 Funkcje i zadania współczesnej rodziny

Najogólniej ujmując funkcje rodziny definiuje się je jako „wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nie zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych
i pobocznych”.

Według S. Kawuli istnieje wielość funkcji przypisywanych rodzinie, wobec czego zacierają się granice pomiędzy funkcjami zasadniczymi i pochodnymi. Zaproponował zatem cztery fundamentalne funkcje:

• biologiczno - opiekuńczą;

• kulturalno - towarzyską;

• ekonomiczną;

• wychowawczą.

Nadmienić należy, iż każda rodzina realizuje je na odmiennym poziomie oraz zakresie.

Zdaniem J. Szczepańskiego funkcje rodziny sprowadzają się do :

• prokreacyjnej - utrzymanie ciągłości gatunku ludzkiego;

• socjalizacyjnej - przygotowanie dziecka do życia w społeczeństwie;

• ekonomicznej - zapewnienie potomstwu odpowiednich warunków materialno - bytowych.

Do zadań rodziny należy zaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka, zarówno tych uniwersalnych oraz specyficznych. Potrzeby specyficzne wynikają z indywidualnej osobowości dziecka, natomiast do potrzeb uniwersalnych (tych, które dotyczą wszystkich dzieci) zalicza się przede wszystkim:

• potrzebę pożywienia;

• potrzebę ubrania;

• potrzebę schronienia;

• potrzebę snu;

• potrzebę aktywności itp.

Potrzeby te noszą miano pierwotnych i są implikowane więzami rodzic - dziecko. Dyktowane są przez warunki potrzebne do prawidłowego rozwoju jednostki, takie jak ciepło rodzicielskie, adekwatny do zachowań dziecka poziom kontroli, czy też dyscyplina.

Specjaliści w dziedzinie psychologii zwracają uwagę, iż w pierwszej kolejności rodzina powinna zabezpieczyć potrzeby najważniejsze, a więc te, które są konieczne do życia. Są to zatem potrzeby fizjologiczne, sprowadzające się do nasycenia głodu, snu, odpoczynku oraz ciepła, a także zapewnienia poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji. Do potrzeb wyższych należą potrzeby społeczne (akceptacja przez innych, miłość, przyjaźń, przynależność, współpraca z innymi), uznania, szacunku oraz samorealizacji. Według A. Maslowa zaniedbania ze strony rodziny, a w szczególności rodziców w tej materii mogą doprowadzić do osamotnienia dziecka.

Z kolei M. K. Pringle potrzeby podzieliła na cztery kategorie:

• miłości i bezpieczeństwa;

• pochwał i uznania;

• nowych doświadczeń;

• odpowiedzialności.

Autorka uważa, że w życiu dziecka najważniejsze są potrzeby niefizyczne, a więc odmienne od tych, które rodzice najchętniej zabezpieczają, obdarowując dobrami materialnymi, zapewniając im godziwe warunki bytowe itp. Rodzice powinni skoncentrować się na potrzebach zawierających się w powyższych kategoriach, gdyż dają gwarancję „emocjonalnego bezpieczeństwa”. W dziecku otoczonym miłością, opieką oraz troską kształtuje się zdrowe zaufanie, przywiązanie i bezpieczeństwo. Do tego potrzebne są „stałe, permanentne kontakty i relacje między dzieckiem a opiekunami (rodzicami), zwłaszcza w najmłodszym wieku. W teorii tej zwraca się uwagę, że jeżeli dzieci czują się bezpieczne i pewne swych opiekunów, istnieje większe prawdopodobieństwo, że będą bardziej towarzyskie, mniej zahamowane i bardziej zaangażowane w zabawę i poszukiwania. W przeciwnym razie będą reagowały lękiem
i niepokojem, czy ujawniały zachowania obronne. Lęk i niepokój objawia się w formie płaczu i przylegania, zachowania obronne w formie unikania bliskiego kontaktu”.

Rodzina jest naturalnym i podstawowym a zarazem najważniejszym miejscem edukacji, socjalizacji, „przestrzenią życia i funkcjonowania człowieka, nadającą mu wyraźne oblicze umysłowe, społeczno - moralne, religijne, kulturalne, somatyczne”.
W prawidłowo funkcjonującej rodzinie dziecko ma perspektywy poznawania kraju, świata, uczęszczania do szkół specjalistycznych i uczenia się języków obcych oraz poznawania kultury innych narodowości, doświadczania nowych wrażeń
w rzeczywistości wirtualnej, obcowania z mediami oraz multimediami, a przede wszystkim przeżywania radości okresu dziecięcego.

Prawdziwy dom rodzinny, w którym panuje miłość, akceptacja i poszanowanie ludzkiej godności, wspomaga we właściwym rozwoju osobowości, kształtuje odpowiednie wzorce i postawy, a także chroni przed osamotnieniem. Dom rodzinny to nie tylko budynek, gdzie spotykają się po wypełnieniu obowiązku szkolnego, zawodowego itp. poszczególni członkowie rodziny, to również jego duchowe bogactwo, jego intymność, wspólne świętowanie, otwartość i szczęście, a także prawdziwe spotkania z drugą osobą.

T. Parsons wyznaczył rodzinie dwie zasadnicze funkcje:

• socjalizację pierwotną - rodzina jest najistotniejszą instytucją formowania osobowości człowieka, w której dziecko poznaje normy i wzorce kulturowe społeczeństwa;

• stabilizację osobowości - wsparcie emocjonalne, którego rodzina udziela swoim dorosłym członkom. Jest to również pomoc w utrzymywaniu i zachowaniu zdrowia.

Rodzina zobligowana jest do stworzenia właściwej atmosfery, tzn. osobliwych warunków niezbędnych dla prawidłowego procesu wychowawczego. Przez konieczne warunki rozumie się czynniki materialne, niematerialne, wzajemne zależności oraz relacje. Wychowanie, którego podwalinę stanowią miłość, szacunek oraz właściwe wzorce, jest gwarantem na uniknięcie zjawisk destruktywnych. „Całkowite zjednoczenie się całej rodziny na gruncie wzajemnego szacunku, miłości
i pojednania. Dopiero wtedy mogą bez przeszkód funkcjonować pryncypia wychowawcze”. Ponadto jako wspólnota łącząca wszystkich członków, osłania najmłodszych przed samotnością, zagwarantowuje bezpieczeństwo nieustanną pomoc. Rodzina daje możliwość życia w kontekście fizycznym, psychicznym oraz duchowym.

Wychowanie rodzinne dziecka daje mu prawo do istnienia, traktowania jako indywidualnej, niepowtarzalnej jednostki, bycia bezpiecznym i wolnym. Powinno gwarantować ochronę przed traktowaniem dziecka w kategorii przedmioty służącego innym do realizacji ich celów, a wiec eksponować jego niezależność do realizacji swoich pragnień i możliwość swobodnego komunikowania uczuć.

Wychowanie w rodzinie skierowane jest także na wszechstronny rozwój dziecka, budowanie jego wewnętrznego świata i kształtowanie osobowości. Polega na towarzyszeniu rodziców w wprowadzaniu dziecka do świata ogólnoludzkich, humanitarnych wartości oraz norm. Funkcja wychowawcza obok kształtowania osobowości młodego człowieka, równocześnie polega na inspirowaniu rozwoju
i wzrostu aspiracji dziecka, optymalnej edukacji oraz pomocy w wyborze zawodu.

Z kolei funkcja kulturalna obliguje rodziców do wzbogacania dziecka
w kontekście duchowego przeżywania dziedzictwa narodowego, poprzez kontakt
z kulturą szeroko pojmowaną i inspirowania do aktywnego udziału w jej pomnażaniu. Tym samym rodzina przyczynia się do rozbudzania i rozwijania zainteresowań kulturalnych.

1.3 Charakterystyka współczesnej rodziny

Obraz współczesnej rodziny ukształtowany został w toku różnych wydarzeń
i zjawisk polityczno - gospodarczo - społeczno - kulturowych. Oprócz zmian demograficznych nastąpiła metamorfoza w kontekście wartości odnoszących się do rodziny. Wiele tych przeobrażeń wywołało w rodzinie, jej funkcjonowaniu
i wewnętrznej strukturze szereg pozytywnych zmian, aczkolwiek należy mieć świadomość iż są i takie, które stanowią dla niej zagrożenie. Zmieniły się relacje
w rodzinie, wobec czego w zdrowej, prawidłowo funkcjonującej rodzinie matka i ojciec są dla siebie bliscy i nie krępują się okazywać przy dziecku uczucia, którym się darzą, szacunku oraz podmiotowego traktowania każdego członka. Widoczna jest większa humanizacja, personalizacja rodziny i małżeństwa. Akcentowane jest szczęście
i satysfakcja z życia małżeńsko - rodzinnego.

Obserwuje się wzrost ruchliwości przestrzennej polskich rodzin, a jednocześnie ich zamkniętość i działania przyczyniające się do pogłębiania izolacji i wzrostu jej intymności. Nastąpił rozpad dużych, wielopokoleniowych rodzin, przestrzennie zespolonych na rzecz małych, dwupokoleniowych. Zmniejsza się liczba dzieci, gdyż coraz więcej kobiet pragnie wychowywać tylko dwójkę dzieci. Polska jest krajem,
w którym od kilkunastu lat rodzi się najmniej dzieci, bowiem na sto kobiet przypada niespełna 123 maluchów. Kolejną cechą jest późne macierzyństwo implikowane przede wszystkim chęcią realizowania się na płaszczyźnie zawodowej. Średnia wiekowa oscyluje w granicy 25,6 lat.

Stygmatem wyznaczającym kierunek funkcjonowania współczesnej rodziny są również procesy urbanizacji i industrializacji, które wymuszają niekiedy częste zmiany miejsca zamieszkania w poszukiwaniu np. pracy. Na przestrzeni ostatnich lat zmieniły się trendy w obszarze pracy zawodowej, bowiem coraz więcej rodziców podejmuje pracę w wymiarze powyżej jednego etaty. W przekonaniu A. Minkiewicza do cech wyróżniających współczesną rodzinę dodać należy destrukcyjne skutki procesu instytucjonalizacji rodziny, wymuszenie kobiety, by z roli matki wcieliła się w rolę pracownika i wytwórcy, przez co jej czas dzielony na obowiązki zawodowe koliduje
z czasem poświęconym prowadzeniu domu, bycia z dzieckiem. Sytuacja ta przyczyniła się do wzmocnienia pozycji społecznej żony i matki. Konsekwencją jest również podział obowiązków domowych, który coraz częściej rozkłada się równomiernie na obu małżonków.

Pracując więcej i dłużej, dorośli coraz mniej czasu spędzają w domu, wobec czego tracą na tym opieka nad dzieckiem, wspólne spędzanie czasu, wspieranie dziecka w dążeniu do realizacji swoich pasji, więzi pomiędzy członkami rodziny. Brakuje czasu na rozmowy, wymianę opinii i poglądów, doświadczeń, zatraca się także zdolność wzajemnego słuchania. Z czasem rodzice oddalają się zarówno od siebie, jak i od dziecka, stając się obcymi sobie ludźmi żyjącymi pod wspólnym dachem.

Słabnie rola ojca do niedawna kojarzona z autorytetem i głową rodziny. Coraz częściej młodych ludzi postrzega swoich rodziców jako nieudaczników życiowych, którym nie udało się odnieść w życiu żadnych sukcesów. Przełom XX i XXI wieku nieoficjalnie okrzyknięto „cywilizacją bez ojca”, ponieważ jak zgodnie twierdzą psychologowie i socjologowie, coraz bardzie uwidacznia się swoisty kryzys ojcostwa. Nie jest on tylko wynikiem postaw samych mężczyzn, lecz także załamania wartości małżeńskich i rodzinnych. Również ruch emancypacyjny kobiet osłabił pozycję ojca, wytyczając mu jednocześnie odmienną rolę w rodzinie. Z drugiej jednak strony coraz więcej mężczyzn świadomie wypełnia zadania obligowane statusem ojcostwa. Świadczyć o tym może fakt, iż ojcowie idą na urlop macierzyński, co daje podstawę by sądzić, że mężczyźni coraz częściej odczuwają potrzebę posiadania dziecka. Obecnie mężczyzna chce zostać ojcem „ze względu na siebie, dla dobra rodziny i rodziców”.
W aspekcie pedagogicznym ojcostwo sprowadza się także do tworzenia dziecku korzystnych warunków wychowawczych na łonie rodziny.

Tym samym wyraźnie zmieniła się pozycja potomstwa w rodzinie, bowiem stało się pełnoprawnym członkiem wspólnoty rodzinnej. Coraz częściej dla rodziców dziecko jest wartością samą w sobie, co obliguje ich do większego zainteresowania jego przyszłością, potrzebami oraz celem w życiu. Dziecko zostało uwolnione od obowiązku pracy, celem zabezpieczenia bytu rodziców w podeszłym wieku. Ponadto zyskały na samodzielności, a rodzice docenili korzystny wpływ grup rówieśniczych. Zachodzące zmiany wywarły istotny wpływ na stosunki mające miejsce w rodzinie, atmosferę, w jakiej wychowywane są dzieci i poczucie bezpieczeństwa.

Socjolodzy zwracają uwagę, że wiele polskich rodzin można określić mianem „rodziny pełnej skłóconej”, tzn. takiej, w panują ustawicznie konflikty, nie ma szans na porozumienie, a jednocześnie żadna ze stron nie chce podjąć radykalnych kroków, by zmienić tę sytuację.

Drugą grupę stanowią rodziny niepełne, w których jedno z rodziców wyjechało na czas nieokreślony w celach zarobkowych. Polscy badacze zagłębiający się
w problematykę migracji rodzin zamiennie używają terminów „rodzic bez partnera”, czy „samotny rodzic”, a samą rodzinę definiują jako rodzinę rozbitą, rodziną bez jednego rodzica, rodziną samotną, a wreszcie rodziną zdekompletowaną.

Nie gorszy już fakt mieszkania ze sobą par bez zalegalizowania związku. Para taka tworzy związek o charakterze seksualnym i wspólnie wychowuje dzieci. Upowszechniają się kontakty seksualne przed i pozamałżeńskie. W 2006 roku przeprowadzono badania dotyczące polskich rodzin, które dowiodły że w Polsce istotnie spadła liczba zawieranych związków małżeńskich, a jednocześnie drastycznie wzrosła liczba rozwodów.

1.4 Problemy, przed którymi stoi współczesna rodzina

Przemiany, jakie obserwujemy od początku lat dziewięćdziesiątych, zainicjowane procesem transformacji systemowej oraz globalizacją, niewątpliwie przyczyniły się do nasilenia różnych zjawisk patogennych. Nie oznacza to, że wcześniej człowiek nie był narażony na niekorzystne czynniki, bo byłoby to totalną nieprawdą, niemniej zjawiska te cechowały się mniejszą siła natężenia i różnorodności. Zagrożenia te przekładają się na funkcjonowanie rodziny, wywołując trudności w realizacji ich zadań i funkcji:

• materialnej;

• socjalizacyjno - wychowawczej;

• opiekuńczej;

• emocjonalnej;

• kulturalnej;

• towarzysko - rekreacyjnej.

Zdaniem A. Minkiewicza winą takiej sytuacji należy obarczyć przede wszystkim brak i nieergonomiczność mieszkań, szereg niedopuszczalnych zaniedbań w kwestii infrastruktury społecznej w miejscach zamieszkania, niewydolność instytucji powołanych do pomocy rodzinom, a także wychowawczo - oświatowych. Wiele do życzenia pozostawia również program polityki społecznej (a właściwie jego brak) wobec rodziny oraz system zabezpieczenia społecznego, którego zadaniem byłoby skuteczne przeciwdziałanie stałemu obniżaniu się progu bezpieczeństwa ekonomiczno - socjalnego milionów rodzin.

Siła napędową różnorodnych problemów oraz sytuacji patogennych stanowi bezrobocie, które dotykając polski rodziny implikuje pogarszającymi się warunkami materialnymi rodziny. Za rodzinę z problemem bezrobocia uważa się taką, w której jedno, lub oboje rodziców pozostaje bez pracy dłużej niż jeden rok. Analizy GUS - u sugerują, iż problem ten dotyka znacznie więcej rodzin aniżeli wykazują to statystyki urzędów pracy. W rodzinach tych żyje przeszło 8 milionów osób.

Długo utrzymujące się w większości przypadków prowadzi do kolejnych negatywnych zjawisk uwidaczniających się w alkoholizmie rodziców, a niekiedy
i dzieci, agresji, przestępczości, narkomanii oraz prostytucji. Następstwa bezrobocia zawsze mają ładunek negatywnych doświadczeń zarówno w sferze ekonomicznej, ale również psychologicznym i politycznym. Załamuje karierę zawodową rodziców, natomiast w przypadku absolwentów przekreśla perspektywy na usamodzielnienie się, założenie własnej rodziny oraz nie pozwala dążyć do wykreowanych celów. Wpływa na kondycję psychiczną, co niekiedy prowadzi do załamania. Mężczyzna przebywający na bezrobociu zatraca poczucie własnej wartości, obwinia się za zaistniałą sytuację,
a z czasem popada w depresję, której towarzyszy większa wrażliwość na alkohol.
W przypadku pracowników powyżej pięćdziesiątego roku życia występuje syndrom „bezradności”, objawiający się przede wszystkim utratą nadziei na wyjście z trudnej sytuacji. Często w momentach bezradności ludzie ci negatywnie oceniają całokształt swojego życia, co w efekcie może prowadzić do załamania psychicznego.

Zarysowuje się tendencja wzrostu liczby bezrobotnych kobiet w wieku 25 - 35, tzw. aktywnego rodzicielstwa, głównie posiadających rodzinę. Posiadanie dzieci, sprawowanie nad mini opieki wpływa na negatywną decyzję pracodawców odnośnie zatrudnienia. Statystyki GUS - u ujawniają iż rokrocznie odsetek bezrobotnych kobiet oscyluje w granicach 50 - 60%. Bezrobocie zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn doprowadzić może do przewartościowania ukształtowanego na przestrzeni lat obrazu własnej osoby i innego postrzegania relacji z drugim człowiekiem. Bezrobocie przekłada się również na relacje z dzieckiem, bowiem stany depresji, lęki, wybuchy agresji oraz trudności w koncentracji powodują zmniejszenie łagodności, obniżają poziom wyrozumiałości i serdeczności.

Jednym ze skutków bezrobocia jest zjawisko migracji zagranicznych, kiedy to jeden bądź oboje rodzice decydują się na wyjazd z nadzieją na poprawę swojej sytuacji materialno - bytowej. Brak lub nagła utrata pracy, nieadekwatne płace, zbyt wysoki ceny mieszkań przekreślające ich zakup wielu rodzinom, stale rosnące opłaty i ceny to najczęstsze czynniki przyczynowe migracji.

Alkoholizm jednego lub obojga rodziców stanowi jeden z najpoważniejszych problemów nurtujących rodziny przełomu XX i XXI wieku. Dziecko z takiej rodziny doświadcza osamotnienia, czuje się odtrącone i niepotrzebne. Nałóg ten prowadzi do dysfunkcyjności rodziny, uwidaczniającej się osłabieniem więzi emocjonalnych, stosowaniem przemocy fizycznej, ciągłymi kłótniami oraz biedą. Niedostatek finansowy będący wynikiem uzależnienia od alkoholu przeżywa blisko 80% rodzin. Oprócz tego dzieci alkoholików w wieku szkolnym doświadcza, obok biedy długotrwałych krzywd i przemocy. Badania empiryczne dowiodły, iż problem alkoholowy dotyka najczęściej rodziny wielodzietne, bezrobotne, gdzie oboje
z rodziców mają niskie wykształcenie. Rodziny te żyją na granicy ubóstwa. Ludzie ci, piją obecnie więcej aniżeli w latach dziewięćdziesiątych. Wzrosło także spożycie napoi niskoprocentowych.

Skutki alkoholizmu są rozległe i groźne. Uzależnienie prowadzi m.in. do samozniszczenia fizycznego i psychicznego. Ponadto istotnie obniża się stopa życiowa wszystkich członków rodziny. W funkcjonowanie rodziny wkrada się chaos, rzutujący na relacje wewnątrz struktury aż po rozpad włącznie. Alkoholizmowi towarzyszy deprawacja społeczna. Uzależnienie rodziców najdotkliwiej godzi w dzieci, gdyż wpływa destrukcyjnie na ich rozwój psychosomatyczny i sieroctwo społeczne. Badania potwierdziły również korelację, że im większe uzależnienie od alkoholu i narkotyków rodziców, tym większe prawdopodobieństwo, że dziecko powieli ten sam schemat życia w przyszłości.

Bieda jest kolejnymi czynnikami, które w wielu przypadkach stanowią determinantę dysfunkcyjności rodzin jest bieda i ubóstwo, będące pochodną sytuacji na rynku pracy i wynikiem bezrobocia. W skrajnych przypadkach sytuacja ta prowadzi do bezdomności. Biedy doświadczają głównie rodziny niepełne, wielodzietne, rozbite
i samotne matki. Aż 40% polskich dzieci pochodzących z wielodzietnych rodzin żyje na granicy skrajnego ubóstwa, zaś 60% rodzin egzystuje na granicy minimum socjalnego. Coraz więcej rodzin drastycznie obniża wydatki na wyżywienie, gdyż nawet 70% dochodów pochłaniają „opłaty na życie” oraz świadczenia. Oszczędności
w zakresie wyżywienia przyczynia się w niejednej rodzinie do występowania zjawiska niedożywienia, a nawet głodu. Oprócz rodzin obciążonych alkoholizmem bieda najbardziej widoczna jest w rodzinach zamieszkujących tereny popegeerowskie. To pociąga za sobą ubóstwo, pijaństwo, szereg zaniedbań opiekuńczych i wychowawczych dzieci. W wielu przypadkach jest to sytuacja bez wyjścia, gdyż większość ludzi pracujących w PGR-ach nie ma żadnego fachu, co drastycznie zmniejsza szanse na podjęcie pracy.

Antynomię stanowią rodziny, które całą uwagę na gonieniu za dobrami materialnymi i karierze zawodowej. Szybkie tempo życia oraz praca na kilku stanowiskach wywołują dezorganizację w strukturze wewnętrznej rodziny oraz stopniowy zanik więzi emocjonalnych. Badania socjologiczne przeprowadzonych przez Carnegie Corp w USA pokazały, że na przestrzeni tygodnia dziecko spędza z ojcem jedynie 35 minut, z matką od 2 do 4 godzin, a aż 35 godzin towarzyszą mu bohaterowie telewizyjni.

Omawiając problemy, które zakłócają prawidłowe funkcjonowanie współczesnych rodzin nie sposób nie wspomnieć o działalności przestępczej jednego lub dwojga rodziców. Dziecko wówczas w wielu przypadkach traci rodzica i zostaje pozbawione właściwej opieki. Rodzice „patologiczni” zapominają o podstawowych potrzebach dziecka, dostarczają mu niewłaściwych wzorców, co w przyszłości determinuje jego skłonnościami łamania prawa.

Wzrasta liczba rozwodów, natomiast coraz więcej par preferuje życie w wolnych, nie zalegalizowanych związkach. Cechą charakterystyczną polskich kobiet i mężczyzn jest samotne macierzyństwo oraz ojcostwo. Źródła rozpadu rodzin upatrywać można głównie w alkoholizmie, różnicach charakterów partnerów, zdradach małżeńskich, pozbawienia wolności którejś ze stron, a także deprawacji seksualnej dzieci.

Konflikty rodzinne stanowią nagminny problem polskich rodzin. Z badań CBOSu wynika, że dotykają aż 87% polskich małżeństw. Do częstych kłótni przyznało się 24% ankietowanych rodzin. Awantury Rozgrywają się zarówno w relacjach małżeńskich, rodzic - dziecko jak i małżonkowie - dalsi krewni. Najczęstsze przyczyny wynikają m.in. z pożycia intymnego, codziennych spraw życia rodziny, rozbieżności celów życiowych oraz wychowawczych małżonków.

Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się wzrost chorób fizjologicznych
i psychicznych. Coraz więcej osób przechodzi stany załamania psychicznego, natomiast kolejną grupę stanowią ludzie, których cechuje brak motywacji do dalszego działania, szukania sposobów rozwiązywania problemów, rezygnacja i apatia. To z kolei w dużej mierze implikuje uzależnieniami, samobójstwami, wzrostem przestępczości oraz konfliktami międzyludzkimi. Psycholodzy oraz socjolodzy są zgodni, iż widoczną tendencję można nazwać ubóstwem duchowym i materialnym, czy wręcz chorymi ambicjami.

Konsekwencją powyższych zjawisk patologicznych jest widoczna trudność oraz powstające bariery dezorganizujące wypełnianie funkcji socjalizacyjno - wychowawczej, opiekuńczej, kulturalnej, emocjonalnej i kontrolnej. Jak zauważa
Z. Tyszka „maleje spójność rodziny, co ułatwia jej dezintegrację , czego następstwem są rozwody. Cywilizacja współczesna sprzyja patologii społecznej jednostek,
a spatologizowane jednostki czynią spustoszenie w rodzinach. Z kolei spatologizowane rodziny wyniszczają jednostki. Patologia indywidualna i rodzinna generują się, wzmacniają nawzajem, a z czasem mogą uczynić chorym i całe społeczeństwo, o ile procesy patologizacji nie zostaną zatrzymane”.

Dzieci wywodzące się z rodzin, w których trudno doszukiwać się prawidłowego funkcjonowania, a na porządku dziennym jest alkoholizm, ubóstwo i bieda, w których jedno lub oboje rodzice nie mają szans na przezwyciężenie bezrobocia, są skazane na marginalizację oraz stygmatyzację. Dysfunkcyjny dom rodzinny to środowisko tracące zdolności wychowawcze i warunki do optymalnego rozwoju osobowościowego
i edukacyjnego. Zatraca swoje zasadnicze założenia: otoczenie miłością, troską, właściwą opieką. Z czasem przeobraża się w miejsce, w którym nie ma codziennych spotkań, konstruktywnych relacji i możliwości poznawania norm społeczno - moralnych wyznaczających system wartości każdego człowieka.

W efekcie bardzo często wyrastają na małoletnich przestępców, prostytutki
i osoby uzależnione od używek. Pamiętać trzeba, że wśród dzieci z rodzin patologicznych są również osoby chore i niepełnosprawne, wymagające ogromnej pomocy i wsparcia.

1.5 Przemoc w rodzinie, jej rodzaje i przyczyny

Rodzina oraz więzy pokrewieństwa stanowią fundamentalną część życia każdego człowieka, w związku z czym życie rodzinne niesie za sobą ogromny ładunek doświadczeń emocjonalnych. Relacje oraz stosunki pomiędzy wszystkimi członkami rodziny mogą być satysfakcjonujące oraz ciepłe, bywa jednak tak że są zakłócone konfliktami, nieporozumieniami i aktami przemocy. Przemoc oraz nadużycia wobec dzieci to najbardziej niepokojące aspekty życia rodzinnego.

Zagłębiając się w problematykę przemocy należy mieć świadomość, iż skierowana może być wobec indywidualnych jednostek, zbiorowości, różnorodnych grup społecznych, a nawet całych narodów. Jest zjawiskiem, z którym człowiek styka się wszędzie, także w domu rodzinnym. Jest przejawem patologizowania więzi międzyludzkich, także w grupach dwuosobowych, tzn. małżeńskich i konkubenckich. Badania empiryczne przeprowadzone w różnych krajach ujawniły, że w 1/3 małżeństw doszło do przynajmniej jednego pobicia.

Problem przemocy w rodzinie można porównać do wstydliwej choroby, o której wszyscy wiedzą, ale nikt nie chce o niej mówić głośno na szerszym forum. Stanowi najczęściej dobrze strzeżoną tajemnicę. W szerokich kręgach patologicznych, gdzie nikt nie widzi nic złego w biciu i poniżaniu dziecka, bardzo często uchodzi za tzw. „metodę wychowawczą” bądź rodzaj kary. Jak słusznie sugeruje I. Obuchowska, „przemoc od setek lat stanowiła immanentny składnik procesów wychowawczych”. Pomimo przemyślnych tłumaczeń dla zdrowego moralnie człowieka przemoc jest i zawsze będzie wyrazem bezsilności, nienawiści dorosłych wobec siebie oraz dziecka. Co gorsza, w dalszym ciągu ma społeczne przyzwolenie. Oznacza to, iż występowanie przemocy jest „statystycznie częstsze, przez co jest aprobowana kulturowo”.

Tym co wyróżnia przemoc od innych destruktywnych zachowań jest m.in. fakt, iż za przemoc zawsze odpowiedzialny jest sprawca, nie ważne jak bardzo by się tłumaczył i jakich argumentów by użył na swoje usprawiedliwienie. Również ranga przewinienia ofiary nie upoważnia oprawcy do stosowania tego typu sankcji. Ponadto przemoc jest zawsze działaniem skierowanym na osiągnięcie jakiegoś celu - wyrządzenie krzywdy cielesnej, poniżenie, obdarcie z ludzkiej godności itp. Stosowana nawet
w najłagodniejszej formie pozostawia po sobie ślad w postaci obrażeń fizycznych
i nieodwracalnych rysów w psychice osoby krzywdzonej. Z doświadczenia wiadomo, iż nie jest zjawiskiem epizodycznym a wręcz przeciwnie, cyklicznym, aczkolwiek powtarzającym się w nierównych odstępach czasowych. W świetle prawa nie każda forma przemocy jest karalna.

Przemoc najczęściej kojarzy się z biciem i znęcaniem nad drugim człowiekiem. Mało kto w pierwszej chwili ma świadomość iż problematyka ta jest znacznie głębsza
i rozciąga się na maltretowanie, kazirodztwo, stręczycielstwo itp. W świetle literatury przedmiotu funkcjonuje wiele terminów odnoszących się do przemocy w rodzinie. Są to m.in.:

• maltretowanie;

• nadużycie;

• krzywdzenie;

• złe traktowanie itp.

Przemoc w rodzinie nie ujawnia się tylko biciem i zadawaniem ciosów. Za każdym razem stanowi próbę psychicznej i fizycznej kontroli nad domownikami,
a zorientowana jest na odizolowanie ofiary od jej byłych i obecnych kontaktów społecznych. Jest także próbą całkowitego zniszczenia poczucia własnej wartości, celem zniewolenia psychicznego. Tym samym kat podbudowuje swą nadwyrężoną tożsamość. E. Fromm przemoc określił jako „namiętne pragnienie posiadania całkowitej i nieograniczonej kontroli nad istotą żywą przemienia niemoc we wszechmoc”. W przypadku przemocy skierowanej na kobietę (żonę, konkubinę) zazwyczaj oprawca „pragnie trzymać kobietę jak węża na kiju z pętlą, aby móc ją przyciągać lub odsuwać”. Można zatem powiedzieć, iż celem przemocy jest kontrolowanie drugiej osoby i wywieranie na nią wpływu. W sytuacji gdy oprawca wrzeszczy, zastrasza, tupie, grozi użyciem siły, a następnie dopuszcza się rękoczynów, ofiara szybko podporządkowuje się. Przewaga, satysfakcja oraz świadomość wszechmocy staje się miła agresorowi, poczytuje ją jako sukces, co w konsekwencji staje się nawykiem.

Niektórzy autorzy, np. I. Pospiszyl, ze względu na formę, dzielą przemoc na łagodniejszą i bardziej drastyczną. Jej zdaniem za przemoc zorientowaną na ofiarę należy uważać jakiekolwiek nieprzypadkowe gesty uwłaczające osobistej wolności dziecka, lub też przyczyniające się do psychicznej albo fizycznej jego szkody, które wykraczają pozaspołecznie uznawane wzajemne relacje. Do łagodniejszych form zalicza się: przemoc, złe traktowanie, krzywdzenie oraz nadużycia i wykorzystywanie, natomiast do form drastycznych należy maltretowanie, gwałt, znęcanie się oraz okrucieństwo.

J. Mellibruda wyróżnił przemoc gorącą, tzn. spontaniczną, u podstaw której leży furia. Źródłem jej jest frustracja, bardzo często niemoc, a nawet brak samorealizacji. Cechą charakterystyczną gorącej przemocy jest utrata kontroli nad zachowaniem
i wszelkich zahamowań. Oprawca, wywołując cierpienie oraz wyrządzając szkodę ofierze, szuka sposobu „ulżenia sobie” uciekając się do odgrażania się pobiciem, uderzeń, szarpania, duszenia, kopania, rzucania w nie przedmiotami. Nierzadko dochodzi wówczas również do poparzeń.

Drugim rodzajem przemocy wyodrębnionym przez J. Mellibruda jest przemoc chłodna, która ma miejsce wówczas gdy pomimo silnych emocji, oprawca doskonale kontroluje swoje zachowanie. Komponentami takiej przemocy są słowa, których celem jest urażenie drugiej osoby, obelgi, obraźliwe gesty, zabranianie wyjścia z domu, spotkań. Sprawca w takich momentach nie jest do końca świadomy szkodliwości swych czynów.

Ze względu na odmienność zakresową oraz jakościową grupy zachowań rozróżnia się:

• przemoc fizyczną - intencjonalne użycie siły fizycznej;

• przemoc psychiczną - zachowania aktywne albo pasywne implikujące wyniszczenie bądź zaburzenie pozytywnego obrazu własnej osoby i degradację funkcjonowania społeczno - psychicznego;

• przemoc seksualną - sprawcą wykorzystania seksualnego jest najbliższy członek rodziny.

Do objawów fizycznych zalicza się:

• obrzęki na twarzy, klatce piersiowej, ramionach;

• wybroczyny i siniaki;

• krwawe pręgi na pośladkach, nogach, stopach i dłoniach;

• przebarwienia na plecach, pod pachami i po wewnętrznej stronie ud i ramion;

• obrzęki;

• rany otwarte oraz kłute i cięte;

• blizny na całym ciele;

• trudności w poruszaniu się i siadaniu.

Przemoc fizyczna w skrajnej postaci sprowadza się do traktowania drugiego człowieka jako rzeczy, którą należy zniszczyć. Czynnikiem różnicującym przemoc fizyczną od psychicznej jest możliwość wyboru. Oznacza to, że ofiara przemocy fizycznej najczęściej jest słabsza od napastnika i nie ma możliwości przeciwstawić się mu, natomiast w przypadku przemocy psychicznej istnieje szansa zamiany sytuacji gorszej na lepszą. Dodać należy, iż każda forma przemocy, nawet najlżejszej, stanowi swoisty przymus, dlatego więc niezmiernie trudno jest uchwycić moment przejścia ze strony, gdzie egzekwowanie pewnych zachowań w oparciu o przymus są jeszcze normą społeczną, na stronę, gdzie staje się on narzędziem upokarzania i poniżania godności ludzkiej.

Przemoc jest zjawiskiem złożonym, a źródła jej powstawania sięgają czynników psychologicznych, socjalizacyjnych i kulturowych. Determinantą przemocy
w przeważającej mierze są silne emocje, aczkolwiek nie brakuje również działań bardzo wnikliwie przemyślanych. Sprawca przemocy nie wyróżnia się niczym szczególnym od przeciętnego człowieka z sąsiedztwa. Jest głęboko przeświadczony, że wszystkie jego działania służą prawidłowemu funkcjonowaniu rodziny, wpojeniu wartości i norm powszechnie pożądanych jej członkom. Winę można upatrywać w wychowaniu, które było preferowane przez nasze babcie a nawet rodziców. Przyświecała im wówczas myśl, że jak dziecko nie dostanie, a żonie nie przetłumaczy się „ręcznie”, to nie będą funkcjonować jak na prawego człowieka przystało. Ponadto w wielu domach panował autorytarny styl wychowania, w którym autorytet ojca czy matki wynikał z pozycji
w rodzinie, a nie z cech osobowości i czynów które stanowiłyby uznanie w oczach młodego człowieka.

Skłonność do przemocy zostaje „zaszczepiona” bardzo wcześnie, nawet już
w okresie niemowlęctwa. Jest to stopniowy trwający wiele lat proces. W toku rozwoju człowieka ulega wielokrotnej modyfikacji w okresie dorastania. Osobowość zdolną do przemocy wspomaga i pobudza kultura środowiskowa, w wyniku czego staję się ona bardziej sztywna, nieprzejednana i odporna na zmiany, a zwłaszcza te, które mogłyby wpłynąć na nią pozytywnie. Analiza Komisji Rządowej do Spraw Zwalczania Przemocy w kwestii przyczyn stosowania przemocy w rodzinie dowiodła, że istnieje ścisła korelacja pomiędzy doświadczaniem przemocy w dzieciństwie, a powielaniem negatywnych zachowań agresywnych w życiu dorosłym.

Przyczyny wypaczenia osobowości leżą przede wszystkim w trzech źródłach:

• zawstydzaniu przez rodziców;

• ambiwalentne przywiązanie do matki;

• doświadczaniu przemocy w domu rodzinnym.

Brutalizacja życia jest problemem, który ciężko jest zwalczyć, bowiem w sposób bardziej lub mniej świadomy upowszechnia go szereg czynników. Tabela 1. zawiera główne jego przyczyny.

Tabela 1. Przyczyny brutalizacji życia

Ranga	Dlaczego wzrasta brutalność i przemoc?	%
1	Nieodpowiednie środowisko rówieśnicze	95
2	Filmowe sceny okrucieństwa	92
3	Zły przykład w rodzinie	89
4	Zbyt łagodne kary za przestępstwa	88
5	Pokazywanie w telewizji i kinie kradzieży i napadów	80
6	Pokazywanie nieuczciwych osób na wysokich stanowiskach	73
7	Pokazywanie wątków o łatwym bogaceniu się	72
8	Wulgarny język w telewizji	71
9	Informacje o niskiej wykrywalności przestępców	65

Źródło: B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 1997, s. 23.

Najczęściej sprawcą przemocy jest mężczyzna. Należy jednak brać pod uwagę biologicznego ojca dziecka tudzież konkubenta matki tegoż dziecka. Posuwający się do przemocy mężczyzna najczęściej w takim momencie utożsamia swoją wartość
z brutalnością, która „pomaga mu zachować chwiejną integralność obrazu własnej osoby. Czuje się silny i zachowuje jedność tylko wówczas, gdy stosuje przemoc”. Jednakże na skutek daleko idących zmian kulturowych rysuje się tendencja wzrostu agresji wśród dziewcząt i kobiet. Liczne badania w zakresie przemocy dowiodły, że przemoc fizyczna skierowana jest przede wszystkim wobec dzieci, zwłaszcza małych, poniżej szóstego roku życia. Następną grupę maltretowanych stanowią kobiety bite przez mężów, niemniej kobiety stosują również przemoc skierowaną zarówno na męża
i dzieci.

Przyczyn stosowania przemocy dopatrywać się można również w niewłaściwych relacjach miedzy małżonkami oraz między rodzicami a dzieckiem, zbyt małą troską
o ich dobro oraz braku prawdziwej miłości i serdeczności. Nie można zapomnieć
o alkoholu jako czynniku popychającym do znęcania się nad członkami rodziny. Mężczyzn znęcających się nad rodziną cechuje bardzo wysoki współczynnik spożywania alkoholu, gdyż niejednokrotnie notorycznie doświadczają stany depresyjne oraz lęki, czyli stany dysforii, wobec czego alkohol jest sposobem tłumienia
i redukowania niekomfortowych uczuć. Jednakże tłumaczenie agresji i przemocy wpływem alkoholu jest stałym elementem repertuaru kata, gdyż tak najłatwiej jest ukryć objawy osobowości skłonnej do znęcania się nad drugim człowiekiem.

W myśl teorii feministek mężczyzna posuwa się do przemocy, a głównie do jej fizycznej i seksualnej postaci, gdyż pragnie przejąć władzę i wejść w rolę szefa. Zachowanie to wynika z wzorca wychowywania chłopców w naszej kulturze, przygotowującej do korzystania z „przywilejów męskości”. Agresja wobec osób słabszych (w tym żon i dzieci) jest „normalną” przemocą wnikającą z patriarchatu, która ma mu zapewnić pozycję na szczycie hierarchii władzy. Zatem nie jest on oprawcą ani katem a tylko realizuje wytyczne kulturowe, akceptowane przez społeczeństwo.

Wrogie zachowanie wobec partnera życiowego nie wynika jedynie
z przeżywaniem w danej chwili nienawiści. Niejednokrotnie wiąże się z miłością, zazdrością, chęcią zemsty, rozpaczą, desperacją, czy zawiścią. Ponadto na nasilanie się konfliktów i posuwanie się do aktów przemocy wpływa niezaprzeczalnie gwałtowne pogorszenie się sytuacji materialnej rodziny. Skala i rozmiar przemocy warunkowana jest wówczas liczbą dzieci na utrzymaniu oraz czasem trwania bezrobocia.

Cechą wspólną wszystkich ofiar przemocy jest sztuka kamuflażu. Nie dotyczy on tylko ukrywania skutków, maskowania siniaków oraz „przyklejania do udręczonej twarzy” maski szczęśliwej osoby. Żadna z nich nie jest w stanie przyznać się do tego, iż jest poniżana, bita i dręczona. W dodatku wszystkie ofiary żyją złudzeniami i nadzieją, iż zdarzy się cud, a wówczas oprawca opamięta się, że to ostatnie pobicie i od przysłowiowego jutra będzie lepiej, spokojniej, bezpieczniej.

Współczesny świat określany bardzo często mianem globalnej wioski ma do zaoferowania człowiekowi nieograniczone możliwości. Postęp technologiczny widoczny w wielu aspektach życia społeczno - kulturowo - gospodarczego wpływa
w sposób istotny na jakość egzystowania człowieka. Z drugiej jednak strony jest miejscem, gdzie istnieje cała gama zagrożeń. Zarówno zalety i perspektywy, jak
i destruktywne czynniki stanowią komponenty wytyczające działania człowieka. Nie zostają obojętne także na funkcjonowanie rodzin, w których coraz częściej dochodzi do zjawisk patologicznych. Do najpoważniejszych, a tym samym najohydniejszych zalicza się przemoc, która niszczy to co ludzkie i nieodwracalnie niszczy osobowość wszystkich zaangażowanych w nią osób.

S. Karczewski postulował, iż „tylko promowanie wartości rodzinnych może doprowadzić do sytuacji, w której nie będzie dzieci bezdomnych i opuszczonych, zranionych duchowo czy psychicznie zmaltretowanych.” Niestety, nie wszystkie dzieci mają szansę rosnąć, rozwijać się i cieszyć szczęśliwym dzieciństwem w rodzinie funkcjonalnej. Zastraszająca liczba z nich żyje w piekle zgotowanym przez rodziców.

Rozdział 2. Problematyka przemocy wobec dziecka

2.1 Istota przemocy wobec dziecka - podstawowe pojęcia i definicje
w świetle literatury i aktów prawnych

Dlaczego nie wolno bić dziecka?

• bo nie wolno bić słabszego;

• bo agresja rodzi agresję;

• bo zabrania Konstytucja RP;

• bo bicie nie dociera do sumienia tylko do skóry - jest przez to mało skuteczne;

• bo bicie na zimno jest nieludzkie, a w gniewie - niebezpieczne, ponieważ dorosły nie kontroluje siły uderzenia;

• bo bicie upokarza - zwłaszcza na gołą pupę;

• bo bicie jest przemocą zabronioną przez Konwencję o Prawach Dziecka.

Do obecnej chwili nie udało się nikomu zbadać rzeczywistego rozmiaru zjawiska maltretowania dzieci. O jego istnieniu dowodzą jednak doniesienia praktyków, statystyki sądowe oraz szpitalne i nieliczne badania. Od 1993 roku Państwowa Inspekcja Higieny rejestruje rokrocznie około 200 zdiagnozowanych w szpitalach przypadków przemocy wobec dziecka. Podobne działania podjęła Komenda Główna Policji, która od 1995 roku prowadzi rejestr pozwalający choć w przybliżeniu ocenić skalę i dynamikę przestępstw, których ofiarami stają się dzieci.

Należy mieć jednak świadomość, iż ujawnione przypadki przemocy wobec dziecka stanowią jedynie przysłowiowy wierzchołek zjawiska. Przemoc wobec dziecka stanowi najczęstszą formę przemocy względem drugiego człowieka. Jak trudno jest dotrzeć do krzywdzonego dziecka wiedzą zarówno psychologowie, jak i pracownicy szeregu instytucji wspomagających ofiary przemocy. Istnieją jednak symptomy, które powinny zmusić osoby postronne do podjęcia działań, a przynajmniej zasiać ziarnko refleksji i wątpliwości, czy aby jest tak jak kontrolowana rodzina chce przedstawić.

Przemoc wobec dziecka jest zjawiskiem powszechnym i występuje we wszystkich środowiskach: w rodzinie, przedszkolu, szkole, grupach rówieśniczych. Przybierać może jedną dwóch form - bezpośrednią lub pośrednią. Przemoc wobec dziecka
w świetle literatury oznacza maltretowanie, krzywdzenie, wykorzystywanie seksualne, znęcanie się psychiczne, złe traktowanie i zaniedbywanie. Pojęcie to do niedawna używane było zamiennie z terminem „syndrom dziecka bitego”, jednakże na przestrzeni lat uległ przeobrażeniu i przy opisywaniu przemocy wobec dziecka stosuje się określenie „dziecko maltretowane”. K. Marzec - Holka zwraca uwagę na istotny fakt, a mianowicie, że z przemocą stykamy się już w momencie, gdy dorosły sporadycznie uderzy dziecko, szarpie, popycha oraz używa krzyku, jako wzmocnienia w oparciu
o całą gamę wyzwisk.

Mówiąc o przemocy wobec dziecka należy odnieść się do całej grupy różnorodnych zachowań, których intencją jest szkodzenie dziecku. Jest to zatem szereg różnych rodzajów złego traktowania, przy czym każde z nich odróżnia się czymś od pozostałych i posiada właściwe sobie cechy. Najnowsza definicja opracowana przez Zarząd Międzynarodowych Nauk Medycznych we współpracy ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO) określa przemoc wobec dziecka jako jego maltretowanie. Za zjawisko to uznaje się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka. W ujęciu psychologicznym przemoc w stosunku do dziecka jest szczególnym rodzajem agresji interpersonalnej.

Za przemoc seksualną wobec dziecka uznaje się w Polsce czyny lubieżne, tzn. wciąganie w aktywność seksualną młodocianych poniżej piętnastego roku życia, kazirodztwo - podejmowanie kontaktów seksualnych z najbliższymi krewnymi oraz gwałt - zmuszanie do aktywności seksualnej. Zjawisko to można zdefiniować jako kontakty i interakcje między dzieckiem a dorosłym, w których dorosły (agresor) używa dziecka do podniecenia seksualnego samego siebie, dziecka lub osoby trzeciej.

Przez przemoc emocjonalną rozumie się chroniczną wrogość, wyrażaną słownie w formie obelg, drwin, lekceważenia, krytyki, gróźb porzucenia oraz nieustanne blokowanie dziecięcych inicjatyw przez dorosłych. Z kolei J. Brągiel definiuje
w następujący sposób zjawisko złego traktowania dziecka: zawiera w sobie nie tylko łagodniejsze formy, jak i surowsze, takie jak zaniedbywanie, znęcanie się i bicie. Dziecko łącznie przeżywa, cierpi, doświadcza bezsilności, niesprawiedliwości, burzenia jakiegoś ważnego dla niego porządku.

Paradoksem jest natomiast fakt, iż polskie prawo pozwala na karcenie fizyczne dzieci w celu wychowawczym oraz w społecznie akceptowanych granicach, gdzie
w osiemnastu krajach członkowskich Rady Europu proceder ten jest prawnie zakazany!

Poniższe rozważania ukażą, jak dalece dorośli odeszli od nauk Jana Pawła II, który zwykł mówić: Dziecko jest pięknem ludzkiego bytowania. Pięknem. Pan Jezus to potwierdził swoim postępowaniem, o czym mówiłem na początku. Piękno dziecka! Bądźmy wciąż wpatrzeni w piękno dziecka, my, dorośli.

2.2 Przyczyny, rodzaje i skutki przemocy wobec dziecka

Nie ma jakiegoś sztywnego i utartego szablonu określającego wzorca prześladowcy dziecka. Najczęściej są to rodzice, niemniej zdarza się, że stają się nim opiekunowie, znajomi rodziców, krewni, czy wychowawcy. Poraża fakt, że przeważająca liczba dziecięcych katów to ludzie „normalni”. Przeprowadzone w 1998 roku przez Fundację „Dzieci Niczyje” badania ujawniły, iż 52% dzieci doświadczało przemocy psychicznej, a głównym jej powodem jest niespełnienie oczekiwań rodziców, 47% doznawało poniżenia, zaś kilkanaście procent zadeklarowało, że przemoc w ich domu nie jest zjawiskiem epizodycznym. Zaskakujący jest fakt, że oprawcą dziecka nie jest najczęściej ojciec lecz matka. Około 40% matek stosuje kary cielesne za nieposłuszeństwo, 28% za „złą naukę” i 22% pod wpływem tak zwanego zdenerwowania. Maltretowane dziecko nie ma w sobie radości życia, jest zbyt dojrzałe jak na swój wiek, niechętnie bawi się z rówieśnikami. Oprócz tego ma skrzywiony obraz siebie; nie wierzy w swoją wartość i zdolności.

Znawcy problematyki uważają, że do najczęstszych przyczyn stosowania przemocy w stosunku do dziecka jest reakcja na dawne stresy i problemy, z którymi dorośli nie potrafią sobie poradzić, wynikające z:

• niedojrzałości - zbyt wczesne rodzicielstwo i niepewność nowej roli, nieumiejętność zrozumienia zachowań oraz potrzeb dziecka;

• braku wiedzy i umiejętności wychowawczych - brak podstawowej wiedzy z zakresu rozwoju dziecka, nieumiejętność wypełniania funkcji wychowawczej wynikającej
  z braku prawidłowych wzorców w rodzinie pochodzenia;

• nierealistycznych oczekiwań - rodzice toksyczni oczekują od dziecka, niezależnie od jego wieku, zachowań i postaw cechujących osoby dorosłe: rozsądku
  i odpowiedzialności. Wymagają, by dziecko zawsze było grzeczne i miały wysoki poziom samokontroli;

• niezaspokojonych potrzeb emocjonalnych rodzica - deficyt uczuciowy między małżonkami przekłada się na oziębłość wobec dziecka, od którego oczekuje się samowystarczalności, przejęcia opieką rodzica, zapewniania mu dobrego samopoczucia oraz zaspokajania jego potrzeby miłości. Niespełnienie tych pragnień przeradza się w złość i frustrację rodziców;

• trudnych doświadczeń w dzieciństwie - powielanie wzorca swoich rodziców
  i jednakowe traktowanie swoich dzieci wynikające z trudności w nawiązywaniu prawidłowych kontaktów z innymi ludźmi. Zaniżona ocena własnej wartości
  i nieumiejętność kontrolowania swoich emocji powodują, iż rodzice chętnie „odgrywają się” na dziecku;

• sytuacji kryzysowych - problemy finansowe będące pochodną m.in. utraty pracy lub wejścia w kolizję z prawem, czy też przewlekłej choroby powodują, że sfrustrowani rodzice „idą po najmniejszej linii oporu” i wyżywają się na dziecku;

• izolacji społecznej - nawarstwiające się problemy dnia codziennego i brak wsparcia osób bliskich stanowią bardzo często źródło frustracji i zachowań agresywnych;

• alkoholizmu, narkomanii tudzież innych uzależnień - nałóg bądź ekscytacja np. hazardem odciągają, a wręcz uniemożliwiają podejmowania i wypełniania prawidłowo zadań wynikających ze statusu rodzicielstwa; rodzic staje się nierzadko nieobliczalny i robi rzeczy irracjonalne.

Jak wynika z powyższych definicji wyodrębniono cztery rodzaje krzywdzenia dziecka. Pierwszym z nich jest przemoc fizyczna przejawiająca się biciem i użyciem siły fizycznej, której skutkiem są urazy cielesne a niekiedy także zagrażające życiu dziecka. Przemoc seksualna to każde zachowanie dorosłego, silniejszego człowieka, które prowadzi do seksualnego zaspokojenia wbrew woli dziecka. Przez dewiację tę rozumie się również zachowania ekshibicjonistyczne, zamierzone czynienie z dziecka świadka aktów płciowych, uwodzenie, zachęcanie do oglądania pornografii
i negliżowania się. Jest to najbardziej odpychające i wstrętne traktowanie dziecka, piętnowanie okrutnie gdy wyjdzie na jaw, a jednocześnie z drugiej strony stawi po dziś dzień temat tabu. Na jaw wychodzi bardzo niewiele przypadków wykorzystywania seksualnego dzieci, wynika to po części ogromnego wstydu ofiary, po części zatajania faktów przez najbliższe otoczenie sprawcy i zastraszenie dziecka. Bywa, że matka wiedząc o tym procederze przemilcza go, dając tym samym przyzwolenie na dalsze praktyki.

Z kolei przemoc emocjonalna to rozmyślne, nie mające w sobie elementów użycia siły fizycznej zachowania dorosłych wobec dziecka przyczyniające się do poważnych zaburzeń osobowości, zaniżenia poczucia wartości, stanów lękowych i nerwicowych. Zalicza się tu przede wszystkim różnego rodzaju wyzwiska, zastraszanie, szantaż, emocjonalny chłód (odrzucenie), wymagania nieadekwatne do możliwości psychofizycznych dziecka i jego wieku. Ostatni rodzaj to zaniedbywanie dziecka, tzn. niezaspokajanie jego niezbędnych potrzeb w sferze fizycznej oraz psychicznej. Dziecko odczuwa deficyt w zakresie potrzeb fizjologicznych, dbałości o zdrowie i edukację,
a także nie ma zapewnionego poczucia bezpieczeństwa, troski i miłości rodzicielskiej.

Prawie wszystkie badane w projekcie „Dzieci Niczyje” dzieci deklarowały, że boją się ojca alkoholika, ponieważ w stanie upojenia bije, krzyczy, awanturuje się, jest nerwowy, rządzi, jest silny, niszczy i rozbija meble.Nie powinien zatem nikogo dziwić fakt, że dziecko notorycznie doświadczające przemocy w pewnym momencie buntuje się i zaczyna zachowywać wprost przeciwnie aniżeli zakładało wychowanie. Zaczyna się od ucieczek z domu, poprzez nawiązywanie kontaktów ze zdemoralizowanymi rówieśnikami, nadużywanie alkoholu, narkotyków, by w skrajnych wypadkach skończyć na samobójstwach i stosowaniu przemocy w kontaktach z innymi. Wiele dzieci, nie mając odwagi do tak radykalnych posunięć, szuka ukojenia uciekając w swój wyimaginowany świat wewnętrzny, godząc się z niegodziwościami ze strony dorosłych.

Według J. Komender istnieje pięć czynników usposabiających do występowania maltretowania dziecka:

• szczególne potrzeby;

• często występujący lub piskliwy, drażniący płacz;

• trudny temperament;

• wady rozwojowe, bądź przewlekła choroba;

• nadpobudliwość psychoruchowa.

2.2.1 Uwarunkowania przemocy

Ileż brutalnej i okrutnej prawdy zawartej jest w słowach jednego z dzieci wypowiadających się na temat przemocy wobec dziecka: nie będzie przemocy, jak będzie prawdziwa rodzina a nie hotel! Rozmowa nie monolog! Rodzic przyjacielem
a nie przeciwnikiem! Analiza Komisji Rządowej do Spraw Zwalczania Przemocy przyczyn przemocy wobec dziecka upatruje przede wszystkim w przeżywaniu przemocy w dzieciństwie. W kryminologii zależność tę określa się jako cyrkulację przemocy. Maltretowanie w rodzinie ma zazwyczaj miejsce w środowisku, w którym dziecko przebywa na co dzień. Źródeł takiego zachowania może być wiele, najczęściej jest to jedna z osób obcująca z dzieckiem w jego codziennym życiu.

Analiza wyników badań przeprowadzonych przez OBOP w 2005 roku ujawniła, że 35% Polaków wyraziło opinię, że nigdy nie powinno się stosować kar fizycznych wobec dzieci, natomiast 50% sądziło, że czasami są one usprawiedliwione, zaś 13%, że rodzicie mogą karać dzieci biciem zawsze, kiedy uznają, że jest to skuteczna metoda wychowawcza. Dane te mogą świadczyć, że polskie społeczeństwo jest ambiwalentne, gdyż z jednej strony daje przyzwolenie na uprawianie procederu przemocy wobec dziecka, z drugiej zaś - gdy dochodzi do tragedii i fakty wychodzą na światło dzienne - okazuje oburzenie i potępienie dla sprawców.

W latach siedemdziesiątych XX wieku podjęto próbę wyjaśnienia uwarunkowań przemocy wobec dziecka. Głównymi przesłankami były czynniki społeczno - ekonomiczne, ale także praktyki i wartości kulturowe, sytuacje stresujące. Według wielu socjologów najważniejsza przyczyna przemocy względem dziecka leży
w „chorym” społeczeństwie, które obciążone jest trudnymi warunkami socjalnymi, biedą, bezrobociem i wyobcowaniem społecznym. Według nich niekomfortowe warunki życia zintegrowane są ze specyficznymi czynnikami implikującymi stresem, postawą autorytarną rodziców, bądź zaniedbaniami z ich strony. Eskalacja tych komponentów wywołuje przemoc, którą najłatwiej skierować wobec kogoś słabszego, bezbronnego, dającego się podporządkować - wobec dziecka. J. Belsky opisuje ten proces następująco: obok maltretujących rodziców, którzy wchodzą do mikrosystemu rodzinnego z własną historią ewolucyjną, która może predysponować do wykorzystywania lub zaniedbywania dzieci, istnieją też, tak w najbliższej rodzinie, jak
i poza nią, czynniki wywołujące stres, które wzmacniają możliwość powstawania konfliktu między ojcem - matką a dzieckiem. Fakt, że odpowiedź ojca lub matki na ten konflikt i stres przyjmuje formę przemocy wobec dziecka, jest konsekwencją zarazem historii dzieciństwa samych rodziców, a także wartości praktyk wychowawczych, charakteryzujących społeczność lub subkulturę, w której żyje jednostka, rodzina
i wspólnota.

Doświadczenia pokazują, iż im młodsza osoba w rodzinie, tym większe ryzyko przemocy wobec niej. Według niektórych badaczy aż 40 - 45% dzieci do piątego roku życia to ofiary niegodziwego traktowania przez dorosłych trafiające z ciężkimi obrażeniami na oddział szpitalny. Kolejną prawidłowością jest fakt, iż na przemoc narażone są znacznie częściej tzw. dzieci niechciane, głównie młodocianych matek. Podobnie traktowane są dzieci z niepełnosprawnością. Zjawisko to psycholodzy próbują wytłumaczyć wzrostem trudności wychowawczych wynikających z zajmowania się dziećmi specjalnej troski.

W przypadku przemocy seksualnej dzieci wykorzystywane są najczęściej przez osoby znajome(wujków, ojców, ojczymów, czy kuzynów), a im dziecko jest młodsze, tym większe prawdopodobieństwo że zostanie ono wykorzystane. Ponadto im bliższe więzy rodzinne między dzieckiem a sprawcą, tym częstsze przypadki wielokrotnego wykorzystywania seksualnego. Małe dzieci najczęściej wykorzystywane są przez wabienie, kuszenie, przekupstwo czy szantaż, rzadziej natomiast przez gwałt. Dziewczynki są stosunkowo częściej wykorzystywane aniżeli chłopcy. Badacze zwracają uwagę, że najbardziej na wykorzystywanie narażone są dzieci matek, które
w dzieciństwie same doświadczały tego typu przemocy oraz dzieci nielubiane
w rodzinie - tzw. czarne owce, bądź takie, które dzieli duży psychologiczny dystans od opiekunów.

2.2.2 Skutki bezpośrednie

Skutki przemocy wobec dziecka można podzielić na dwie zasadnicze kategorie: fizyczne oraz psychopatologiczne. Do skutków bezpośrednich zalicza się te wszystkie implikacje, które nie tak trudno dostrzec. Przemoc fizyczna jest najbardziej znaną formą złego traktowania dziecka. Jest to wszelkie działanie nieakcydentalne, prowadzone przez jakąkolwiek osobę, które wywołuje u dziecka uszczerbek fizyczny lub chorobę, lub też stawia je w poważnym niebezpieczeństwie odniesienia szkody fizycznej lub choroby.

Skutkami przemocy fizycznej są: zespół Munchhausena by proxy (celowe powodowanie przez matkę objawów chorobowych), opóźniony rozwój fizyczny, stłuczenia, złamania i pęknięcia kości, uszkodzenia narządów wewnętrznych.

Zdjęcie 1. Szpital w Zabrzu: 3-letnia Kinga, jedna z sióstr bliźniaczek, które zostały pobite przez rodziców

Źródło: http://fakty.interia.pl/galerie/fakty/bite-glodne-bezdomne/zdjecie/duze,770833,1,191.

To również krwiaki w różnym stadium gojenia, oparzenia będące wynikiem dotykania żelazkiem, papierosem bądź innym gorącym przedmiotem. Wśród nich są także otarcia, odparzenia wskazujące na fakt przywiązywania lub krępowania dziecka, zranienia i zadrapania w obszarze oczu, dziąseł, ust, traumatyczne wypadanie włosów. Do jednych z najgroźniejszych urazów należy uszkodzenie czaszki, krwiaki mózgu
i podduszenie.

Zdjęcie 2. Malutki Pawełek pobity przez matkę, ze złamaną nogą, w szpitalu w Zabrzu

Źródło: http://fakty.interia.pl/galerie/fakty/bite-glodne-bezdomne/zdjecie/duze,770813,4,191

Przemoc fizyczna jest stosunkowo łatwa do wykrycia, a ma to związek
z powstałymi na jej skutek urazami. Akty przemocy fizycznej bywają niekiedy tak dotkliwe, doprowadzają dziecko do kalectwa, a w najgorszym przypadku do zgonu.

2.2.3 Skutki pośrednie

Objawy psychiczne mogą objawić się dopiero po upływie dłuższego czasu. Symptomy psychiczne, sugerujące że dziecko doświadcza przemocy to:

• wzrost napięcia emocjonalnego;

• wzmożona czujność;

• wzrost lęku i niepokoju;

• niezdolność do rozluźnienia;

• niska samoocena;

• obniżenie poczucia własnej wartości;

• zmienność nastrojów;

• depresja;

• nieufność;

• nieinicjowanie kontaktów z innymi.

Ponadto dzieci te cechuje je apatia, ospałość i reakcje kompulsywne, przechodzące w agresję. Przemoc wobec dziecka uczy je agresji oraz nienawiści, uszkadza jego możliwość odczuwania empatii, a także skłania do zachowań destruktywnych, a w dorosłym życiu do stosowania przemocy wobec własnego potomstwa. Stosowanie przemocy wobec dziecka to traktowanie go przedmiotowo, poddawanie tresurze bicia, poniżania oraz krzyków, upokorzenia i emocjonalnego chłodu. Dodać należy, iż przemoc wobec dziecka nie jest problemem jedynie ofiary oraz sprawcy. Jej skutki odciskają swe negatywne piętno na najbliższym otoczeniu rodzinnym i mogą być odczuwane nawet przez wiele pokoleń. Natomiast w dorosłym życiu istnieje wielkie prawdopodobieństwo, że w swoich rodzinach również przyjmą apodyktyczną, kontrolującą postawę.

Dziecko obserwujące przemoc, a także jej doświadczające uczy się biernych strategii radzenia sobie z tym zjawiskiem poprzez oddzielenie się od wpływu rodzica na zasadzie autohipnozy bądź dysocjacji, lub też posuwa się do ucieczki (jeżeli jest na tyle duże). Ponadto dziecko utwierdza się w przekonaniu, że rodzice mają pełnię władzy,
a gdy przemoc wobec niego jest procesem długotrwałym ucieka w inny świat - telewizję, komputer, muzyka, czy książki i mimo że ciało uczestniczy w życiu codziennym rodziny, to umysł jest zupełnie gdzie indziej.

Przemoc emocjonalna jest szalenie trudna do rozpoznania, a do jej stwierdzenia potrzebne jest kilka warunków: musi trwać dłuższy czas a wina rodziców nie może wzbudzać jakichkolwiek wątpliwości.

Mówiąc o skutkach pośrednich należy również wziąć pod uwagę czynnik przemocy seksualnej, która niekiedy nie zostawia śladów na ciele dziecka, jednakże psychikę jego można porównać do pękającej ziemi, której już nigdy nikomu nie uda się zasklepić. Rozmiar krzywd wyrządzonych dziecku przez przemoc tego rodzaju najlepiej wyrażają słowa S. Forward: wśród różnych sposobów krzywdzenia człowieka seksualne wykorzystywanie dziecka wydaje się prawdziwym dziełem szatana. T.B. von Hohenheim posunął się w swych stwierdzeniach dalej i uważa, że chorym jest ten, kto cieleśnie wykorzystuje dziatki. Chore będą one aż do końca swego żywota!(…) chory jest lud, który na to dozwala, który nie wypala tej zarazy najohydniejszej, a jeśli nie czyni tego - to hańba! Zdaniem autora nie ma dziedziny życia dziecka, która nie uległaby wypaczeniu na skutek tego typu doświadczeń.

A.J. Cotgrove oraz I. Kolvin wyodrębnili cztery podstawowe dziedziny negatywnych skutków przemocy seksualnej:

• skutki psychologiczne - chroniczna depresja, obniżona samoocena, notoryczne lęki, niewyobrażalne poczucie winy, problemy ze snem i trudności z koncentracją;

• zaburzenia w zachowaniu - predyspozycje do autoagresji, nadużywania środków uzależniających, włóczęgostwo, częste konflikty z prawem;

• zaburzenia psychoseksualne - nieumiejętność wchodzenia w trwałe związki uczuciowe, promiskuityzm seksualny połączony z licznymi zahamowaniami seksualnymi;

• posttraumatyczne objawy psychiatryczne - różnego rodzaju psychozy: patologiczna podejrzliwość, autyzm, labilność nastrojów.

Istnieje opinia, iż im młodszy wiek dziecka, tym intensywniejsze i rozleglejsze rozmiary upośledzeń w obrębie funkcjonowania psychospołecznego. Statystyki dowodzą, że największe nasilenie zachowań krzywdzących dziecko występuje względem do dziecka małego. Dzieci do czwartego roku życia są najczęstszymi pacjentami hospitalizowanymi z powodu przemocy, natomiast starsze - w wieku 5-9 lat są bite w 82%. W miarę dorastania dziecka eskalacja przemocy rodzicielskiej spada proporcjonalnie do możliwości samoobrony dziecka. Młodzież w wieku 15-17 lat narażona jest na przemoc w 34%.

Dziecko zniewolone cierpi fizycznie, bo jest bite, popychane, czy policzkowane, cierpi również z powodów psychicznych - m.in. znęcania się nad nim. Żyje w ciągłym lęku, niepewności i z każdym dniem coraz bardziej zatraca się w sowim osamotnieniu. Cierpi, jest mu źle, a jednocześnie jest bezradne wobec sytuacji, jaka jest jego udziałem każdego dnia. Nie wierzy w możliwość zmiany swojego położenia.

Podsumowując dotychczasowe rozważania należy powiedzieć, iż nie można różnicować który rodzaj przemocy wobec dziecka jest groźniejszy, który wywołuje mu większą krzywdę itp. Dziecko jest świętością, która zasługuje na godne, podmiotowe traktowanie.

2.3 Instytucjonalne i społeczne formy pomocy i przeciwdziałania dotkniętym przemocą dzieciom

„Zdrowa” rodzina jest naturalnym oraz odpowiedzialnym środowiskiem, które stanowi fundament do harmonijnego rozwoju dziecka. Niestety, nie wszystkie dzieci mają to szczęście, by cieszyć się beztroskim i szczęśliwym dzieciństwem. Istnieje szereg określonych czynników oraz sytuacji, które mogą z bezpiecznego rodzinnego domu uczynić wrogim. Sprawa przemocy jest zjawiskiem rozpowszechnionym na tak wielką skalę, iż wydawać by się mogło, że na trwałe wkomponowała się w życie ludzkie. Świadomość wszędobylskiej agresji i przemocy „przytępia” wrażliwość na wołanie o pomoc. Coraz częściej można spotkać się z poglądem, że w rodzinie zawsze coś się dzieje, że to nie nasza sprawa, że każdy powinien sam rozwiązywać swoje problemy. Dulska moralność zbiera żniwa w coraz większej liczbie skatowanych dzieci, w społecznym przyzwoleniu takim procederom i nazbyt łatwym rozgrzeszaniu własnego sumienia.

Nie oznacza to jednak, że jesteśmy bezradni wobec przemocy w stosunku do dziecka. Na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia powstało szereg instytucji, których intencją jest niesienie pomocy rodzinie zmagającej się z przemocą. W takich przypadkach bezwzględna staje się pomoc na płaszczyźnie rodzinnej oraz społecznej, która pozwoli wyeliminować niepożądane sytuacje. Działania wspomagające powinny obejmować wszystkich członków rodziny i być zorientowane na likwidowanie bądź zmniejszenie rozmiaru patologii, jej siły natężenia w rodzinie, odbudowanie zerwanych więzi i relacji międzyludzkich. Pomagając rodzinie niesie się pomoc dziecku.

W przypadku tzw. „cichej przemocy” zapobieganie i zwalczanie jej nie wymaga angażowania większej liczby pracowników socjalnych bądź policji, gdyż zbyt wielkie profesjonalne wsparcie może odnieść zgoła odmienny od zamierzonego skutek, a więc rezygnację ze strony poszkodowanych. Zdaniem B. Hołysta wszelka pomoc i wsparcie muszą być stosowane w sposób zróżnicowany, aczkolwiek konieczne są również modyfikacje strukturalne. Zdarzają się sytuacje, gdy pracownik socjalny oceniając sytuację rodzinną widzi osobę mającą problemy, policja natomiast podejrzanego - źródło zapalne całego zdarzenia. Dla ujednolicenia punktu widzenia autor proponuje stworzenie wspólnych komisji oraz przyjęcie zasady wzajemnej nieinterwencji.

Zdaniem J. Izdebskiej zintegrowana pomoc dziecku powinna prowadzić do tworzenia warunków umożliwiających poprawę jej funkcjonowania w obszarze materialnym, emocjonalnym, opiekuńczo - wychowawczym, by mogła realizować
w sposób właściwy swoje podstawowe funkcje.

Administracja publiczna na zasadzie wyłączności posiada upoważnienie
i kompetencje w organizowaniu pomocy dzieciom doświadczającym przemocy. Każda interwencja opiera się na zasadzie szeroko rozumianego dobra dziecka i zorientowana jest przede wszystkim na te, w których dziecko znajduje się w sytuacjach ryzyka. Konstytutywną zasadą, która przyświeca wszelkiej aktywności mającej na celu pomoc dziecku jest poszanowanie prawa jakie posiada każde z nich, a mianowicie prawo pozostania w rodzinie pochodzenia, ponieważ z racji założeń jej wynika, jest ona najbardziej odpowiednim środowiskiem dla jego rozwoju. Nie oznacza to jednak, że dziecko jest tam pozostawiane „na siłę”, bo tak trzeba, a wówczas uruchamiane są różnego rodzaju kontakty umożliwiające interwencję właściwych instytucji.

W przeciwdziałaniu przemocy wobec dziecka zostały zintegrowane siły różnych instytucji. W skład koalicji wchodzą:

• policja - interwencja i Niebieskie Karty;

• sąd i prokuratura - egzekucja prawa;

• MOPS, GOPS - opieka socjalna oraz poradnictwo;

• poradnie psychologiczno - pedagogiczne, diagnostyka i psychoterapia;

• NGO's - w obrębie swych zadań statutowych.

A ponadto:

• Rejonowy Ośrodek Polityki Społecznej;

• Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie;

• Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie;

• Pogotowie dla Ofiar w Rodzinie „Niebieska Linia”;

• Rzecznik Praw Ofiar;

• Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno - Konsultacyjny;

• Fundacja Pomocy Samotnym Matkom;

• Pogotowie Opiekuńcze;

• Stowarzyszenie Opieki nad Dziećmi Opuszczonymi.

Integracja ta jest niezbędna, gdyż każdy z poszczególnych jej komponentów ma zaledwie cząstkową wiedzę odnośnie rodziny i problematyki z nią związanej, natomiast połączenie sił i możliwości podnosi w istotny sposób skuteczność udzielanej pomocy
i wsparcia. Sukces przedsięwzięcia uwarunkowany jest przede wszystkim od woli, wiedzy i motywacji wszystkich zainteresowanych, gdyż procedury i narzędzia stanowią jedynie środek do realizacji celu. Niezbędne jest w sytuacji przemocy wobec dziecka podjęcie działań na trzech płaszczyznach: interwencyjnej, terapeutyczno - leczniczej oraz profilaktycznej.

Pierwszą płaszczyznę stanowią działania interwencyjne, polegające na uniemożliwieniu dalszego krzywdzenia dziecka i udzieleniu mu przez specjalistów pierwszej najkonieczniejszej pomocy. Działania terapeutyczno-lecznicze zmierzają natomiast do zminimalizowania i usunięcia w jak najbardziej optymalnym stopniu doznanych urazów i krzywd. Wykrywanie krzywdzenia dziecka ma sens wówczas, gdy wspomagane jest szybkim leczeniem, jednakże nie zawsze jest możliwe, ponieważ niekiedy brakuje dostatecznej liczby odpowiednio wyszkolonych terapeutów, zaś rodzice niechętnie poddają się samowolnie procesowi leczenia. Niezbędna w całym procesie jest również profilaktyka, która ze względu na eskalację zjawiska przemocy wobec dziecka wydaje się najlepszym sposobem chroniącym je przed skrzywdzeniem. Zasadniczą zaletą profilaktyki jest to, że pozwala zapobiec przemocy i uchronić dziecko przed jej doświadczaniem, przede wszystkim poprzez popularyzację wiedzy
o przemocy w stosunku do dziecka, sposobach jej rozpoznawania oraz wyrobieniu umiejętności przeciwstawiania się jej. Poniższy wykres przedstawia zintegrowanie sił mających w sposób optymalny pomóc krzywdzonemu dziecku.

Wykres 1. Instytucje i organizacje pomagające krzywdzone dzieci

Źródło: B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, op. cit., s. 191.

W niesieniu pomocy krzywdzonemu dziecku niezbędna jest współpraca, współdziałanie szkoły oraz instytucji ponoszących odpowiedzialność za wychowywanie dzieci. Działania te muszą mieć charakter wielokierunkowy, dlatego bardzo ważną rolę odgrywają różne typy profilaktyki:

• pierwotną - odnosi się do promowania zdrowia, poprawy samopoczucia społecznego i eliminowaniem patologii społecznej, wiążącej się z przemocą w rodzinie. W jej ramach podejmuje się następujące działania:

1. oddziaływanie na środowisko szkolne w taki sposób, by wspierało samokontrolę
   i poczucie własnej wartości u uczniów, nauczycieli i rodziców;

2. przygotowanie uczniów do życia w rodzinie, podejmowania ról rodzicielskich
   i umiejętnego radzenia sobie ze stresami;

3. edukację rodziców w zakresie wychowania dziecka, jego rozwoju i specyficznych zachowań dziecka związanych z fazą jego rozwoju;

4. tworzenie lokalnej polityki wspierania dzieci i rodzin.

• wtórną - wczesne wykrycie objawów maltretowania dziecka, zanim ujawnią się poważne lub trwałe zmiany:

1. szkolenie nauczycieli w zakresie wykrywania objawów maltretowania dziecka;

2. omawianie problematyki przemocy z uczniami, w tym zachęcanie dzieci maltretowanych do ujawnienia swych problemów;

3. identyfikacja rodzin wysokiego ryzyka, korzystających z różnych form pomocy społecznej;

4. utworzenie w szkole i w społeczności lokalnej zespołu zajmującego się dziećmi maltretowanymi.

• trzeciorzędną - chronienie dziecka przed kolejnym wykorzystaniem, natomiast gdy wynika taka konieczność umieszczanie go w szpitalu, ośrodku wychowawczym.
  W tej fazie podejmuje się także terapię z rodziną.

Pomagając dziecku nie można zapomnieć o profilaktyce prowadzonej w obrębie rodziny dziecka. Ma ona dwa zasadnicze cele: dostarczenie wiedzy o tym jak radzić sobie ze stresem oraz uczenie kontrolowania swojego zachowania. Drugi zaś dąży do poprawy relacji rodzica z dzieckiem. Chodzi przede wszystkim o kształtowanie kultury pedagogicznej rodziców odnoszącej się do metod wychowania, wzajemnych relacji miedzy członkami rodziny oraz sposobów rozwiązywania konfliktów wewnątrz niej. Podkreślić należy jeszcze raz, że nie uda się z pewnością wyeliminować całkowicie przemocy wobec dziecka, jednakże przy włączeniu wszystkich możliwych sił możliwe jest znaczne jej ograniczenie i uchronienie wielu niewinnych dziecięcych istnień przed naznaczeniem i okaleczeniem na resztę życia.

Maltretowanie dziecka występuje niezależnie od wieku, płci, czy grupy społecznej zarówno ofiary jak i sprawcy. Można zatem zgeneralizować wniosek, że istnieje kompleks czynników, które odnoszą się do obu stron, i które można określić mianem „czynnikami ryzyka”. Przemoc wobec dziecka ma miejsce w większości współczesnych społeczeństw i kultur. Przemoc nie zawsze jest zauważalna zarówno dla postronnego obserwatora, jak i samego dziecka. Wynika to z wyrafinowanych sposobów oraz wieku ofiary. Im młodsze dziecko tym mniej zorientowane w sytuacji rozgrywającej się wokół niego. Najtrudniej jest udowodnić przemoc psychiczną, nie można także przewidzieć jej realnych skutków, przez co jeszcze bardziej potęguje bezbronność dziecka.

Rozdział 3. Metodologiczne założenia badań własnych

3.1 Przedmiot i cel badań

Badania naukowe, w tym z pogranicza pedagogiki muszą być przeprowadzone według pewnego schematu badawczego i opiera się na sprecyzowanej koncepcji badawczej, składającej się na specyficzny sposób działania. Dobrze przemyślany projekt badawczy umożliwia osiągnąć wytyczony cel. Ważnym elementem warunkującym powodzenie badań jest określenie przedmiotu, celu oraz problemu badawczego. Należy także zdefiniować wynikające z problemów hipotezy robocze, dobrać do nich metody, techniki oraz narzędzia, tak, by w optymalnym stopniu umożliwiły gromadzenie, analizowanie i interpretowanie danych.

Badania pedagogiczne różnią się między sobą:

• celem badań - teoretyczne, weryfikacyjne, diagnostyczne;

• organizacją przebiegu - zespołowe, terenowe, powtarzalne;

• przedmiotem naukowego poznania - opisowe, wyjaśniające;

• procedurą badawczą - instytucji, zbiorowości, zjawisk oraz procesów.

Istnieje kilka teorii na temat przedmiotu badań. Według S. Nowaka przedmiotem badań są obiekty i zjawiska społeczne oraz procesy, o których w odpowiedzi na postawione pytania (czyli problemy) chcemy formułować twierdzenia, natomiast
J. Sztumski przez przedmiot badań rozumie to wszystko, co składa się na rzeczywistość. T. Pilch uważa, że zadaniem wszelkiego poznania badawczego jest pozyskanie wiedzy ścisłej, a jednocześnie prostej w swojej istocie i wnoszącej jak najwięcej informacji.

Przedmiotem badań w mojej pracy jest określenie rozmiaru i dynamiki zjawiska przemocy wobec dziecka na terenie Malborka.

Następną czynnością, jaką musi podjąć badacz jest ustalenie celów badawczych. Celem badań pedagogicznych jest dążenie do wzbogacania wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach będących przedmiotem badań. T. Pilch jest zdania, iż celem badań jest poznanie umożliwiające skuteczne działanie. Powołując się na W. Zaczyńskiego cel badań to określenie do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim działaniu. Z. Skorny uważa, że cel badań uświadomienia sobie, po co podejmujemy badania oraz do czego mogą one być przydatne uzyskane w nich wyniki .

Celem badań jest próba określenia poziomu świadomości mieszkańców Malborka dotyczącej przemocy wobec dziecka.

3.2 Problemy badawcze i hipotezy

Niezbędnym elementem badań naukowych jest określenie problemów badawczych, które wyznaczają cel oraz zakres spodziewanych poczynań badawczych, które wytyczają cel oraz zakres planowanych czynności badawczych. Zdaniem
T. Pilcha problemy są w ścisłej relacji z wcześniej sformułowanym przedmiotem badań i stanowią ich ukierunkowanie. Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie. M. Łobocki twierdzi, iż problemy badawcze są to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych. Z definicji tych wynika, że od poprawnie sformułowanego problemu zależy sukces procesu badawczego.

Przy formułowaniu problemów badawczych badacz używa pytań rozstrzygnięcia oraz dopełnienia, których kryterium stanowi struktura logiczno - gramatyczna. Pytanie badawcze budowane w oparciu o pytania rozstrzygnięcia zaczyna się partykułą „czy”,
a odpowiedzią na nie jest przewidziana z góry replika pozytywna lub negatywna. Są to pytania zamknięte, dające poczucie pewności, że są prawidłowo sformułowane.
Z kolei pytania dopełnienia nie narzucają badającemu możliwych odpowiedzi, najczęściej zaczynają się od zaimków „kto?”, „co?”, „dlaczego?”, „w jakim stopniu?”, „ile?”, „gdzie?”, przez co wymagają obszerniejszych, bardziej szczegółowych odpowiedzi.

Sformułowane problemy badawcze zawierają się w następujących pytaniach:

Problemem główny: Dlaczego dorośli stosują przemoc wobec dzieci? Czy zjawisko przemocy jest efektem wielopokoleniowego wychowania, czy też wynika
z tendencji, że lepiej nic nie widzieć i nie wtrącać się w życie rodzinne innych?

Problemy szczegółowe:

1. Jakie są w opinii badanych przyczyny powstawania zjawiska przemocy wobec dziecka?

2. Czy istnieje tylko jedna perspektywa, w której można dopatrywać się wyjaśnienia tego zjawiska?

3. Jak badana społeczność Malborka ustosunkowuje się do zjawiska przemocy wobec dziecka?

4. Jakie działania podejmuje przeciętny badany mieszkaniec Malborka w sytuacji przemocy wobec dziecka?

5. Czy badani wiedzą jak należy interweniować w sytuacji przemocowej? Czy znają instytucje przeciwdziałające przemocy w rodzinie?

Wstępną odpowiedzią na postawione pytania w problemie badawczym jest hipoteza badawcza. Zdaniem T. Pilcha hipotezą są wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też i domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego na podstawie danych wyjściowych. M. Łobocki hipotezy definiuje jako stwierdzenia, co do których istnieje prawdopodobieństwo, że są trafną odpowiedzią na pytania usposabiające problem badawczy. Hipoteza powinna określać korelacje między zmiennymi, wobec czego musi być w takim stopniu precyzyjna, aby ściśle ograniczyć zasięg swojego znaczenia. Drugim warunkiem poprawnej hipotezy jest zbudowanie jej na bazie uznanej wiedzy naukowej. W badaniach naukowych preferuje się definiowanie kilku szczegółowych hipotez, ponieważ w ten sposób badacz może przedstawić problem o wiele jaśniej i jest mu znacznie łatwiej opracować cały warsztat badawczy oraz techniki badawcze.

Przyjęto następujące hipotezy:

Hipoteza główna: Przemoc wobec dziecka wynika zarówno z odebranego przez liczne pokolenia wychowania, jak i niemego przyzwolenia społeczeństwa.

Hipotezy szczegółowe:

1. Według badanych najczęstsze przyczyny przemocy wobec dziecka wynikają z braku posłuchu dzieci oraz irytacji dorosłych, którą najłatwiej rozładować na potomstwie.

2. Nie ma jednej, wyraźnej przyczyny, która wyjaśniłaby przemoc wobec dziecka.

3. Badani zdecydowanie potępiają przemoc wobec dziecka.

4. Przeciętny badany nie podejmuje żadnych działań by przeciwstawić się przemocy wobec dziecka.

5. Badani są zorientowani co do procedury, jaką należy podjąć w sytuacji przemocy wobec dziecka. Doskonale znają, do jakich instytucji należy się w takiej sytuacji udać.

3.3 Zmienne i wskaźniki

Zmienne stanowią sumę tego, co można zaobserwować w każdym zdarzeniu lub zjawisku. T. Pilch twierdzi, że zmienne nadają kierunek badaniom i wytyczają ich cel. W badaniach naukowych wyróżnia się zmienne zależne i zmienne niezależne.

Zmienne wymagające wyjaśnienia, będące jednocześnie przedmiotem badania naukowego noszą miano zmiennych zależnych i stanowią bezpośrednie oraz pośrednie skutki oddziaływania zmiennych niezależnych. To określone zjawiska wyjaśniane przez badacza oraz przez niego poszukiwane.

Powołując się na T. Pilcha zmienna niezależna to taka zmienna, przy pomocy której wyjaśnia się zmiany w obrębie zmiennej zależnej; wyjaśnia dane zjawisko, powoduje zmiany w wartości zmiennej zależnej. Zmienna niezależna stanowi zakładaną przyczynę tych zmian.

Zmienną niezależną powyższej pracy jest przemoc wobec dziecka, natomiast zmienną zależną stanowią czynniki warunkujące to zjawisko.

Najczęściej podawaną definicją wskaźnika jest określenie S. Nowaka, mówiące, że wskaźnik to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź
z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje.

Wskaźnikiem w tych badaniach będzie płeć (kobieta, mężczyzna), wiek badanych (przedział wiekowy), ich stosunek do przemocy domowej.

Mając sprecyzowane zmienne oraz wskaźniki, badacz powinien zastanowić się nad doborem metody, techniki oraz narzędzi badawczych.

3.4 Metody, techniki i narzędzia badawcze

W badaniach pedagogicznych pozostawia się badaczowi swobodę
w doborze metod, technik i narzędzi badawczych, jednak mus on pamiętać, iż
w pierwszej kolejności wybieramy odpowiednią metodę - opracowując koncepcję założeń teoretycznych i praktycznego postępowania. Ta dopiero decyduje mniej lub więcej jednoznacznie o doborze stosowanej techniki badań.

W. Okoń metodę badawczą określa jako systematyczny sposób postępowania, który prowadzi do założonego wyniku. Składają się nań czynności myślowe oraz praktyczne właściwie dodane realizowane w uporządkowanej kolejności. Metoda badań odnosi się do ogólnych dyrektyw czy norm (reguł) postępowania badawczego, tj. obowiązujących bez względu na cel, jakiemu ma ona służyć i warunki
w jakich się ją stosuje. Technika badań natomiast jest tożsama z bliżej skonkretyzowanymi wskazaniami, określającymi możliwie dokładnie i szczegółowo przebieg organizowanego z jej pomocą procesu badawczego. Podporządkowana jest
z reguły określonej metodzie badań i pełni wobec niej rolę służebną. Inaczej mówiąc, technika badawcza jest zawsze pewną uszczegółowioną odmianą metody badań. Ta
z kolei może w zasadzie poszczycić się kilkoma różnymi technikami badań.

W badaniach pedagogicznych stosuje się następujące metody:

• eksperyment pedagogiczny;

• monografię pedagogiczną;

• metodę indywidualnych przypadków;

• metodę sondażu diagnostycznego.

Techniki badań definiuje się jako czynności wynikające z doboru pewnej metody
i są od niej zależne. Zdaniem T. Pilcha techniką badawczą należy nazwać pewną czynność umożliwiającą uzyskanie pożądanych danych, to pojedyncza procedura, polegająca na wykonaniu sprecyzowanej czynności badawczej. Według Z. Skornego technika badawcza dotyczy zespołu czynności wykonywanych przy użyciu danej metody.

Do technik badawczych zalicza się wywiad, obserwację oraz ankietę. T. Pilch wyraża pogląd, że ankieta jest techniką gromadzenia informacji, polegającą na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji, w obecności lub częściej nie w obecności ankietera. Natomiast narzędziem badawczym jest przedmiot, przy użyciu którego badacz realizuje wybraną technikę badawczą, np. magnetofon, dyktafon lub arkusz obserwacyjny i kwestionariusz ankiety.

W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. Metoda ta obejmuje różnorakie zjawiska społeczne o istotnym znaczeniu dla procesu wychowania, dotyka poziomów świadomości społecznej, opinii oraz poglądów badanej zbiorowości i ich dynamiki. Ponadto zastosowano ankietę jako technikę badawczą, do której skonstruowano specjalne narzędzie w postaci kwestionariusza ankiety.

3.5 Organizacja i przebieg badań

Badania przeprowadzono w Malborku i okolicy. Malbork to miasto w północnej Polsce, położone w województwie pomorskim nad Nogatem. Według danych z dnia 30 czerwca 2009 roku zamieszkuje go 38.179 mieszkańców. W strukturze miasta dominuje przemysł spożywczy, m.in. wytwórnia makaronu oraz cukrownia; ponadto wytwarzane są tu narzędzia rolnicze oraz urządzenia na potrzeby przemysłu drzewnego. Do badań zaproszono 86 osób. Dla sprawdzenia przydatności metod i narzędzi badawczych przeprowadzono badania pilotażowe, które miały miejsce w marcu 2011 roku. Badania pilotażowe przeprowadzono w oparciu o specjalnie skonstruowaną w tym celu ankietę.

Wyniki przeprowadzonych badań wcześniej wymienioną metodą zaprezentowano w rozdziale 4. Dla porównania uzyskanych danych liczbowych zastosowano obliczenia procentowe w celu lepszego zobrazowania zebranego materiału, a także wyniki z kilku tabel przedstawiono na wykresach kolumnowych.

Rozdział 4. Analiza wyników badań własnych

„Co roku ofiarami przemocy domowej jest w Polsce kilkanaście tysięcy osób
w wieku 13 - 18 lat”. Dom rodzinny powinien być miejscem, w którym miłość, ciepło, opieka i poczucie bezpieczeństwa tworzą niepowtarzalną atmosferę, dającą ukojenie oraz schronienie przed negatywnymi czynnikami życia. Dla niektórych dzieci
i młodzieży jest on jednak siedliskiem zagrożenia, poniżenia, ustawicznego strachu
i poczucia bezsilności. Liczne badania dowodzą, iż to właśnie od najbliższych osób doznają oni największych cierpień. Zjawisko to jest bardziej nasilone, aniżeli przemoc na ulicy, parku, w szkole czy pubie. Osoby doznające przemocy domowej wstydzą się tego i starają się ukryć ten fakt przed innymi, gdyż nie tylko boją się odrzucenia, ale także uważają, że są kimś gorszym, kimś kto zasługuje na takie traktowanie. Przemocy domowej sprzyja zmowa zmilczenia sąsiadów, dalszych członków rodziny, ofiar. Ponadto w dalszym ciągu w wielu rodzinach funkcjonują stereotypy, że dziecko uczy się w ten sposób dyscypliny, że „tyłek nie szklana”, że rodzicom należy się bezwzględne posłuszeństwo, że to co dzieje się w domu nie ma prawa wyjść poza jego ściany…

W większości przypadków sprawcą przemocy domowej, również skierowanej wobec dziecka jest nieudacznik życiowy, frustrat, osoba niepewna swojej wartości, niezadowolona nie tylko z siebie ale i z życia. Tylko ludzie szczęśliwi i zadowoleni
z siebie, ze swojego życia nie potrzebują wyżywać się na innych, a tym bardziej na słabszych i bezbronnych, gdyż przeważnie odnajdują radość i pozytywy we wszystkim, co ich spotyka. Niezadowoleni zaś swoje niepowodzenia odgrywają na innych, nie mogących się obronić. Bardzo często ofiarami agresora stają się najbliżsi, głównie dzieci, bo są pod ręką, bo najłatwiej ich zranić…

1. Charakterystyka badanych

W badaniu dotyczącym przemocy wobec dziecka wzięło udział 86 osób
z Malborka i okolic: 59 kobiet i 27 mężczyzn w wieku od 24 do 62 lat. Sytuację tę obrazuje tabela 2.

Tabela 2. Wiek ankietowanych

Rodzaj odpowiedzi	L= 86	%
Wiek od 24 - 30 lat	13	11,2
Wiek od 31 - 40 lat	37	31,8
Wiek od 41 - 50 lat	20	17,2
Wiek od 51 - 62 lat	16	13,8

Źródło: Opracowanie własne

Analiza danych zawartych w tabeli 2 ujawniła, że najliczniejszą grupę badanych stanowiły osoby w przedziale wiekowym 31-40 lat (31,8%), najmniej liczną natomiast ankietowani w wieku 24-30 (11,2%). Można więc zaryzykować wniosek, iż ankietowani ci są rodzicami i wychowują własne dzieci.

Ciekawe wyniki przyniosły badania dotyczące kwestii wykształcenia, stanu cywilnego oraz sytuacji materialnej. Okazało się, że respondenci znacznie różnią się zarówno w przypadku wykształcenia, jak i stopy życiowej. Jedynie w aspekcie stanu cywilnego można powiedzieć, iż ankietowani stanowili jednolitą populację, gdyż aż 62,8% z nich żyje w związku małżeńskim. Dla lepszego odbioru uzyskane wyniki zestawiono w tabelach 3-5.

Tabela 3. Wykształcenie ankietowanych

Rodzaj odpowiedzi	L= 86	%
Wyższe magisterskie	8	6,9
Wyższe licencjackie	15	12,9
Średnie	39	33,5
Zawodowe	16	13,8
Podstawowe	8	6,9

Źródło: Opracowanie własne

33,5% badanych legitymowała się wykształceniem średnim i stanowili oni najliczniejszą populację, natomiast 13,8% zawodowym. Przypadkowo przebadano jednakową liczbę badanych z wykształceniem wyższym magisterskim i podstawowym (6,9%).

Tabela 4. Stan cywilny badanych

Rodzaj odpowiedzi	L= 86	%
Panna/kawaler	6	5,2
Mężatka/kawaler	73	62,8
Wdowa/wdowiec	5	4,3
Rozwódka/rozwodnik	2	1,72

Źródło: Opracowanie własne

Tabela 5. Sytuacja materialna ankietowanych

Rodzaj odpowiedzi	L= 86	%
Bardzo dobra	3	2,6
Dobra	17	14,6
Zadowalająca	48	41,3
Zła	7	6,0
Bardzo zła	11	9,5

Źródło: Opracowanie własne

Analiza wyników zestawionych w powyższej tabeli dowodzi, iż najliczniejszą grupę badanych stanowiły osoby deklarujące zadowalającą sytuację materialną (41,3%), natomiast aż 9,5% ankietowanych żyje w bardzo złych warunkach. Dalsze badania ujawniły, że 78 osób (67,1%) posiada własne dzieci. Wszyscy ankietowani jednoznacznie potwierdzili, że nie obce im jest zjawisko przemocy. Aż 47 badanych (40,4%) doświadczyło przemocy w swoim życiu.

Reasumując powyższe wyniki badań należy powiedzieć, że w badaniu wzięło 86 osób: 59 kobiet i 27 mężczyzn. Aż 78 osób posiada swoje dzieci. Najliczniejszą grupę badanych stanowiły osoby w przedziale wiekowym 31-40 lat (31,8%). Badani najczęściej legitymowali się średnim wykształceniem - opiniowało tam 33,5% osób. 41,3% ankietowanych deklarowało zadowalającą sytuację materialną.

1. Przemoc w percepcji badanych

Przemoc najczęściej kojarzy się ludziom z krzywdą fizyczną, biciem, siniakami oraz ranami na ciele. Niekiedy zapominamy, że przemoc może przybierać postać werbalną oraz psychiczną. O ile nie godzimy się na używanie siły wobec drugiego człowieka, o tyle znacznie łatwiej usprawiedliwiamy przemoc psychiczną i werbalną,
a przecież wyrządza ona tak samo wiele zła. Można wręcz zaryzykować stwierdzenie, że ślady pozostawione po nich są znacznie trwalsze. Dziwi zatem fakt, że wielu z nas tak łatwo ją bagatelizuje, udaje nie dostrzegać, czy dawać na nią przyzwolenie. Ankietowani, którzy twierdzili, że doświadczali przede wszystkim przemocy fizycznej, aczkolwiek były wśród nich również ofiary przemocy psychicznej oraz zaniedbania. Sytuację tę obrazuje tabela 6 oraz wykres 2.

Tabela 6. Opinia respondentów dotycząca doświadczonej przemocy

Rodzaj odpowiedzi	L= 86	%
Przemoc fizyczna	68	58,5
Przemoc psychiczna	75	64,5
Przemoc seksualna	2	17,2
Zaniedbanie	1	8,6

Źródło: Opracowanie własne

Wykres 2. Opinia respondentów dotycząca doświadczonej przemocy

Źródło: Opracowanie własne

Analiza wyników zestawionych w tabeli 6 i wykresie 2 ujawniła, że wbrew powszechnym opinią, najczęstszym rodzajem przemocy jakiej doświadczali ankietowani, była przemoc psychiczna (64,5%). Można zaryzykować stwierdzenie, że jest ona bardziej rozpowszechniona aniżeli pozostałe rodzaje i ma miejsce zarówno
w domu rodzinnym, miejscu pracy, na ulicy, niekiedy w miejscach publicznych. Potwierdza się zatem hipoteza, że społeczeństwo znacznie szybciej godzi się na przemoc psychiczną oraz bardziej lub mniej świadomie sięga po nią by osiągnąć sobie znane cele.

Warto zatem przypatrzeć się z czym ankietowani utożsamiali przemoc. Najczęstsze odpowiedzi ankietowanych zestawiono w tabeli 7.

Tabela 7. Opinia respondentów dotycząca zachowań świadczących o przemocy

Rodzaj odpowiedzi	L= 86	%
Zastraszanie	43	37,0
Uderzanie paskiem	86	100,0
Wyzywanie	52	17,2
Bicie po twarzy	86	100,0
Klapsy w pupę	48	41,3
Krytykowanie	37	31,8
Izolacja	36	30,9
Szarpanie	79	67,9
Stosunek seksualny bez zgody jednej ze stron	86	100,0
Szantażowanie	49	42,1
Dotykanie miejsc intymnych, gdy osoba nie wyraża na to zgody	86	100,0
Obrażanie	27	23,2
Ograniczanie snu	65	55,9

Źródło: Opracowanie własne

Ankietowani jednomyślnie (100,0%) wskazali, że przejawem przemocy jest uderzanie paskiem, bicie po twarzy, stosunek seksualny bez zgody jednej ze stron oraz dotykanie miejsc intymnych, gdy osoba nie wyraża na to zgody. Oprócz tego 67,9% badanych uważa, że również szarpanie i ograniczanie snu jest formą przemocy. Ponadto pośród odpowiedzi pojawiły się i takie jak głodzenie, drwienie, szydzenie. Analizując rozłożenie procentowe na wszystkie udzielone odpowiedzi można zaryzykować stwierdzenie, że najczęściej przemoc kojarzy się z zachowaniami drastycznymi, nieaprobowanymi społecznie, wzbudzającymi poczucie wstrętu. Z kolei przemoc psychiczna jest niekiedy odbierana jako zachowania towarzyszące człowiekowi na każdym kroku i nie wywołują aż takiego potępienia społecznego. Agresja i przemoc tak bardzo wpisały się w kanon zachowań człowieka, że niektóre czyny przestały być postrzegane za coś złego.

Podobnie jak w przypadku objawów przemocy, tak i źródłach jej powstawania ankietowani nie byli jednomyślni. Ponadto analiza materiału badawczego wykazała, że nie ma jednego czynnika stymulującego człowieka do krzywdzenia innych. Uwarunkowań jest wiele, jednak ankietowani najczęściej upatrywali ich
w doświadczeniach wyniesionych z domu rodzinnego (72,2%) oraz środkach masowego przekazu, w tym także różnego rodzaju grach komputerowych (69,7%). Respondenci uważali także, że przyczyny przemocy leżą w coraz gorszych relacjach interpersonalnych. Zauważa się, że ludzie nie potrafią ze sobą rozmawiać, szybko się irytują, a gdy coś nie jest po ich myśli wpadają w złość, co przekłada się na agresję werbalną, a nierzadko również fizyczną.

Współczesne życie cechuje ciągły stres, piętrzące się trudności dnia codziennego, czemu bardzo często towarzyszą frustracje i poczucie bezsilności. Nie wszyscy ludzie potrafią uczucia te przepracować i szukają ujścia w wyżywaniu się na słabszych, często bezbronnych, pozwalających się zastraszyć i zniewolić osobach. Agresor nie przejmuje się tym, że dając ujście negatywnym emocjom, doznaje chwilowego spokoju,
a jednocześnie traci szacunek i człowieczeństwo w oczach ofiary. Bywa, że przemoc jest swoistym rozwiązaniem, gdy brakuje racjonalnych argumentów. Podniesienie głosu, krzyk, użycie siły daje przewagę napastnikowi i w jego mniemaniu argument nie do podważenia. Niekiedy zdarza się, że przemoc stanowi odpowiedź na niepohamowaną chęć ulżenia sobie. Ma miejsce zawsze tam, gdzie oprawca ma pewność, że nikt nie odważy się mu przeciwstawić. Potwierdzają to kolejne wyniki badań zestawione w tabeli 8 i wykresie 3.

Tabela 8. Opinia respondentów dotycząca uwarunkowań przemocy

Rodzaj odpowiedzi	L= 86	%
Środki masowego przekazu	81	69,7
Nieumiejętność wchodzenia w prawidłowe interakcje z drugim człowiekiem	59	50,7
Poczucie bezsilności	52	44,7
Brak racjonalnych argumentów	69	59,3
Doświadczanie przemocy w dzieciństwie	84	72,2
Chęć rozładowania napięcia emocjonalnego	67	56,7
Chęć „wyżycia się” na słabszym	47	40,4
Chęć zademonstrowania swojej siły, ważności	38	32,6
Chęć „zaimponowania” innym	42	36,1

Źródło: Opracowanie własne

Analiza wyników zawartych w tabeli 8 ujawniły, że oprócz masmediów
i doświadczeń wyniesionych z rodziny generującej ankietowani źródeł przemocy najczęściej upatrują w braku racjonalnych argumentów, chęci rozładowania napięcia emocjonalnego oraz nieumiejętności wchodzenia w prawidłowe interakcje z drugim człowiekiem. Najrzadziej zaś wskazywali oni na chęć zademonstrowania swojej siły, ważności oraz chęć „zaimponowania” innym.

Wykres 3. Opinia respondentów dotycząca uwarunkowań przemocy

Źródło: Opracowanie własne

Przemoc już sama w sobie jest czymś złym i godzącym w godność człowieka, jednak przemoc wobec dziecka - istoty, którą rodzice zazwyczaj sprowadzają na świat w akcie miłości, odziera zarówno sprawcę jak i ofiarę z człowieczeństwa. Dziecko
z natury wymaga ochrony, troskliwej opieki, zapewnienia mu bezpieczeństwa
i beztroskiego dzieciństwa. Niczym, choćby człowiek silił się na najbardziej racjonalne argumenty, nie da się usprawiedliwić krzywdzenia dziecka. Statystyki oraz wydarzenia dnia codziennego dowodzą jednak, że przemoc wobec najmłodszym, zatacza coraz szersze kręgi i w dalszym ciągu owiana jest zmową milczenia. Zapytano więc badanych, dlaczego według nich dorośli krzywdzą dzieci. Jak się spodziewano, badanie to nie dało jednej, stuprocentowej odpowiedzi, gdyż ankietowani podkreślali wiele opcji. Najczęściej powtarzające się zaprezentowano w tabeli 9.

Tabela 9. Opinia respondentów dotycząca uwarunkowań przemocy wobec dziecka

Rodzaj odpowiedzi	L= 86	%
Kara za nieodpowiednie zachowanie	83	71,3
Oznaka bezradności wychowawczej w trudnych sytuacjach	76	65,4
Sposób rozładowują napięcie emocjonalne	52	44,7
Niedojrzałość rodzicielska	68	58,5
Ciężka sytuacja materialna	59	50,7
Alkoholizm rodziców	67	57,6
Narkomania rodziców	25	21,5
Brak pracy rodziców	65	55,9
Brak akceptacji wśród społeczeństwa	42	36,1
Powielanie wzorców wyniesionych z domu rodzinnego	85	73,1

Źródło: Opracowanie własne

Analiza wyników zaprezentowanych w tabeli 9 ujawniła, że ankietowani najczęściej jako przyczynę przemocy wobec dziecka wskazywali powielanie wzorców wyniesionych z domu rodzinnego (73,1%), złe zachowanie dziecka (71,3%), bezradność wychowawczą (65,4%) oraz niedojrzałość rodzicielską (58,5%). Najrzadziej zaś zjawisko to tłumaczyli narkomanią rodziców (21,5%) i brakiem akceptacji wśród społeczeństwa (36,1%). Uzyskane wyniki potwierdziły przypuszczenie, że nie można wskazać na jeden czynnik stosowania przemocy wobec najmłodszych.

Z tytułu, iż najczęstszą przyczyną krzywdzenia dziecka według badanych było powielanie wzorców wyniesionych z rodziny regeneracji, zadano dodatkowe pytanie
w celu ustalenia poziomu prawdopodobieństwa zastosowania tego schematu w swojej rodzinie. Jak można było się spodziewać, zdecydowana większość ankietowanych stwierdziła, że dorośli będący ofiarą przemocy domowej, zdecydowanie będą ją stosowały w stosunku do własnych dzieci. Opinię taką wyraziło 62,78% respondentów, przeciwnego zdania było 8,6% badanych, natomiast trzy osoby nie potrafiły zająć żadnego stanowiska w tej sprawie. Można wygenerować zatem wniosek, że dziecko doświadczające przemocy ze strony rodziców uczą się zachowań agresywnych oraz rozwiązywania wszelkich trudności życiowych za pomocą przemocy.

Reasumując powyższe rozważania można wysunąć następujące wnioski: najczęstszym rodzajem przemocy jakiej doświadczali ankietowani była przemoc psychiczna (64,5%). Według respondentów najczęstszymi objawami przemocy jest uderzanie paskiem, bicie po twarzy, stosunek seksualny bez zgody jednej ze stron oraz dotykanie miejsc intymnych, gdy osoba nie wyraża na to zgody. Tak uważało 100% ankietowanych. Świetle przeprowadzonych badań nie można wskazać na jedną przyczynę stosowania przemocy. Zdaniem ankietowanych najczęściej jest ona wynikiem doświadczeń wyniesionych z domu rodzinnego (72,2%) oraz do jej powstawania przyczyniają się środki masowego przekazu, w tym także różnego rodzaju grach komputerowych (69,7%). Z kolei przemoc wobec dziecka uwarunkowana jest
w odczuciu badanych powielaniem wzorców wyniesionych z domu rodzinnego (73,1%), reakcją na złe zachowanie dziecka(73,1%), bezradnością wychowawczą (65,4%) oraz niedojrzałością rodzicielską (58,5%).

4.3 Przemoc wobec dziecka jako zjawisko społeczne w percepcji badanych

Dotychczasowa analiza materiału badawczego dowiodła, że wszyscy ankietowani orientują się w kwestii zjawiska przemocy. Codziennie tysiące dzieci w Polsce doświadcza przemocy ze strony dorosłych, głównie swoich rodziców. Większość
z nich, to dzieci poniżej dziesiątego roku życia, które nie tylko samodzielnie nie potrafią obronić się przed silniejszym rodzicem, ale także nie wiedzą kogo mogą prosić
o pomoc oraz nie wiedzą, że rodzic nie ma prawa stosować wobec nich przemocy. Celem uwrażliwienia społeczeństwa na przemoc wobec dziecka w styczniu 2010 roku ruszyła kampania „Zobacz - Usłysz - Powiedz”. Kampania ta realizowana jest
w ramach Fundacji Dzieci Niczyje. Jej przesłanie opiera się na trzech zasadniczych, jakże wymownych zdaniach: „Zobacz, choć moje rany, pręgi i siniaki czasami trudno dostrzec Usłysz, Choć mój płacz czasami trudno usłyszeć. Nie skarżę się, bo nie potrafię powiedzieć o swoim bólu, strachu i samotności. Powiedz, choć to może być trudne… Nie poradzę sobie bez Twojej pomocy”.

Analiza materiału badawczego dowiodła, że 41,3% badanych było bezpośrednimi świadkami przemocy wobec dziecka. O ile wszyscy respondenci zgodnie twierdzili, że zjawisko to jest na wskroś złe, o tyle zapytani o sposób reakcji na widok przemocy różnili się w sposób istotny. Sytuację tę obrazuje tabela 10.

Tabela 10. Opinia respondentów dotycząca reakcji na nieodpowiednie traktowanie dziecka przez dorosłego

Rodzaj odpowiedzi	L= 86	%
Nie reaguję, bo to nie moja sprawa	42	36,1
Nie, gdyż nie wiem, co mógłbym zrobić	12	10,3
Nie, bo nigdy nie byłem(am) w takiej sytuacji	9	7,2
Stanąłbym w obronie dziecka	18	15,5
Wezwał(a)bym policję	2	1,7
Zadzwonił(a)bym na błękitną linię	3	2,5
Razem	86	100,0

Źródło: Opracowanie własne

Analiza wyników zawartych w tabeli ujawnia, iż aż 36,1% respondentów w ogóle nie reaguje widząc przemoc wobec dziecka, a zachowanie to dyktowane jest przekonaniem, że w cudze sprawy nie należy się wtrącać. Jedynie 15,5% ankietowanych deklarowało, że stanęłoby w obronie krzywdzonego dziecka, a jedynie nieliczne jednostki wezwałyby policję (1,7%) lub zadzwoniłyby na Niebieską Linię (2,5%). Na podstawie wyników można zaryzykować stwierdzenie, że w dalszym ciągu w społeczeństwie naszym funkcjonuje mentalność pani Dulskiej, iż wszelkie brudy należy załatwiać w kręgu najbliższych, a osoby postronne nie powinny się mieszać. Wyniki te jeszcze dobitniej akcentują zasadność podejmowanych wszelkiego rodzaju akcji uwrażliwiających społeczeństwo na przemoc wobec dziecka. Niewłaściwa reakcja otoczenia przyglądającego się krzywdzeniu dziecka, niewiara, a niekiedy wręcz zaprzeczanie temu co rozgrywa się na ich oczach, odczuciom ofiary, pomniejszanie znaczenia tego zdarzenia i jawna odmowa pomocy powodują wtórne zranienie dziecka. Każda nieudana próba sięgnięcia przez nie po pomoc jeszcze bardziej je pogrąża. Można również odnieść wrażenie, że w społeczeństwie istnieje nieuzasadniony opór wprowadzania jakichkolwiek ustaw zabraniających przemocy wobec dziecka.

Dalsza analiza materiału badawczego ujawniła, że badani mają świadomość iż przemoc wobec dziecka nie jest jedynie zjawiskiem charakteryzującym rodziny z tzw. „marginesu społecznego”. Aż 72,2% respondentów wyraziło pogląd, iż przemoc wobec dziecka nie jest warunkowana dysfunkcyjnością rodziny, w której się ono wychowuje, aczkolwiek zdarza się ona znacznie częściej aniżeli w „dobrych domach”.

Kolejną uwagą nasuwającą się po przeanalizowaniu materiału badawczego jest fakt, iż badani mają niską świadomość skutków przemocy wymierzonej w dziecko, gdyż jedynie nieliczni respondenci potrafili wskazać konsekwencje w życiu dorosłym. Wśród odpowiedzi najczęściej były takie, że przemoc wobec dziecka uczy je rozwiązywać swoje problemy również przy pomocy siły fizycznej, werbalnej, czy znęcania się psychicznego. Ponadto w człowieku doświadczającym przemocy tak mocno zakorzenione jest poczucie winy, że w życiu codziennym najczęściej „startuje”
z pozycji winnego, kogoś gorszego. Dorosły człowiek rzadko kiedy ma odwagę wówczas marzyć, oczekiwać czegoś dobrego dla siebie, sięgać wyżej i wyżej. Takie poglądy miało 49,0% badanych. Pozostali respondenci nie byli zorientowani co do skutków przemocy wobec dziecka w jego dorosłym życiu, a nawet uważali, że złe traktowanie go nie będzie rzutowało na jakość dorosłego życia.

W opinii badanych winą za tak dużą skalę przemocy wobec dziecka obwinić należy nieudolne kroki oraz wiele uchybień osób mogących przeciwdziałać temu zjawisku. Potwierdzają to spostrzeżenie następne badania, w czasie których poproszono ankietowanych o wyrażenie opinii dotyczącej uchybień w przypadku przemocy wobec dziecka. Do najczęściej udzielanych odpowiedzi należy pogląd, że w całym procederze antyprzemocowym zapomina się tak naprawdę o dziecku a skupia na krokach prawnych, ustawach i poprawności zapisów, które nie do końca chronią dziecko. Wszystkie odpowiedzi badanych zestawiono w tabeli 11 i wykresie 4.

Tabela 11. Opinia respondentów dotycząca uchybień w przypadku przemocy wobec dziecka

Rodzaj odpowiedzi	L= 86	%
Niepodejmowanie interwencji przez policję pomimo zgłoszenia	76	65,4
Umarzanie spraw przez policję	59	50,7
Orzekanie za łagodnych wyroków o winie	83	71,4
Koncentrowanie się na procedurach prawnych a nie na dobru dziecka	59	50,7
Pomniejszanie znaczenia przemocy wobec dziecka	72	61,9

Źródło: Opracowanie własne

Wykres 4. Opinia respondentów dotycząca uchybień w przypadku przemocy wobec dziecka

Źródło: Opracowanie własne

Najliczniejszą grupę stanowili badani wyrażający pogląd, że sądy orzekają za niskie i zbyt łagodne wyroki przeciwko agresorom (71,4%). Drugim powodem rozprzestrzeniania się przemocy wobec dziecka zdaniem respondentów jest niepodejmowanie działań interwencyjnych przez policję, gdy ta otrzyma zgłoszenie
o krzywdzeniu najmłodszych (65,4%). Wnioskować zatem można, że postępowanie to, brak zdecydowanych i dotkliwych sankcji wobec osoby przemocowej daje niepisane przyzwolenie do złego traktowania dzieci i młodzieży. W moim odczuciu, a być może
i odczuciu ankietowanych, agresor w dalszym ciągu czuje się bezkarny i wiele czynów uchodzi mu płazem. Wydawać się zatem może, że rozmiar przemocy zamiast się pomniejszać, rozprzestrzenia się jeszcze bardziej. Potwierdzać to mogą zarówno liczne wydarzenia ujawniane przez massmedia, jak i opinie ankietowanych. Nie ma dnia, by środki masowego przekazu nie podawały do wiadomości publicznej wstrząsających faktów o pobiciu, głodzeniu, czy znęcaniu się ze skutkiem śmiertelnym. Niestety, rzadko kiedy ujawniane są fakty zaniedbywania dzieci, wiele zdarzeń wychodzi na światło dzienne dopiero wówczas, gdy dochodzi do tragedii. W odczuciu 54,2% ankietowanych przemoc wobec dziecka przybiera coraz większe rozmiary, natomiast przeciwnego zdania było 14,6% respondentów, a 5,2% nie miało wyrobionego poglądu w tej kwestii.

Mając na uwadze powyższe wyniki badań można zaryzykować wniosek, iż przemoc wobec dziecka nie jest jedynie problemem pojedynczych rodzin. potwierdziły ten pogląd udzielone odpowiedzi ankietowanych. Aż 68,8% respondentów uważało, że zjawisko przemocy wobec dziecka jest sprawą całego społeczeństwa, a jedynie 3,4% stwierdziło, że jest to sprawa danej rodziny. Z kolei 65,4% badanych osób uważało, że społeczeństwo powinno interesować się krzywdzonymi dziećmi. Dziwi zatem fakt, iż skoro aż tylu ankietowanych uważa, że jest to nasza wspólna sprawa, to dlaczego tak niechętnie podejmuje działania mogące ograniczyć to zjawisko? Być może powodem jest obawa o własne bezpieczeństwo i spokój? A może w dalszym ciągu pokutuje w nas przeświadczenie, że „tyłek nie szklanka i się nie zbije od klapsa”?, że dzieci powinny czuć dyscyplinę i stanowczą dłoń rodziców? Nasuwa się jeszcze jedna niezbyt optymistyczna refleksja, a mianowicie fakt, iż czynnikiem decydującym o rodzaju udzielanej odpowiedzi jest chęć pokazania się w lepszym świetle, bo tak wypada odpowiedzieć, co nie zawsze idzie w parze z autentycznymi zachowaniami respondentów. Wobec tego długo jeszcze będziemy świadkami krzywdzenia dzieci, gdyż rozdźwięk ten jest na tyle istotny, że potrzeba powszechnej edukacji dorosłych, aby zahamować bezmiar przemocy.

Pomimo rozbieżnych opinii dotyczących powyżej poruszanych aspektów przemocy wobec dziecka, ankietowani byli w większości zgodni, iż zjawisko to jest na wskroś negatywne, źle świadczące o człowieczeństwie dorosłych. W uzasadnieniu swoich opinii ankietowani najczęściej odpowiadali, że przemoc nie tylko obdziera
z godności ofiarę, bezpowrotnie zabiera jej beztroskę i niczym nie zachwianą wiarę
w siebie, ale także zezwierzęca agresora, który ucieka się do metody „silnej pięści” skierowanej przeciw istotom, które nie potrafią się same obronić, które w swej naturze potrzebują troski i zapewnienia bezpieczeństwa ze strony dorosłych. Poglądy te podzielało 66,2% ankietowanych. Natomiast pozostali albo uważali, że karcenie dziecka w „granicach rozsądku” nie jest niczym złym, a jedynie z korzyścią wyjdzie dziecku na zdrowie.

Na koniec poproszono ankietowanych o udzielenie odpowiedzi na pytanie czy znają organizacje niosące pomoc dziecku skrzywdzonemu. Wyniki tego badania mogą w pewien sposób albo wytłumaczyć ambiwalencję badanych, albo jeszcze bardziej ją pogłębić. Dokładną sytuację obrazuje tabela 12.

Tabela 12. Opinia respondentów dotycząca znajomości instytucji pomagających dzieciom doświadczającym przemoc domową

Rodzaj odpowiedzi	L= 86	%
Policja - interwencja i Niebieska Karta	13	11,2
Sąd i prokuratura	49	42,1
MOPS, GOPS - opieka socjalna oraz poradnictwo	73	62,8
Rejonowy Ośrodek Polityki Społecznej	19	16,3
Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie	72	61,9
Pogotowie dla Ofiar w Rodzinie „Niebieska Linia”	8	6,9
Rzecznik Praw Ofiar	5	4,3
Stowarzyszenie Opieki nad Dziećmi Opuszczonymi	10	8,6

Źródło: Opracowanie własne

Analiza zawartych w tabeli 12 wyników ujawniła, że ankietowani nie do końca byli zorientowani co do instytucji, które pomagają dzieciom doświadczającym przemocy domowej. Najczęściej wskazywali oni na MOPS i GOPS (62,8%) oraz Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie (61,9%). Najmniej znanymi formami wsparcie Rzecznika Praw Ofiar (4,3%), Pogotowie dla Ofiar w Rodzinie „Niebieska Linia” (6,9%) oraz założenie Niebieskiej Karty (11,2%). Tak niski poziom świadomości w sferze instytucji pomocowych może w pewien sposób tłumaczyć niezdecydowanie w niesieniu pomocy krzywdzonemu dziecku. Tłumaczyć to może również rozszerzanie się skali zjawiska
i nieme przyzwolenie społeczne, gdyż w odczuciu znacznej części Polaków bicie
w pupę, czy grożenie jest czymś normalnym, czymś czego nie należy podciągać pod przemoc domową, a tym samym zachowaniem, które nie podlega sankcjom prawnym.

Reasumując powyższe wyniki badań podkreślić należy, iż 72,2% respondentów wyraziło pogląd, że przemoc wobec dziecka nie ma miejsca jedynie w rodzinach z tzw. „marginesu społecznego”, aczkolwiek zdarza się ona w nich znacznie częściej aniżeli
w „dobrych domach”. 41,3% ankietowanych było bezpośrednimi świadkami przemocy wobec dziecka, jednakże 36,1% badanych nie reaguje w żaden sposób widząc przemoc wobec dziecka. Jedynie 15,5% ankietowanych deklarowało, że stanęłoby w obronie krzywdzonego dziecka, a tylko nieliczne jednostki wezwałyby policję (1,7%) lub zadzwoniłyby na Niebieską Linię (2,5%). Zdaniem 54,2% ankietowanych przemoc wobec dziecka przybiera coraz większe rozmiary, zaś przeciwnego zdania było tylko 14,6% respondentów, natomiast 5,2% nie miało wyrobionego poglądu w tej kwestii. Według 68,8% respondentów zjawisko przemocy wobec dziecka jest sprawą całego społeczeństwa. Badania ujawniły, że wśród badanych w dalszym ciągu funkcjonuje wiele krzywdzących poglądów na temat bicia dziecka, co uniemożliwia ograniczanie przemocy domowej. Ponadto badani wykazali niską świadomość dotyczącą znajomości instytucji pomagających dzieciom doświadczającym przemoc ze strony rodziców.

Podsumowanie

Jan Paweł II niejednokrotnie w swoich homiliach podkreślał, że rodzicielstwo jest zadaniem natury duchowej - nie tylko fizycznej. Niestety, wielu rodziców zapomina
o tym przesłaniu i gotuje swoim dzieciom piekło. Brutalnie i nieodwracalnie niszczą ich niewinność, depcząc beztroskie i bezpieczne dzieciństwo. Zjawisko tym bardziej negatywne, że niekiedy przemoc kończy się pobiciem ze skutkiem śmiertelnym. Każdy przypadek śmiertelnie pobitego dziecka należy uznać za porażkę polskich organów władzy publicznej, które pomimo wielu działań w dalszym ciągu nie stworzyły skutecznego systemu przeciwdziałania przemocy wobec dzieci.

Dzieci, wobec których dorośli stosują przemoc doświadczają ogromnej krzywdy
i cierpienia. Nie tylko narażone są w dużej mierze na niedostatek i biedę, ale także poniżenie i zdeptanie ich bezpiecznego świata. Dorośli stosując wobec nich przemoc niszczą ich godność bijąc i maltretując, a nawet wykorzystując seksualnie. Krzywda tak ogromna i niosąca za sobą ogrom zniszczenia. Ofiary przemocy domowej żyją
w ustawicznym lęku, oprócz groźnych urazów fizycznych doznają znacznie więcej ran niewidocznych dla ludzkiego oka - odtrącenia, niekochania, osamotnienia.

Głównymi sprawcami przemocy domowej są mężczyźni, jednakże coraz częściej takie zachowania nie są obce również kobietom. Agresorzy pochodzą z różnych grup społecznych: są zróżnicowani pod kątem sytuacji materialnej, poziomu wykształcenia, pochodzą z rodzin „szanowanych” i patologicznych. Najczęściej osoby te odbierane są przez otoczenie jako czarujące i „normalne”, bardzo rzadko kierują swoją agresję na obcych. Prawie połowa sprawców przemocy nadużywa alkoholu. Skutków przemocy wobec dziecka nie da się opisać w kilku zwięzłych słowach, a rany goją się jeśli nie przez całe życie, to z pewnością długimi latami. Pozostawiają uraz na ciele i głęboko zapadają w psychikę dziecka, co często rzutuje na dalsze jego życie.

Celem niniejszej pracy było określenie poziomu świadomości mieszkańców Malborka dotyczącej przemocy wobec dziecka. Poddano diagnozie poglądy dotyczące rozmiaru tego zjawiska, jego akceptacji lub potępienia wśród społeczeństwa oraz sposoby reagowania przeciętnego człowieka w sytuacji, gdy w jego obecności dochodzi do krzywdzenia dziecka. W badaniu wzięło udział 86 osób z Malborka i okolic: 59 kobiet i 27 mężczyzn w wieku od 24 do 62 lat. Najliczniejszą grupę badanych stanowiły osoby w przedziale wiekowym 31-40 lat (31,8%). 33,5% badanych legitymowała się wykształceniem średnim. Ponadto 41,3% badanych stanowiły osoby deklarujące zadowalającą sytuację materialną. 78 osób (67,1%) posiada własne dzieci.

Analiza badań pozwala sformułować następujące wnioski i uogólnienia:

Większość ankietowanych doświadczyła w dzieciństwie przemocy. Zdaniem ankietowanych (64,5%) była to przemoc psychiczna. W odczuciu respondentów przyczyn przemocy należy upatrywać przede wszystkim w doświadczeniach wyniesionych z rodzinnego domu (72,2%) oraz środkach masowego przekazu, w tym
w różnego rodzaju grach komputerowych . Pogląd ten podzielało 69,7% badanych. Przeprowadzone badania ujawniły również, że do najczęściej przemoc utożsamiana jest
w dalszym z biciem po twarzy, stosunkiem seksualnym bez zgody jednej ze stron oraz dotykaniem miejsc intymnych, gdy osoba nie wyraża na to zgody.

Zdaniem 73,1% respondentów przyczynę przemocy wobec dziecka stanowi powielanie wzorców wyniesionych z domu rodzinnego, a także złe zachowanie dziecka, bezradność wychowawcza (65,4%) oraz niedojrzałość rodzicielska (58,5%). Jak wykazała dalsza analiza materiału badawczego przemoc wobec dziecka nie jest charakterystyczna jedynie dla rodzin z tzw. „marginesu społecznego, bowiem ma miejsce także w „dobrych domach”, częściej ją się tylko nagłośnia. W dalszym ciągu pokutuje w naszym społeczeństwie przyzwolenie dla przemocy domowej,
a potwierdzeniem tego jest fakt, iż 36,1% respondentów w ogóle nie reaguje widząc przemoc wobec dziecka, gdyż uważa, że w cudze sprawy nie należy się wtrącać. Jedynie 15,5% ankietowanych deklarowało, że stanęłoby w obronie krzywdzonego dziecka, natomiast 1,7% wezwałyby policję, zaś 2,5% zadzwoniłyby na błękitną linię.

Wiele hipotez szczegółowych nie do końca sprawdziło się. Okazało się, że hipoteza zakładająca iż najczęstsze przyczyny przemocy wobec dziecka wynikają
z braku posłuchu dzieci oraz irytacji dorosłych, którą najłatwiej rozładować na potomstwie potwierdziła się jedynie w pewnym stopniu, gdyż jako najczęstszą przyczynę przemocy wobec dziecka wskazywali oni powielanie wzorców wyniesionych z domu rodzinnego, złe zachowanie dziecka, bezradność wychowawczą oraz niedojrzałość rodzicielską. Weryfikacji uległa również hipoteza zakładająca, że badani zdecydowanie potępiają przemoc wobec dziecka. Badania ujawniły, że
w społeczeństwie funkcjonuje jeszcze przyzwolenie na wychowywanie „twardą ręką”
i wiele zachowań nie jest w dalszym ciągu uznawanych za ewidentne krzywdzenie dziecka. Ponadto przeprowadzone badania ujawniły, że ankietowani nie byli zorientowani co do procedury, jaką należy podjąć w sytuacji przemocy wobec dziecka. Respondenci mieli niewielkie rozeznanie do jakich instytucji należy się w takiej sytuacji udać.

Przeprowadzone badania ujawniły, jak dużo potrzeba zmian kulturowych, obyczajowych oraz wychowawczych, by ograniczyć przemoc wobec dziecka. Wprawdzie większość ankietowanych potępia krzywdzenie dziecka, jednak przemilczanie wielu faktów, nie podejmowanie radykalnych działań w sytuacji, gdy dziecko jest krzywdzone, a niekiedy czekanie aż stanie się ostateczność - śmierć dziecka, zaprzecza tym poglądom. Można zatem odnieść wrażenie, że gro ludzi uchyla się od odpowiedzialności za los dziecka, udaje że nic nie widzi i nie słyszy, zagłusza wyrzuty sumienia głosząc pogląd, iż w sprawy rodzinne nie powinno się interweniować. Nasuwa się jeszcze jeden istotny wniosek, a mianowicie to, że część udzielanych odpowiedzi nie wypływa z prawdziwych przekonań ankietowanych, ale
z przeświadczenia, że tak należy odpowiedzieć, by pokazać się jako dobry obywatel, gdyż jak inaczej usprawiedliwić bezmiar krzywd, jakie w dalszym ciągu są udziałem dzieci i młodzieży.

Zrealizowano więc cel badań i pozyskano wyczerpujące odpowiedzi na postawione problemy badawcze. Pomimo tego, że ani przemyśleń ani wniosków jakie nasunęły się w toku interpretacji materiału badawczego, nie należy traktować
w kategorii ostatecznych i optymalnie wyczerpujących problem, jednakże mogą go one pogłębić, zmusić do zintensyfikowanej refleksji, a w przyszłości podjęcia działań wpływających na skuteczność przeciwdziałania przemocy wobec dziecka.

Bibliografia

Źródła zwarte

1. Bińczycka J. (red.), Bici biją, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2001

2. Brągiel J., Więzi społeczne w rodzinie, [w:] S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke (red.) Pedagogika rodziny, Wydawnictw Adam Marszałek, Toruń 1998

3. Brągiel J., Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1996

4. Dudzikowa M., Wiedza potoczna młodzieży szkolnej na temat zabójstw dokonywanych przez młodocianych, [w:] J. Papież, A. Płukis (red.), Przemoc dzieci
   i młodzieży, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003

5. Dutton D. G., Przemoc w rodzinie, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2010

6. Dutkiewicz W., Podstawy metodologii badań, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2000

7. Gajda J., Wartości w życiu człowieka. Prawda, miłość, samotność, Wyd. UMCS, Lublin 1997

8. Gawroński A., Mapa problemów przemocy w rodzinie, [w:] Sukces w pomocy społecznej, UW, Warszawa 1998

9. Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2004

10. Hołyst B. (red.), Przemoc w życiu codziennym, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 1997

11. Izdebska J., Dziecko osamotnione w rodzinie, Trans Humana, Bydgoszcz 2004

12. Izdebska J. (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, Trans Humana, Bydgoszcz 2003

13. A. Kwak, A. Mościskier, Rzeczywistość praw dziecka w rodzinie, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa 2002

14. Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Impuls, Kraków 2006

15. Majkowski, M. Czynniki dezintegracji współczesnej rodziny polskiej, Wydawnictwo UJ, Kraków 1999

16. Marzec - Holka K., Nie będziesz bił dziecka swego! Studium z zakresu profilaktyki społecznej, WSP, Bydgoszcz 1996

17. Marynowicz - Hetka E., Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 2007

18. Mossakowska B., rola lekarza w rozwiązywaniu problemów związanych
    z maltretowaniem dzieci, [w:] J. Papież, A. Płukis (red.), Przemoc dzieci i młodzieży, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003

19. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1980

20. OBOP, Polacy o stosowaniu kar cielesnych wobec dzieci - wyniki badania TNS OBOP dla Fundacji Dzieci Niczyje, Warszawa 2005

21. Piekarska A., Przemoc w rodzinie. Agresja rodziców wobec dzieci. Przejawy
    i psychologiczne uwarunkowania, PWN, Warszawa 1991

22. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1998,

23. Pospiszyl I. , Razem przeciw przemocy, Wyd. Żak, Warszawa 1999

24. Pospiszyl K., Przestępstwa seksualne, Wyd. PWN, Warszawa 2006

25. Prekop J., Schwieze C., Niespokojne dzieci, Media Rodzinna, Poznań 1997

26. Rażniewski P., Przejawy i nadużycia jako przejawy patologii w rodzinie - kontekst socjologiczny, [w:] Sukces w pomocy społecznej, UW, Warszawa 1998

27. Soriano A., Przemoc wobec dzieci, Wyd. eSPe, Kraków 2002

28. Śnieciński J. (red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI w, t. 5, Żak, Warszawa 2003

29. Sztumski J., Wstęp do badań i technik badań społecznych, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1995

30. Tyszka Z., Rodzina w świecie współczesnym - jej znaczenie dla jednostki
    i społeczeństwa, [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1995

31. Trawińska M., Bariery małżeńskiego sukcesu, Adam Marszałek, Warszawa 2003

32. Wilk J., Pedagogika rodziny, Wydawnictwo Poligrafia Salezjańska, Lublin 2002

33. Żebrowski J., Rodzina polska na przełomie wieków, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002

Czasopisma

1. Balicka M., Udręka zbędnych rąk, „Polityka” 2007, nr 79

2. Janke A. W., Uwarunkowania działalności opiekuńczo - wychowawczej w rodzinie, [w:] Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze, 1998, nr 1

3. Obuchowska I., Przemoc w rodzinie, „Kwartalnik Pedagogiczny”,1989, nr 4

Źródła internetowe

1. Raport o liczbie urodzeń dzieci w Polsce, http://www.mps.gov.pl/bip/ download/ Uzasadnienie_ 09_06.pdf,

2. R. Mazurowska, Przemoc w domu jest przestępstwem, http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=200

3. K. Lewandowska, Przemoc fizyczna wobec dzieci, http://www.we-dwoje.pl/przemoc;fizyczna;wobec;dzieci,artykul,2010.html

Załączniki

Spis tabel

Tabela 1. Przyczyny brutalizacji życia……………………………………………………………………23

Tabela 2. Wiek ankietowanych……………………………………………………………………………53

Tabela 3. Wykształcenie ankietowanych………………………………………………………………….54

Tabela 4. Stan cywilny badanych…………………………………………………………………………54

Tabela 5. Sytuacja materialna ankietowanych…………………………………………………………….55

Tabela 6. Opinia respondentów dotycząca doświadczonej przemocy…………………………………….56

Tabela 7. Opinia respondentów dotycząca zachowań świadczących o przemocy………………………..57

Tabela 8. Opinia respondentów dotycząca uwarunkowań przemocy…………………………………….59

Tabela 9. Opinia respondentów dotycząca uwarunkowań przemocy wobec dziecka…………………….62

Tabela 10. Opinia respondentów dotycząca reakcji na nieodpowiednie traktowanie dziecka przez dorosłego………………………………………………………………………………………………….64

Tabela 11. Opinia respondentów dotycząca uchybień w przypadku przemocy wobec dziecka………….66

Tabela 12. Opinia respondentów dotycząca znajomości instytucji pomagających dzieciom doświadczającym przemoc domową………………………………………………………………………68

Spis wykresów

Wykres 1. Instytucje i organizacje pomagające krzywdzone dzieci……………………………………..41

Wykres 2. Opinia respondentów dotycząca doświadczonej przemocy………………………………….57

Wykres 3. Opinia respondentów dotycząca uwarunkowań przemocy…………………………………..61

Wykres 4. Opinia respondentów dotycząca uchybień w przypadku przemocy wobec dziecka…………66

Spis zdjęć

Zdjęcie 1. Szpital w Zabrzu: 3-letnia Kinga, jedna z sióstr bliźniaczek, które zostały pobite przez rodziców…………………………………………………………………………………………………...34

Zdjęcie 2. Malutki Pawełek pobity przez matkę, ze złamaną nogą, w szpitalu w Zabrzu………………...35

Kwestionariusz ankiety

Szanowni Państwo

Jestem studentem Elbląskiej Uczelni Humanistyczno - Ekonomicznej. Obecnie piszę pracę magisterską na temat: Przemocy wobec dziecka jako patologia współczesnej rodziny na podstawie badań przeprowadzonych
w Malborku.

W związku z tym proszę o pomoc poprzez udzielenie odpowiedzi na poniższe pytania. Wyniki badań wykorzystam wyłącznie do napisania niniejszej pracy.

Serdecznie dziękuję.

1.Metryczka (proszę zakreślić, bądź dopisać właściwą odpowiedź)

Płeć	kobieta mężczyzna
Wiek
Miejsce zamieszkania	miasto wieś
Wykształcenie	Podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe
Stan cywilny	Kawaler/żonaty, panna/mężatka, wdowa/wdowiec, rozwódka/ rozwiedziony
Sytuacja materialna	b. dobra, dobra, zadowalająca, zła, b. zła

2. Czy posiada Pan(i) dzieci?

a) tak

b) nie

3. Czy znane jest Panu(i) zjawisko przemocy wobec dziecka?

a) tak

b) nie

4. Czy w dzieciństwie doświadczał(a) Pan(i) przemocy?

a) tak

b) nie

5. Jeśli w dzieciństwie doświadczył(a) Pan(i) przemocy, to jaką formę ona najczęściej przybierała?

a) fizyczną

b) psychiczną

c) seksualną

d) zaniedbanie

6. Które z wymienionych zachowań Pana(i) zdaniem to przejaw przemocy?

a) zastraszanie

b) uderzanie paskiem

c) wyzywanie

d) bicie po twarzy

e) klapsy w pupę

f) krytykowanie

g) izolacja

h) szarpanie

i) stosunek seksualny bez zgody jednej ze stron

j) szantażowanie

k) dotykanie miejsc intymnych, gdy osoba nie wyraża na to zgody

l) obrażanie

ł) ograniczanie snu

m) inne (proszę podać)……………………………………………………………………

7. Co według Pana(i) rodzi przemoc?

a) środki masowego przekazu

b) nieumiejętność wchodzenia w prawidłowe interakcje z drugim człowiekiem

c) poczucie bezsilności

d) brak racjonalnych argumentów

e) doświadczanie przemocy w dzieciństwie

f) chęć rozładowania napięcia emocjonalnego

g) chęć „wyżycia się” na słabszym

i) inne (proszę podać)……………………………………………………………………………

8. Dlaczego Pana(i) zdaniem rodzice stosują przemoc wobec dziecka?

a) utożsamiają ją jako karę za nieodpowiednie zachowanie

b) jest oznaką bezradności wychowawczej w trudnych sytuacjach

c) bo w ten sposób rozładowują napięcie emocjonalne

d) bo dorośli nie dojrzeli do swojej roli

e) z powodu ciężkiej sytuacji materialnej

f) alkoholizmu rodziców

g) kontaktu z narkotykami

h) brak pracy rodziców

i) brak akceptacji wśród społeczeństwa

j) inne (proszę napisać)………………………………………………………………………….

9. Czy Pana(i) zdaniem osoby, które w dzieciństwie doświadczały przemocy, w swoim dorosłym życiu powielą ten schemat?

a) zdecydowanie tak

b) raczej tak

c) trudno powiedzieć

d) raczej nie

e) zdecydowanie nie

10. Czy Pana(i) zdaniem istnieje tylko jedna przyczyna powstawania przemocy wobec dziecka?

a) tak

b) nie

c) nie wiem

11. Czy był(a) Pan(i) świadkiem przemocy wobec dziecka?

a) tak

b) nie

12. Jak Pan(i) reaguje widząc, że dorosły nieodpowiednio traktuje dziecko?

a) nie reaguję, bo to nie moja sprawa

b) nie, gdyż nie wiem, co mógłbym zrobić

c) nie, bo nigdy nie byłem(am) w takiej sytuacji

d) stanąłbym w obronie dziecka

e) wezwał(a)bym policję

f) inne (proszę napisać)………………………………………………………………………….

13. Czy Pana(i) zdaniem przemoc doświadczana w dzieciństwie może odbić się na dorosłym życiu dziecka?

a) tak, ponieważ ……………………………………………………………………………….

…………………………………………………………………………………………………...

b) nie, ponieważ ………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………...

14. Które uchybienia w przypadku przemocy wobec dziecka popełniane są najczęściej:

a) niepodejmowanie interwencji przez policję pomimo zgłoszenia

b) umarzanie spraw przez policję

c) orzekanie za łagodnych wyroków o winie

d) koncentrowanie się na procedurach prawnych a nie na dobru dziecka

e) inne (jakie?)

15. Czy zdaniem Pana(i) przemoc wobec dziecka w rodzinie zdarza się jedynie
w rodzinie z tzw. marginesu społecznego?

a) tak

b) nie

16. Czy zdaniem Pana(i) w ostatnich latach zachodzą zmiany w nasileniu zjawiska przemocy wobec dziecka w rodzinie?

a) tak

b) nie

c) nie mam zdania

17. Czy Pana(i) zdaniem stosowanie przemocy wobec dziecka jest zjawiskiem dotyczącym danej rodziny czy jest to problem całego społeczeństwa?

a) całego społeczeństwa

b) problem rodziny

c) nie mam zdania

18.Czy powinniśmy interesować się zjawiskiem przemocy wobec dziecka w rodzinie?

a) tak

b) nie

c) nie mam zdania

19. Czy Pana(i) zdaniem przemoc wobec dziecka jest czymś złym?

a) tak

b) nie

c) nie wiem

20. Jeśli tak, to dlaczego?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

21. Jeśli nie, to dlaczego?

................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

22. Czy zna Pan(i) instytucje, które pomagają dziecku w sytuacji przemocy domowej? Jeśli tak to jakie?

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

E. Marynowicz - Hetka, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 2007, s.505.

J. Wilk, Pedagogika rodziny, Wydawnictwo Poligrafia Salezjańska, Lublin 2002, s. 54.

E. Marynowicz - Hetka, Pedagogika społeczna, op. cit., s. 506.

A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2004, s. 194.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, Trans Humana, Bydgoszcz 2003, s.71.

A. W. Janke, Uwarunkowania działalności opiekuńczo - wychowawczej w rodzinie, [w:] Problemy Opiekuńczo - Wychowawcze, 1998, nr 1, s. 7.

Ibidem, s. 8.

Ibidem, s.9.

A. W. Janke, Uwarunkowania działalności opiekuńczo - wychowawczej w rodzinie, op. cit., s. 10.

E. Marynowicz - Hetka, Pedagogika społeczna, op. cit., s. 506.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, Trans Humana, Bydgoszcz 2004, s.138.

A. Giddens, Socjologia, op. cit., s. 508.

E. Marynowicz - Hetka, Pedagogika społeczna, op. cit., s. 509.

J. Żebrowski, Rodzina polska na przełomie wieków, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2002, op. cit., s. 17.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 169.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 169.

A. Kwak, A. Mościskier, Rzeczywistość praw dziecka w rodzinie, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa 2002, s. 34.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, op. cit., s. 74.

A. Kwak, A. Mościskier, Rzeczywistość praw dziecka w rodzinie, op. cit., s. 65.

A. Giddens, Socjologia, op. cit., s. 195.

J. Prekop, C. Schwieze, Niespokojne dzieci, Media Rodzinna, Poznań 1997, s. 162.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, op. cit., s. 71.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, op. cit., s. 73.

J. Śnieciński (red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI w, t. 5, Żak, Warszawa 2003r., s. 322.

Ibidem, s. 325.

J. Brągiel, Więzi społeczne w rodzinie, [w:] S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke (red.) Pedagogika rodziny, Wydawnictw Adam Marszałek, Toruń 1998, s. 43.

Raport o liczbie urodzeń dzieci w Polsce, http://www.mps.gov.pl/bip/ download/ Uzasadnienie_

09_06.pdf, 9.09.2010.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, op. cit., s. 85.

E. Marynowicz - Hetka, Pedagogika społeczna, op. cit., s. 511.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 111.

B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 1997, s. 67.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, op. cit., s. 196.

M. Trawińska, Bariery małżeńskiego sukcesu, Adam Marszałek, Warszawa 2003, s. 198.

M. Majkowski, Czynniki dezintegracji współczesnej rodziny polskiej, Wydawnictwo UJ, Kraków 1999, s. 35.

E. Marynowicz - Hetka, Pedagogika społeczna, op. cit., s. 513.

J. Wilk, Pedagogika rodziny, op. cit., s. 59.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, op. cit., s. 112.

E. Marynowicz - Hetka, Pedagogika społeczna, op. cit., s. 509.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, op. cit., s. 76.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, op. cit., s. 85.

M. Balicka, Udręka zbędnych rąk, „Polityka” 2007, nr 79.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, op. cit., s. 151.

M. Balicka, Udręka zbędnych rąk, „Polityka” 2007, nr 79.

B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, op. cit., s. 120.

J. Żebrowski, Rodzina polska na przełomie wieków, op. cit., s. 60.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, op. cit., s. 77.

J. Żebrowski, Rodzina polska na przełomie wieków, op. cit., s. 22.

Ibidem, s. 66.

J. Żebrowski, Rodzina polska na przełomie wieków, op. cit., s. 54.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 148.

Z. Tyszka, Rodzina w świecie współczesnym - jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa,
[w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1995, s. 150.

B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, op. cit., s. 91.

I. Obuchowska, Przemoc w rodzinie, „Kwartalnik Pedagogiczny”,1989, nr 4, s. 29.

A. Piekarska, Przemoc w rodzinie. Agresja rodziców wobec dzieci. Przejawy i psychologiczne uwarunkowania, PWN, Warszawa 1991, s. 11

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 103.

Ibidem, s. 102.

D. G. Dutton, Przemoc w rodzinie, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2001, s. 25.

Ibidem, s. 44.

D. G. Dutton, Przemoc w rodzinie,, op. cit., s. 135.

I. Obuchowska, Przemoc w rodzinie, op. cit., s. 29.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 103.

Ibidem.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 105.

Ibidem, s. 104.

B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, op. cit., s. 19.

B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, op. cit., s. 178.

D. G. Dutton, Przemoc w rodzinie, op. cit., s. 84.

D. G. Dutton, Przemoc w rodzinie, op. cit., s. 9.

A. Giddens, Socjologia, op. cit., s. 122.

D. G. Dutton, Przemoc w rodzinie, op. cit., s. 63.

Ibidem, s. 77.

B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, op. cit., s. 68.

J. Izdebska (red.), Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, op. cit., s. 173.

S. Karczewski, Dzieci bez dzieciństwa, Wydawnictwo FNP, Szczecinek 2004, s. 147.

J. Bińczycka (red.), Bici biją, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2001, s. 51.

P. Rażniewski, Przejawy i nadużycia jako przejawy patologii w rodzinie - kontekst socjologiczny,
[w:] Sukces w pomocy społecznej, UW, Warszawa 1998, s. 117.

K. Marzec - Holka, Nie będziesz bił dziecka swego! Studium z zakresu profilaktyki społecznej, WSP, Bydgoszcz 1996, s. 23.

B. Mossakowska, rola lekarza w rozwiązywaniu problemów związanych z maltretowaniem dzieci,
[w:] J. Papież, A. Płukis (red.), Przemoc dzieci i młodzieży, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003, s.369.

Ibidem.

Art. 197, 200, 201 Kodeksu Karnego

A. Soriano, Przemoc wobec dzieci, Wyd. eSPe, Kraków 2002, s. 53.

A. Soriano, Przemoc wobec dzieci, op. cit., s. 62.

J. Brągiel, Zrozumieć dziecko skrzywdzone, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1996, s. 48.

Jan Paweł II, Przemówienie wygłoszone w szpitalu pediatrycznym, Olsztyn, 6 czerwca 1991.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 105.

J. Żebrowski, Rodzina polska na przełomie wieków, op. cit., 57.

P. Rażniewski, Przejawy i nadużycia jako przejawy patologii w rodzinie - kontekst socjologiczny, op. cit., s. 118 - 119.

A. Gawroński, Mapa problemów przemocy w rodzinie, [w:] Sukces w pomocy społecznej, UW, Warszawa 1998, s. 125 - 126.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 117.

J. Gajda, Wartości w życiu człowieka. Prawda, miłość, samotność, Wyd. UMCS, Lublin 1997, s. 183.

J. Bińczycka (red.), Bici biją, op. cit., s. 64.

M. Dudzikowa, Wiedza potoczna młodzieży szkolnej na temat zabójstw dokonywanych przez młodocianych, [w:] J. Papież, A. Płukis (red.), Przemoc dzieci i młodzieży, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003, s. 207.

B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, op. cit., s. 178.

OBOP, Polacy o stosowaniu kar cielesnych wobec dzieci - wyniki badania TNS OBOP dla Fundacji Dzieci Niczyje, Warszawa 2005.

A. Soriano, Przemoc wobec dzieci, op. cit., s. 89.

Ibidem, s. 99.

I. Pospiszyl, Razem przeciw przemocy, Wyd. Żak, Warszawa 1999, s. 29.

I. Pospiszyl, Razem przeciw przemocy, op. cit., s. 36 - 37.

A. Soriano, Przemoc wobec dzieci, op. cit., s. 45.

J. Bińczycka (red.), Bici biją, op. cit., s. 65.

A. Soriano, Przemoc wobec dzieci, op. cit., s. 46.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 104.

J. Bińczycka (red.), Bici biją, op. cit., s. 111.

K. Pospiszyl, Przestępstwa seksualne, Wyd. PWN, Warszawa 2006, s. 59.

K. Pospiszyl, Przestępstwa seksualne, op. cit., s.59.

Ibidem, s. 60.

J. Bińczycka (red.), Bici biją, op. cit., s. 117.

B. Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, op. cit., s. 178.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 176.

A. Soriano, Przemoc wobec dzieci, op. cit., s. 124.

A. Gawroński, Mapa problemów przemocy w rodzinie, op. cit., s. 131.

J. Izdebska, Dziecko osamotnione w rodzinie, op. cit., s. 176.

A. Soriano, Przemoc wobec dzieci, op. cit., s. 137.

Materiały szkoleniowe dla pracowników socjalnych.

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1998, s. 21 -23.

S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1980, s.30.

J. Sztumski, Wstęp do badań i technik badań społecznych, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1995,
s. 19-20.

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 8.

W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2000, s. 50.

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 19.

J. Sztumski, Wstęp do badań i technik badań społecznych, op. cit., 25.

W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań, op. cit., s. 54.

M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Impuls, Kraków 2006, s. 109.

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 25.

S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, s. 34.

M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, op. cit., s. 115.

Ibidem, s. 110.

Ibidem, s. 115-116.

M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, op. cit., s. 117.

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 27.

M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, op. cit., s. 132.

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 27.

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 31.

Ibidem, s. 32.

Ibidem, s. 32.

Ibidem, s. 33.

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 43.

Ibidem, s. 43.

M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, op. cit., s. 130.

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 44.

M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, op. cit., s. 121.

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s. 45.

T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, op. cit., s 45.

R. Mazurowska, Przemoc w domu jest przestępstwem,

http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=200, dostęp: 5 kwietnia 2011.

K. Lewandowska, Przemoc fizyczna wobec dzieci, http://www.we-dwoje.pl/przemoc;fizyczna;wobec;dzieci,artykul,2010.html, dostęp: 8 kwietnia 2011.

3

---