„Reforma rolna Władysława Grabskiego”
Sytuację gospodarczą na ziemiach polskich w roku 1918 determinowała polityka mocarstw rozbiorowych, a także straty z I wojny światowej. Scalane w latach 1918-1922 w jeden organizm państwowy obszary wymagały zatem jednocześnie odbudowy ze zniszczeń wojennych i unifikacji czyli ujednolicenia gospodarki. Polska odzyskała zatem trzy różne organizmy gospodarcze. Odradzające się po Pierwszej Wojnie Światowej państwo borykało się z wieloma trudnościami wewnętrznymi i zewnętrznymi, do rozczłonkowania infrastruktury gospodarczej państwa, co w konsekwencji prowadziło do jego kryzysu przyczyniły się zabory. Brak kapitału, ogromne wydatki na armie walczącą na granicach II Rzeczypospolitej Polskiej. Kolejni ministrowie Skarbu daremnie próbowali zapobiec katastrofie finansów państwa. W pierwszych latach niepodległości oprócz inflacji najpoważniejsze problemy gospodarcze wiązały się z tzw. wojną celną z Niemcami oraz z koniecznością przeprowadzenia reformy rolnej. Osobą która wyciągnęła II Rzeczpospolitą z otchłani hiperinflacji poprzez wcielenie w życie programu reform był Władysław Grabski. Uważał on, aby przeprowadzić dobrze jakiekolwiek reformy w państwie potrzebny jest ktoś bezpartyjny, kto użyje wszystkich rozporządzalnych środków naszego społeczeństwa, da gwarancję uchronienia nawy państwowej od wstrząśnień społecznych i politycznych. Twierdził, że on jest tą osobą i na nim spoczywa obowiązek wyprowadzenia państwa z klęski.
Przyszły premier urodził się 7 lipca 1874 roku w Borowie nad Bzurą w powiecie łowickim, zmarł 1 marca 1938 roku w Warszawie. Był trzecim dzieckiem Feliksa i Stanisławy z Mittelsteadów. Jego rodzeństwo:
Starszy brat Stanisław (ur. W 1871) współorganizator Polskiej Partii Socjalistycznej, wybitny polityk, ekonomista, publicysta, członek Komitetu Narodowego Polskiego, poseł, minister, wiceprzewodniczący Krajowej Rady Narodowej
Starsza siostra Zofia (ur. 1872) późniejsza wybitna działaczka PPS, sybiraczka, następnie żona ministra Przemysłu i Handlu
Najmłodsza siostra Halina (ur. 1876) utalentowana pianistka, żona profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Józefa Brzezińskiego, który był też wieloletnim prezesem Towarzystwa Ogrodniczego w Krakowie.
Jego Ojciec Feliks Grabski - absolwent Gimnazjum Płockiego o rozbudowanych zainteresowaniach historycznych i politycznych, wielbiciel tradycji wolnościowo-powstańczych, miał opinię dobrego agronoma i postępowego gospodarza. W 1859 uwłaszczył chłopów w swym majątku w Borowie i przeprowadził reformę polegającą na tym, że wszystkim ordynariuszom pracującym co najmniej 10 lat, którzy wyrażali chęć do samodzielnego gospodarowania odstępował na własność 10 mórg ziemi i w pierwszych latach udzielał im pomocy materialnej. To właśnie on zaszczepił swoim dzieciom miłość do wsi polskiej. Wśród Grabskich żywe były tradycje Powstania Wielkopolskiego z 1848 roku, pielęgnowane przez rodzinę matki która aktywnie uczestniczyła w zrywie niepodległościowym.
Władysław po ukończeniu Gimnazjum Filologicznego w Warszawie w 1892 roku udał się na studia wyższe do Paryża. Już w ostatnich latach gimnazjalnych pochłaniały go nauki społeczne. W 1894 roku złożył pracę dyplomową pt. „O sądzie sejmowym 1828 roku w Królestwie Polskim” i otrzymał z odznaczeniem dyplom ukończenia Szkoły Nauk Politycznych. Studia historyczne ukończone w 1895 roku miały w przyszłości wywrzeć wpływ na sposób przygotowania przez niego prac naukowych, zwłaszcza z dziedziny historii gospodarczej wsi polskiej.
W tym okresie dostrzegł sprzeczności między postępowaniem socjalistów a wyznawanymi przez nich poglądami. Socjalistyczną teorię walki klasowej zastąpił koncepcjami solidaryzmu społecznego i narodowego. Po powrocie z Paryża poświęcił się rolnictwu. Po odbyciu praktyk w Borowie i Woli Trębskiej rozpoczął studia rolnicze na Uniwersytecie w Halle, które przerwał po śmierci ojca. Władysław w trakcie gospodarowania zauważył różne niedomagania i braki w wytwarzaniu rolniczym, a przy próbach ich usuwania stwierdził trudności spowodowane niezorganizowaniem rolników. W taki sposób rozpoczął się bardzo ważny okres w jego życiu, w którym to pracę w rolnictwie zaczął łączyć z działalnością społeczną i polityczną. Postępował z szacunkiem dla ludności włościańskiej i troską o jej przyszłość. Gardził stosunkami poddańczymi. Ważnym wydarzenie, które miało miejsce w 1900 roku było zawarcie małżeństwa z Katarzyną z Lewandowskich. Ich życie rodzinne było pełne harmonii i spokoju, skąd czerpał siły do intensywnej pracy, a szczególnie w okresie, gdy był posłem do Sejmu Ustawodawczego, premierem Rządu Polskiego, ministrem skarbu oraz profesorem i rektorem SGGW. W domu Grabskich panowała miłość i szacunek. Władysław miał 4 synów: Wacława, Władysława Jana, Zdzisława, Andrzeja. Rodzina znaczyła dla niego bardzo wiele, wśród niej pracował i odpoczywał. Gdy wyjeżdżał zawsze miał w pamięci ognisko domowe, wysyłał listy do żony i dzieci. Mając świadomość zbliżającej się śmierci, pragnął udzielić rodzinie ostatnich porad. Swoją pożegnalną mowę kończył słowami: „Trzeba pracować dla Polski, bo z Polską jest źle.” Jego śmierć była bolesną stratą dla całego społeczeństwa polskiego.
Władysław Grabski uważał, aby przeprowadzić dobrze jakiekolwiek reformy w państwie potrzebny jest ktoś bezpartyjny, kto użyje wszystkich rozporządzalnych środków naszego społeczeństwa, da gwarancję uchronienia nawy państwowej od wstrząśnień społecznych i politycznych. W jego mniemaniu on jest tą osobą i na nim spoczywa obowiązek wyprowadzenia państwa z klęski.
Reforma rolna, zmiany struktury własnościowej w rolnictwie polegające na likwidacji, należących do właścicieli ziemskich, dużych gospodarstw i ich podziale na mniejsze gospodarstwa chłopskie bądź też na powiększaniu istniejących już gospodarstw chłopskich o niewielkim areale, usankcjonowana prawnie zmiana stosunków własnościowych na wsi połączona ze zmianą struktury agrarnej przez komasację lub parcelację gruntów
Struktura agrarna - stan rolniczych jednostek produkcyjnych; udział zaklasyfikowanych do różnych grup według: własności ziemi, wielkości powierzchni gospodarstw rolnych, rozproszenia gruntów w ogólnej liczbie gospodarstw w państwie
Parcelacja - dokonanie podziału większego obszaru gruntów (folwarcznych, wspólnoty gminnej) na mniejsze działki i oddanie ich w użytkowanie indywidualnym gospodarstwom w drodze sprzedaży; także unormowany ustawą podział większych gospodarstw rolnych poprzez sprzedaż bądź nadanie.
W momencie obejmowania władzy przez Grabskiego kwestia reformy rolnej miała już długą historię. Ustawa z 1920 roku nie obowiązywała, bowiem w 1921 roku, po uchwaleniu konstytucji marcowej, okazała się z nią sprzeczna. W maju 1923 roku prawica i „Piast” zawarły tzw. pakt lanckoroński, w którym uzgodniono znacznie łagodniejszą wersję reformy. Umowa ta była podstawą powołania rządu Chjeno-Piasta, ale rząd ten nie zdążył wprowadzić jej w życie. W rządzie Grabskiego ministrem ds. reform rolnych był początkowo Zdzisław Ludkiewicz z „Piasta”, który przygotowywał reformę w duchu paktu lanckorońskiego. Niespodziewanie jednak został zaatakowany przez swoich kolegów klubowych, co doprowadziło do zastąpienia go Kopczyńskim. Wydarzenia te opóźniły prace nad reformą. Kopczyński zaczął szykować własny projekt, ale sytuacja się powtórzyła - został zaatakowany przez własnych kolegów z „Wyzwolenia”. W kwietniu 1925 roku Grabski zastąpił Kopczyńskiego Józefem Radwanem. Ten podjął pomijany dotychczas wątek robotników rolnych i dzięki temu zyskał poparcie PPS. Projekt Radwana, uwzględniający zobowiązania wynikające z konkordatu, poparła też Endecja, co wpłynęło na zmianę stanowiska „Piasta”. Przeciw reformie opowiedziała się bardzo egzotyczna koalicja: konserwatywnego Stronnictwa Chrześcijańsko-Narodowego, PSL ”Wyzwolenia” i komunistów. Ustawa została ostatecznie uchwalona już po upadku rządu Grabskiego, ale była dziełem tego właśnie rządu.
Według ustawy o wykonaniu reformy rolnej uchwalonej 28 XII 1925 r. parcelacji dobrowolnej miały podlegać majątki powyżej 180 ha, na Kresach ponad 300 ha, a w przypadku majątków uprzemysłowionych700 h, a w okręgach podmiejskich 60 h. odszkodowanie miało równać się cenie rynkowej ziemi. Jeśli w ciągu roku nie wykonano by kontyngentu parcelacji dobrowolnej 200 000 ha. to rząd miał prawo przystąpić do parcelacji z urzędu wytypowanych majątków. W porównaniu z krajami sąsiednimi polska ustawa o reformie była mało radykalna, miała jednak charakter ramowy i dopiero sposób jej realizacji mógł określić jej skuteczność. Ziemia miała być przeznaczana przede wszystkim bezrolnym i małorolnym, przy czym pierwszeństwo przysługiwało inwalidom wojennym i robotnikom rolnym, Praw do ziemi mieli być pozbawieni chłopi, którzy uchylali się od służby wojskowej i/lub brali udział w zajmowaniu siłą ziem folwarcznych. Nabywający rozparcelowaną ziemię musieli natomiast od razu wpłacać jej pełną cenę. Stawiało to w uprzywilejowanej sytuacji nabywców zamożniejszych.
Według ustaleń tej ustawy ustrój rolny Rzeczpospolitej Polskiej miał opierać się na silnych zdrowych i zdolnych do wydatnych do produkcji gospodarstwach specjalizujących się w różnych dziedzinach i o różnych wielkościach, które stanowią prywatną własność ich posiadaczy. W tym celu miały:
powstawać nowe samodzielne gospodarstwa rolne
być powiększane istniejące już małe gospodarstwa
powstawać gospodarstwa zajmujących się produkcją ogrodniczo-warzywną
być tworzone kolonie i ogródki robotnicze, urzędnicze w pobliżu miast i ośrodków przemysłowych
być zabezpieczane odpowiednie tereny dla szkół rolniczych i ognisk kultury rolniczej i ogrodniczej
Do nieruchomości które nie będą parcelowane zaliczane były: lasy, stanowiące przedmiot racjonalnej gospodarki leśnej, wody użytkowe dla rybołówstwa lub przemysły. Na powyższe cele będą parcelowane dobra państwowe, w szczególności ziemie, które poprzednio były własnością państw zaborczych, majątków tzw. „martwej ręki” czyli duchownych, biskupich, kapitulnych, klasztornych, plebańskich, kościelnych. Grunty leżące w granicach administracyjnych miast nie podlegały tej ustawie. Minister Reform Rolnych mógł przymusowo przeprowadzić wykup w całości jednostek gospodarczych które przekraczają ustawowe maksimum władania, nieruchomości ziemskich wydzierżawionych w oddzielnych parcelach na czas dłuższy niż 6 lat, nieruchomości ziemskich nabytych pod wyjątkowymi warunkami i zastrzeżeniami byłych władz zaborczych, nieruchomości ziemskich nabytych przez posłów i senatorów w czasie piastowania mandatów.
Pomocą w realizacji mogły być pożyczki zagraniczne, ale nie stanowiły one znacznej części dochodów państwa. Wiosną 1925 roku uzyskała przyrzeczenie pożyczki od Banku Dillon Read & Co w wysokości 50 mln dolarów oraz pierwszą transzę tej pożyczki w wysokości 35 mln dolarów, otrzymanie drugiej transzy zależne było od zobowiązania Polski, że do tego czasu nie będzie szukała innych pożyczek na rynku amerykańskim. Rokowania w sprawie drugiej transzy zakończyły się ostatecznie wycofaniem się z transakcji Amerykanów. Można domniemać, że czyny Dillona skoordynowane były z akcją niemiecką, która zakładała załamanie gospodarcze Polski. W 1925 roku wygasły zobowiązania Niemiec do stosowania handlu z państwami Ententy (w tym Polski). Niemcy, dotychczasowy główny partner handlowy Rzeczpospolitej, rozpoczęli wojnę celną. Dotknęła ona w szczególności eksportu polskiego węgla. Dla polskiego rządu nie było to zaskoczeniem. Polska znacznie zmniejszyła swoją zależność gospodarczą od Niemiec, którzy przegrali wojnę celną. Wojna ta rujnowała bilans handlowy i tak napięty z powodu nieurodzaju w 1924 roku. Z kolei nadzwyczajny urodzaj w 1925 doprowadził do spadku cen rolnych, przez co położenie rolnictwa nie poprawiło się w takim stopniu, jak zakładano.
Do 1939 rozparcelowano 2 650 000 ha z czego ok. 60% stanowiły grunty sprzedane bezpośrednio przez samych ziemian. W sumie nadziały ziemi otrzymało 734 tysiące gospodarstw chłopskich, tak nowo powstałych, jak i już istniejących. Areał nowych gospodarstw osiągał średnio blisko 10 ha.
W ciągu kolejnych lat poprawę wykazało rolnictwo, w wyniku wzrostu cen zwiększyły się dochody gospodarstw rolnych, gospodarstwa zaciągały kredyty inwestycyjne, rosły wydatki inwestycyjne na zakup maszyn, nawozów i ziemi, dzięki czemu zwiększył się obszar gospodarstw i popyt wsi na artykuły przemysłowe. Podsumowując, reformy Grabskiego wywarły ogromny wpływ na polepszenie sytuacji w kraju. Uchroniły one kraj przed totalną katastrofą gospodarczą. Państwo miało szansę wyjść z kryzysu.
Szczególna wartość reform Grabskiego tkwi w tym, że zostało oparte niemalże wyłącznie na wewnętrznych zasobach Polski, odrzucając propozycje obcej pomocy, mogące prowadzić do uzależnień politycznych i gospodarczych. Wprawdzie współcześni często krytykowali go, jednak z perspektywy historycznej Władysław Grabski musi być uznany za wielkiego i skutecznego reformatora systemu finansowego II Rzeczypospolitej. Przez całe swoje życie był wierny swoim poglądom. Był zwolennikiem solidaryzmu społecznego uważając , że tylko współdziałanie wszystkich sil społecznych może przynieść pozytywne dla państwa skutki. Był człowiekiem o dużej wrażliwości moralnej i społecznej. Oceniając działalność Władysława Grabskiego należy pamiętać, że przypadała ona na okres bardzo dla Polski trudny. W pierwszych latach niepodległości przyszło mu się borykać z ogromnymi trudnościami politycznymi i gospodarczymi. Państwo było zniszczone wojnami, wystąpiła hiperinflacja i kryzys gospodarczy. Władysław Grabski doczekał się efektów swoich poczynań dopiero w latach 1926 - 1929, gdy Polska weszła w okres pomyślnej koniunktury.
Daria Marczewska
kl II tb