Podstawy finansów

Wykład VI.

System finansowy – pojęcie, funkcje i struktura

Publiczny system finansowy

System finansowy

• zespół logicznie powiązanych ze sobą form organizacyjnych, aktów prawnych, instytucji finansowych i innych elementów umożliwiających podmiotom nawiązywanie stosunków finansowych, zarówno w sektorze realnym, jak i w sektorze finansowym

• część większej całości, tj. systemu ekonomicznego, który jest częścią systemu społecznego danego państwa

• w ramach systemu ekonomicznego danego kraju wyróżnić można strefę realną i strefę finansową; strefę realną tworzą przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, strefa finansowa obejmuje system finansowy

• tworzy podstawy działalności dla podmiotów posługujących się pieniądzem

• rezultatem jego istnienia jest możliwość współtworzenia pieniądza przez niefinansowe podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe) oraz możliwość przepływu strumieni pieniężnych między nimi

• spełnia wiele różnego rodzaju funkcji (tablica 1)

• ma niejednorodny charakter, który pozwala na wyodrębnienie w ramach niego dwóch segmentów

Tablica 1. Funkcje systemu finansowego

Nazwa funkcji	Charakterystyka funkcji
płatnicza	w ramach tej funkcji system finansowy powinien zapewnić sprawne działanie mechanizmu rozliczeń w transakcjach gospodarczych
płynności	system finansowy ma umożliwiać i ułatwiać zamianę papierów wartościowych i innych aktywów finansowych na pieniądz
oszczędności	zgodnie z tą funkcją system finansowy ma umożliwić promowanie warunków atrakcyjnego lokowania nadwyżek pieniądza przy umiarkowanym ryzyku
akumulacji bogactwa	system finansowy będzie spełniał tę funkcję, jeśli będzie umożliwiał zachowanie siły nabywczej przez dany podmiot
kredytowa	w ramach tej funkcji system ma zapewnić nieprzerwany dopływ kredytów dla różnego rodzaju podmiotów, w celu sfinansowania ich inwestycji i konsumpcji
minimalizacji ryzyka	aby system finansowy spełniał tę funkcję, powinny być w niego wbudowane mechanizmy i instrumenty minimalizujące ryzyko
polityki gospodarczej	w ramach tej funkcji system finansowy powinien umożliwić rządowi prowadzenie polityki mającej na celu wzrost gospodarczy, niskie bezrobocie, walkę z inflacją i zachowanie przez kraj stabilnej pozycji płatniczej względem zagranicy

Segmenty systemu finansowego

• publiczny system finansowy (jest mechanizmem zapewniającym współtworzenie i przepływ środków pieniężnych, które umożliwiają władzom publicznym – państwu - dostarczanie dóbr publicznych oraz usług i świadczeń społecznych)

• rynkowy system finansowy (funkcjonuje przede wszystkim w oparciu o transakcje, w których jedna ze stron jest instytucją prywatną)

Przesłanki występowania publicznego systemu finansowego

• mechanizm rynkowy wykazuje istotne słabości w dziedzinie dostarczania dóbr publicznych

• występują ujemne efekty zewnętrzne, tj. mechanizm rynkowy cechują słabości, które muszą być korygowane przez państwo

Elementy publicznego systemu finansowego

• instytucje budżetowe i bank centralny

• instrumenty fiskalne

• publiczne instrumenty finansowe

• instytucje fiskalne

Instytucje budżetowe

• zasady, reguły postępowania, prawnie określone, odnoszące się do gospodarki budżetowej różnych szczebli organizacyjnych państwa

• można je grupować według różnych kryteriów

• mogą być zasady:

  1. określające funkcjonowanie budżetów władz szczebla centralnego (parlamentu, rządu), tj. budżetu państwa

  2. zasady determinujące funkcjonowanie budżetów władz niższego szczebla, o charakterze lokalnym, tj. budżetów jednostek samorządu terytorialnego

  3. zasady określające gospodarkę finansową funduszy celowych

Budżet państwa

• jest to fundusz, w którym środki gromadzone i dzielone są przez państwo, w związku z realizacją zadań państwa

• gromadzenie środków w budżecie odbywa się z reguły w sposób przymusowy, co wynika z atrybutu władzy

• procesy gromadzenia i dzielenia dochodów za pomocą budżetu implikują zasady ustrojowo-konstytucyjne

• procesy gromadzenia i dzielenia przez państwo dochodów w budżecie mają nie tylko ekonomiczny, ale również społeczny charakter

• dochody budżetowe powstają na skutek definitywnego bezzwrotnego przejęcia ich przez państwo od różnych podmiotów

• jest funduszem „sezonowym”

• musi go cechować specjalizacja, polegająca na nadaniu rygorów prawnych wydatkom budżetowym

• tworzą go strumienie dochodów i strumienie wydatków

• strumieniowy charakter budżetu powoduje konieczność egzekwowania należnych w danym okresie dochodów oraz obliguje do wydatkowania środków budżetowych przed upływem roku budżetowego, przez co w istotny sposób wpływa na racjonalność gospodarki środkami publicznymi

• nie jest on jedynym funduszem, w którym ma odzwierciedlenie działalność państwa, nie może być on więc wystarczającą podstawą do oceny gospodarki finansowej państwa

Budżet jednostki samorządu terytorialnego

• zdecentralizowany fundusz publiczny, służący gromadzeniu środków na realizację zadań jednostki samorządu danego szczebla

• podstawowy plan finansowy prowadzenia gospodarki finansowej jednostki samorządu terytorialnego

• akt prawa miejscowego (uchwała), uchwalany przez jej organ stanowiący na rok kalendarzowy, z uwzględnieniem ustawowo przewidzianej struktury i treści

Fundusze celowe

• tworzone są dla finansowania takich zadań państwowych lub samorządowych, które mogłyby być finansowane z budżetu, lecz z pewnych względów uznano, że dla ich realizacji lepsze będzie finansowanie funduszowe

• zaletą ich jest to, że umożliwiają one bardziej elastyczną gospodarkę finansową publicznymi pieniędzmi, niż ta, jaka jest możliwa w ramach budżetu - nie obowiązują w nich bowiem rygory, które odnoszą się do gospodarki budżetowej

• wadą funduszy jest to, że zmniejszają one rozmiary budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego (w nowej ustawie o finansach publicznych ustawodawca nie przewidział już istnienia samorządowych funduszów celowych), uniemożliwiając w ten sposób rządowi i Ministrowi Finansów oraz organom samorządowym prowadzenie jednolitej polityki finansowej i ponoszenie odpowiedzialności za jej efekty

• mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów, w zależności od tego, czemu lub komu te klasyfikacje mają służyć

• istotne miejsce wśród tych funduszy zajmują te związane z ubezpieczeniem społecznym

• przez ubezpieczenie społeczne należy rozumieć obowiązkowy i powszechny, system gromadzenia środków i wypłacania świadczeń, chroniący społeczeństwo i poszczególnych obywateli przed skutkami utraty środków utrzymania

• FUS jest prowadzony przez instytucję publiczną, co wynika z przekonania, że państwo jest najbardziej stabilną instytucją finansową, a ubezpieczenia mają szczególne predyspozycje do organizowania ich w formie rozwiązań powszechnych i publicznych

System ubezpieczeń społecznych

• powstał w celu zminimalizowania kosztów określonych zdarzeń, których skutki są podobne do skutków zdarzeń losowych, zdarzeniami tymi są np.: starość, śmierć żywiciela rodziny, choroba, inwalidztwo, macierzyństwo, bezrobocie, wypadek przy pracy, choroba zawodowa

• w systemie ubezpieczeń społecznych szczególne miejsce przypisuje się systemowi emerytalnemu

• system emerytalny w Polsce oparty jest na trzech filarach: I, II i III

• I filar pełni funkcję powszechnego i obligatoryjnego systemu zabezpieczającego dochody, w jego ramach świadczenia finansowane są ze składek pracowników obecnie zatrudnionych, uzupełnianych dotacją z budżetu państwa

Bank centralny

• jest centralną instytucją we wszystkich systemach bankowych, które z reguły mają budowę dwuszczeblową (bank centralny i pozostałe banki – komercyjne, uniwersalne itd.)

• funkcje:

  1. bank państwa (bank centralny jest najważniejszym organem państwa w sferze monetarnej, jako władza monetarna kraju jest odpowiedzialny za stabilizację pieniądza; żaden inny podmiot tego zadania przejąć nie może; w tej roli bank centralny realizuje rachunki rządu, przeprowadza w jego imieniu operacje finansowe w kraju i za granicą, dysponuje rezerwami złota i dewiz, nadzoruje transakcje kredytowe z zagranicą oraz zaciąga i spłaca kredyty zagraniczne)

2. banku emisyjnego (jedynie bank centralny ma przywilej emitowania pieniądza gotówkowego, monopol ten związany jest z emisją znaków pieniężnych, organizowaniem obiegu pieniężnego oraz regulowaniem podaży pieniądza)

3. banku banków (na rachunkach w tym banku utrzymują rezerwy pieniężne inne banki, bank centralny jest dla nich źródłem rezerwy kredytowej, wpływa na wielkość akcji kredytowej banków komercyjnych oraz na rozmiary kreowanego pieniądza bezgotówkowego)

Zadania NBP

• organizowanie rozliczeń pieniężnych

• prowadzenie gospodarki rezerwami dewizowymi

• prowadzenie działalności dewizowej w granicach określonych ustawami

• prowadzenie bankowej obsługi budżetu państwa

• regulowanie płynności banków i ich refinansowanie

• kształtowanie warunków niezbędnych dla rozwoju systemu bankowego

• opracowywanie sprawozdawczego bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa

• wykonywanie innych zadań określonych ustawami

Organy NBP

• Prezes NBP

• Rada Polityki Pieniężnej (RPP)

• Zarząd NBP

Prezes NBP

powoływany jest przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej na 6 lat

przewodniczy on Radzie Polityki Pieniężnej, Zarządowi NBP, Komisji Nadzoru Bankowego

reprezentuje NBP na zewnątrz

Rada Polityki Pieniężnej

• (łącznie z Prezesem NBP) ustala corocznie założenia polityki pieniężnej państwa i przedkłada je do wiadomości Sejmowi, równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej

• składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego

• w skład Rady wchodzą: przewodniczący, którym jest Prezes NBP, 9 członków powoływanych w równiej liczbie przez Prezydenta RP, Sejm i Senat spośród specjalistów z zakresu finansów

• kadencja Rady trwa 6 lat

Zadania RPP

• ustalanie wysokości stóp procentowych NBP

• ustalanie zasad i stóp rezerw obowiązkowych banków

• określanie górnych granic zobowiązań wynikających z zaciągania przez NBP pożyczek i kredytów w zagranicznych instytucjach bankowych i finansowych

• zatwierdzanie planu finansowego NBP oraz sprawozdania z działalności NBP

• przyjmowanie rocznych sprawozdań finansowych NBP

• ustalanie zasad operacji otwartego rynku

• ocena działalności Zarządu NBP w zakresie realizacji założeń polityki pieniężnej

Zarząd NBP

• kieruje bieżącą działalnością NBP

• realizuje uchwały RPP oraz podejmuje własne uchwały w sprawach, które nie są zastrzeżone dla innych organów NBP

• do zadań Zarządu NBP należy m.in.:

1. podejmowanie uchwał w sprawie udzielania bankom upoważnień do dokonywania czynności obrotu dewizowego

2. realizowanie zadań z zakresu polityki kursowej

3. okresowa ocena obiegu pieniężnego i rozliczeń pieniężnych oraz obrotu dewizowego

4. nadzorowanie operacji otwartego rynku

5. ocena funkcjonowania systemu bankowego

6. uchwalanie planu działalności i planu finansowego NBP

7. uchwalanie prowizji i opłat bankowych stosowanych przez NBP oraz ustalanie ich wysokości

8. podejmowanie uchwał w sprawach dotyczących organizacji i funkcjonowania NBP

9. uchwalanie rocznego sprawozdania z działalności NBP

10. sporządzanie bilansu NBP

11. opracowywanie bilansów obrotów płatniczych państwa z zagranicą

Warto wiedzieć, że…

• nadzór nad działalnością banków sprawuje Komisja Nadzoru Bankowego

• NBP współpracuje z władzami państwowymi - współdziała z nimi w celu kształtowania i realizacji polityki gospodarczej państwa, dążąc do należytej realizacji założeń polityki pieniężnej

• NBP przekazuje organom państwa założenia polityki pieniężnej oraz informacje dotyczące realizacji polityki pieniężnej i sytuacji w systemie bankowym

• Prezes NBP współdziała z Ministrem Finansów w opracowywaniu planów finansowych państwa, opiniuje projekty aktów normatywnych z zakresu polityki gospodarczej, opiniuje projekty aktów normatywnych dotyczących działalności banków i mających znaczenie dla systemu bankowego

Instytucje budżetowe

podzielić można na:

1. instytucje budżetowe ustalające cele liczbowe (mają na celu wymuszenie, by zasady proceduralne doprowadziły do powstania budżetów o określonych parametrach ekonomicznych; przykładami tych zasad są zapisy Traktatu z Maastricht, traktujące np. o tym, jaki procent PKB może maksymalnie stanowić dług publiczny)

2. instytucje budżetowe będące zasadami proceduralnymi

Zasady proceduralne

• stanowią o tworzeniu i wdrażaniu budżetów podmiotów publicznych

• umownie dzieli się na:

1. hierarchiczne (mamy z nimi do czynienia wówczas, gdy podmioty wyższego szczebla mogą zmieniać propozycje dotyczące wielkości budżetowych, przedstawione przez podmioty niższego szczebla - np. nierealistyczne żądania poszczególnych ministrów kierowane pod adresem ustawy budżetowej)

2. kolegialne (są to zasady powstawania budżetów w trybie kolegialnym)

Instrumenty fiskalne

• są to prawno-ekonomiczne mechanizmy umożliwiające gromadzenie i rozdysponowanie funduszy publicznych

• są przedłużeniem instytucji budżetowych

• można je podzielić na:

1. instrumenty o charakterze dochodowym (daniny publiczne, mają zróżnicowany charakter, a zaliczyć do nich można: podatki, opłaty, cła, składki)

2. instrumenty o charakterze wydatkowym (limity wydatków, dotacje, subwencje, poręczenia i gwarancje skarbowe)

• wskazane instrumenty dochodowe i wydatkowe są mikroekonomicznymi instrumentami polityki fiskalnej państwa

Publiczne instrumenty finansowe (poświęcono im następny wykład)

• są to narzędzia, z których wpływy przeznaczone są na pokrycie deficytu budżetów związków publicznych

• mają wyłącznie wierzycielski charakter, obarczone są niskim ryzykiem nie wywiązania się remitenta ze swoich zobowiązań

• charakteryzuje się wysoki stopień płynności

• są nimi bony i obligacje emitowane przez państwo i jednostki samorządu terytorialnego