SKUTKI REFORM GRABSKIEGO I BALCEROWICZA.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku państwo polskie borykało się z wieloma trudnościami, które były spowodowane przede wszystkim spuścizną zaborów. Należało ziemie polskie połączyć w jeden organizm państwowy, a nie było to łatwe biorąc pod uwagę fakt, że miały one odmienne systemy prawne, podział administracyjny, walutę. Do tego dochodziły dysproporcje w rozwoju poszczególnych części państwa. Potwierdza to m.in. nierównomierny rozwój sieci komunikacyjnej, czy kolejowej. Nie można pominąć faktu, że centrum państwa polskiego stanowiły ziemie, które zajmowały peryferyjne położenie w stosunku do metropolii zaborczych.
Na początku XX wieku Polska była typowym krajem rolniczym ze słabo rozwiniętym przemysłem. Aż 2/3 ludności utrzymywało się z rolnictwa. Dodatkowym utrudnieniem gospodarczym były zniszczenia wojenne oraz rekwizycje i rabunek mienia polskiego przez różne armie. Działania wojenne podczas I wojny światowej objęły swoim zasięgiem 90% powierzchni państwa i pochłonęły ok. 30% polskiego majątku. W połączeniu z kosztami walki o granice i budowy aparatu państwowego w latach 1918-1922, nie powinno dziwić, że głównym problemem gospodarczym Polski w tym okresie stała się inflacja, która w roku 1923 przybrała rozmiary hiperinflacji (za 1 dolara płacono ponad 6 milionów marek polskich). Groźba katastrofy ekonomicznej zmusiła władze do podjęcia zdecydowanych przeciwdziałań.
Osobą, która podjęła się próby naprawienia kwestii finansowej państwa polskiego był Władysław Grabski. W 1920 roku ogłosił on „Projekt programu polityki finansowej i ekonomicznej Polski po wojnie”. Jego realizacją zajął się w 1923 roku, kiedy to został mianowany na premiera rządu, a także ministra skarbu. „Musiał przeto powstać rząd bezpartyjny zdecydowany na przeprowadzenie reformy walutowej i użycie w tym celu wszystkich rozporządzalnych środków naszego społeczeństwa i dający jednocześnie gwarancję, że uchroni nawę państwową od wstrząśnień społecznych i politycznych. Zadanie takie przypadło mnie w udziale.”
Uzyskał on od sejmu nadzwyczajne pełnomocnictwa (prawo wydawania dekretów z mocą ustawy) potrzebne mu do realizacji programu proponowanego rządowi Witosa pół roku wcześniej. Pierwszym jego zadaniem było zrównoważenie budżetu i zastąpienie marki polskiej pełnowartościowym złotym. Cele te zamierzał Grabski osiągnąć przez przyspieszenie wpłat nadzwyczajnego podatku majątkowego (od ziemi fabryk, nieruchomości), waloryzację podatków i redukcję wydatków państwowych.
Dnia 11.01.1924 r. Sejm przyjął ustawę o naprawie skarbu i reformie walutowej, przy czym rząd uzyskał nadzwyczajne uprawnienia na 6 miesięcy. Rząd błyskawicznie przystąpił do działania. Przyspieszono płatności nadzwyczajnej daniny majątkowej, skrócono terminy wpłat zwaloryzowanych podatków i podniesiono niektóre stawki podatkowe. Dla zlikwidowania deficytu Polskich Kolei Państwowych (PKP), który obciążał budżet, podniesiono taryfy kolejowe. Ostry reżim oszczędnościowy narzucono administracji państwowej (np. zredukowano wydatki państwowe oraz liczbę pracowników, wprowadzono nadzwyczajne oszczędności administracyjne, zlikwidowano część urzędów państwowych, zniesiono dotacje). Sprzedaż walut o stałym kursie zahamowała spadek kursu marki polskiej. Gdy zarysowała się perspektywa zrównoważenia budżetu, rząd zaprzestał emisji marek. Utrwaliło to stabilność ich kursu. Zapoczątkowane zmiany odnosiły się również do struktury polskiego eksportu i produkcji przemysłowej. Stworzono państwowy monopol spirytusowy, tytoniowy. Utworzono zasiłki dla bezrobotnych. Należy pamiętać, iż Grabski „Walcząc o równowagę budżetową nie zapomniał o najbiedniejszych. Starał się kosztami reform obarczyć tych, którzy wzbogacili się na inflacji (podatek majątkowy). Chronił interesy szerokich rzesz konsumentów poprzez państwową interwencję na rynku żywnościowym.”
Dochody państwa po raz pierwszy od zakończenia wojny przewyższyły wydatki. Grabski rozpoczął przygotowania do powołania nowej instytucji emisyjnej - Banku Polskiego - oraz do zastąpienia zdewaluowanej marki przez nową jednostkę monetarną - złoty polski. Na mocy ustawy „O naprawie skarbu państwa i reformie walutowej” nowo powołany prywatny Bank Polski, który zastąpił dotychczasową centralną instytucję emisyjną - państwową Polską Krajową Kasę Pożyczkową, rozpoczął działalność wymieniając 1,8 mln marek polskich za 1 złotego. Złoty miał ustawowe pokrycie w zapasach kruszcowo-dewizowych Banku Polskiego.
Obok banknotów Banku Polskiego dopuszczono do obiegu bilon emitowany przez skarb państwa. Ustanowienie nowej instytucji emisyjnej jako banku prywatnego z niewielkim udziałem państwa miało zapobiec korzystaniu przez rząd z kredytu opartego na inflacyjnym druku banknotów. Pierwszy etap reformy skarbowo- walutowej Grabskiego zakończył się sukcesem.
Nastąpił okres dewaluacji złotego, zahamowany dopiero w czerwcu 1926. Od lipca 1926 rozpoczął się okres faktycznej stabilizacji złotego na poziomie kursu dolara (8,92 zł.), następnie też okres gromadzenia rezerw budżetowych i walutowych. W jesieni 1927 Polska otrzymała pożyczkę stabilizacyjną na sumę 62 milionów dolarów i 2 milionów funtów szterlingów. Równocześnie Bank Polski otrzymał kredyt rezerwowy do 20 milionów dolarów w 14 bankach emisyjnych. To pozwoliło rządowi na ogłoszenie w październiku 1927 planu stabilizacyjnego i przeprowadzenie drugiej reformy walutowej.
Stabilizacja złotego od 13 października 1927 opierała się na zasadach waluty dewizowo złotej , na zasadzie pokrycia obiegu biletów i zobowiązań w wysokości 40%, z czego 30% w złocie, na obowiązku wymiany złotego przez Bank Polski na monety złote, względnie sztaby złote w stosunku 5924,44 za kg czystego złota, względnie na czeki zagraniczne w walucie wymienialnej na złoto (obowiązek wymiany istniał jednak tylko w centrali banku i tylko wówczas, gdy kwota do wymiany przekraczała 20.000 zł.), oraz na autonomii Banku Polskiego. Druga reforma walutowa zalegalizowała faktyczny kurs złotego, stabilizując go na poziomie 8,9141 za dolara, co oznaczało stosunek do poprzedniego kursu złotego 172:100. Po wpłynięciu pożyczki stabilizacyjnej Bank Polski posiadał najwyższy poziom rezerw kruszcowo-walutowych.
Obok kluczowych reform mających na celu poprawę sytuacji finansowej państwa polskiego, niezwykle ważne były również reformy odnoszące się do kwestii uzdrowienia sytuacji w rolnictwie. W połowie 1924 r. miał miejsce nieurodzaj w rolnictwie, spadły ceny głównych dóbr eksportowanych, takich jak węgla, cukru, stopniowo opór zaczęli stawiać przemysłowcy skupieni w Centralnym Związku Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów Lewiatan, którzy zaczęli wstrzymywać się od płacenia podatku majątkowego, w wyniku czego zmniejszyły się wpływy do budżetu i rósł deficyt. Dlatego też Grabski postulował przeprowadzenie reformy rolnej, redukującej wielką własność na rzecz drobnej. Rząd zmuszony był odłożyć sprawę reformy rolnej do chwili osiągnięcia stabilizacji finansowej. Był to bowiem jeden z najbardziej spornych problemów mogący doprowadzić do upadku rządu. W czerwcu 1925 r. rząd Grabskiego złożył w Sejmie projekt kompromisowy, oparty na pakcie lanckorońskim. Ustawa została uchwalona w dniu 28 grudnia 1925 r., już po dymisji gabinetu Grabskiego. Według ustawy, dobrowolnej parcelacji miały podlegać majątki (prywatne, kościelne, państwowe) powyżej 180 ha, w okręgach podmiejskich i przemysłowych 60 ha, na Kresach ponad 300 ha, a w przypadku majątków przemysłowych ponad 700 ha. Odszkodowanie miało równać się cenie rynkowej ziemi. Jeśli w ciągu roku nie wykonano by kontyngentu parcelacji dobrowolnej 200 tys. ha, to rząd miał prawo przystąpić do parcelacji z urzędu wytypowanych majątków. Za przejętą ziemię trzeba było płacić pełną cenę rynkową. Proces ten sprzyjał powstawaniu efektywnych gospodarstw średnich i dużych, ograniczając jednocześnie liczbę nieracjonalnych i ekstensywnych gospodarstw wielkich. Reforma bez wątpienia była korzystna dla średnio zamożnych oraz bogatych chłopów, ale nie rozwiązywała kwestii małorolnych i bezrolnych, którzy nie mieli środków na wykup ziemi. Nie likwidowała więc ogromnej liczby gospodarstw małych, a rozwijający się przemysł nie był w stanie wchłonąć masy bezrolnych. W rezultacie niekorzystna struktura własnościowa polskiego rolnictwa pozostała nie zmieniona, a rzesze małorolnych i bezrolnych nadal domagały się ziemi. Na szczęście w 1926 r. nastąpiła znaczna poprawa w gospodarce, polepszyła się koniunktura (m.in. dzięki wcześniejszemu ożywieniu w gospodarce światowej). W ciągu kolejnych lat poprawę wykazało rolnictwo, w wyniku wzrostu cen zwiększyły się dochody gospodarstw rolnych, gospodarstwa zaciągały kredyty inwestycyjne, rosły wydatki inwestycyjne na zakup maszyn, nawozów i ziemi, dzięki czemu zwiększył się obszar gospodarstw.
Podsumowując, reformy Grabskiego wywarły ogromny wpływ na polepszenie sytuacji w kraju. Uchroniły one kraj przed totalną katastrofą gospodarczą. Państwo miało szansę wyjść z kryzysu.
Reforma monetarna i skarbowa była trwałym osiągnięciem. Wymienialny złoty mający pokrycie w kruszcu, stał się jedną z najbardziej ustabilizowanych walut ułatwiających racjonalne gospodarowanie źródłami pieniężnymi.
Po przeprowadzeniu reformy wzrósł eksport w kraju oraz wzrosła produkcja o ponad 20 %.
Podjęto budowę fabryki nawozów w Mościcach pod Tarnowem oraz służącej eksportowi węgla magistrali kolejowej łączącej Górny Śląsk z Gdynią
Zaczęto wykorzystywać nową technologię w przemyśle.
W 1926 r. została uruchomiona produkcja polskiego samochodu na licencji włoskiego Fiata.
Zaczęto budowę przemysłu zbrojeniowego, powstała fabryka ciągników URSUS.
W większym stopniu zaczęto stosować intensywne metody zwiększające wydajność pracy, wprowadzone były nowe metody organizacji pracy (tzw. System Taylora), które przyczyniły się do zmniejszenia zapotrzebowania na pracowników.
Dzięki reformie polegającej na likwidacji deficytu PKP, dwóch ministerstw i interwencji giełdowej zrównoważono budżet.
Sukcesy Grabskiego spowodowały pozytywne nastawienie obywateli do rządu.
Rozbudowano i powołano nowe banki- powstał prywatny Bank Polski i dokonano wymiany starej waluty marki polskiej na złotego.
Ceny przestały rosnąć, płace wzrosły i stopniowo opanowano recesje.
Przy pomocy kapitału państwowego i francuskiego w 1925 r. zbudowano stocznię w Gdyni. Port w Gdyni był największym portem na Bałtyku i uniezależnił Polskę od portu gdańskiego.
Wzrost i produkcja zatrudnienia ożywiły gospodarkę. Rosły płace sfery przemysłowej kraju.
Inwestycje przyczyniły się do tego, że w latach 1926-1929 bezrobocie było najniższe w całym okresie międzywojennym.
Utworzono zasiłki dla bezrobotnych.
Wprowadzono ustawy o ochronie młodocianych i kobiet.
Poprawiono struktury zasiewów.
Korzystnie ceny płodów rolnych i przemysłowych a także wzrost produkcji rolnej sprawiły, że rosły dochody rolników, dzięki czemu rosła chłonność na rynku na produkcję przemysłu i podniosła się zasobność wsi.
Wprowadzono obowiązkowe ubezpieczenia od wypadków w rolnictwie.
Zbudowano ponad 300 km odcinków dróg kolejowych i lotniczych.
Sukcesy Władysława Grabskiego zachęciły kapitał zagraniczny do inwestowania w Polsce.
Doszło do emisji trzech pożyczek gotówkowych: włoskiej w wysokości 0.5 mln dolarów z 24% rocznym oprocentowaniem, gilonowskiej 21 mln z 17% oprocentowaniem i wreszcie szwedzkiego koncernu Izwara Kröjgera 6 mln aż na 30 % rocznie. Pożyczka amerykańska oprocentowana na 9,7% uratowała kraj w okresie nieurodzaju i umożliwiła bankowi polskiemu udzielanie kredytów.
Minusem było obciążenie kapitału prywatnego, a w efekcie poprzez wzrost podatków spadek koniunktury gospodarczej i wzrost bezrobocia. Było to przyczyną nawrotu inflacji i ustąpienia rządu Grabskiego.LITERATURA:
„Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku” - Z. Landau, I. Kostrowicka, J. Tomaszewski
„Historia Polski 1914-1990” - W. Roszkowski
„Polska i świat w XX wieku” - W. Pronobis
„Pamiętniki” - W. Grabski
„Historia - Dzieje nowożytne i najnowsze 1870 - 1939” - G. Szelągowska
„Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej” - W. Grabski
„Zarys historii gospodarczej (XIX i XX w.)” J. Kociszewski
Fragment wspomnień Władysława Grabskiego - „Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej”.
Fragment memorandum prof. Mariana Marka Drozdowskiego
1