Nerwy czaszkowe (łac. nervi craniales) – 12 par nerwów rozpoczynających się, w przeciwieństwie do nerwów rdzeniowych, na obszarze mózgowia i przebiegających głównie w obrębie głowy. Odpowiadają za odbiór różnorodnych wrażeń zmysłowych, pracę kilku ważnych grup mięśni oraz funkcje wydzielnicze gruczołów (ślinowych, łzowych, błon śluzowych, itp.). Tradycyjnie oznacza się je za pomocą cyfr rzymskich od I do XII, pomimo istnienia innych włókien, również odpowiadających definicji nerwu czaszkowego.
Podział nerwów czaszkowych
Nerwy czaszkowe można ująć, pod względem ich przeznaczenia, w trzy zasadnicze grupy:
Grupa nerwów zmysłowych: I, II, VIII
Grupa nerwów mięśni gałki ocznej i języka: III,IV, VI, XII
Grupa nerwów łuków skrzelowych: V, VII, IX, X, XI
Odmienna klasyfikacja za punkt wyjścia przyjmuje charakter kolumn (słupów) komórkowych istoty szarej, które są miejscami (początku lub końca) projekcji nerwów czaszkowych. Każdej możemy przypisać określoną funkcję oraz wywodzące się z niej jądra pnia mózgowia; cztery pierwsze związane są również z nerwami rdzeniowymi. W stosunku do nerwów I i II oznaczenia te są stosowane rzadko.
Kolumna GSE (General Somatic Efferent) – zaopatruje mięśnie poprzecznie prążkowane
Kolumna GVE (General Visceral Efferent) – mieści neurony przedzwojowe układu autonomicznego
Kolumna GVA (General Visceral Afferent) – otrzymuje informacje z narządów wewnętrznych
Kolumna GSA (General Somatic Afferent) – otrzymuje informacje z powłoki ciała: skóry, najbardziej zewnętrznych błon śluzowych, itp.
Kolumna SVE (Special Visceral Efferent) – unerwia mięśniówkę pochodzącą z łuków skrzelowych
Kolumna SVA (Special Visceral Afferent) – przekazuje wrażenia: zapachowe, smakowe
Kolumna SSA (Special Somatic Afferent) – zaopatruje okolicę przedsionkową (równowaga) i ślimakową (słuch) ucha wewnętrznego
Bardziej nowoczesne propozycje sposobu podziału odrzucają rozróżnienie na nerwy specyficzne (special) i niespecyficzne (general) jako dane arbitralnie; w oparciu o obserwacje z badań embriogenetycznych zostają wówczas zachowane tylko 4 główne grupy (SE, SA ,VA, VE) przy czym nerw wzrokowy jako wstępujący, wywodzący się z cewy nerwowej jest oznaczany jako NTA (Neural Tube Afferent).
Uwagi dot. nerwów mózgowia
Pierwsze dwa nerwy czaszkowe (węchowy i wzrokowy) rozwojowo nie są właściwymi nerwami obwodowymi, tylko pochodnymi częściami mózgowia. Nerw I wywodzi się z opuszki węchowej przodomózgowia, gdy tymczasem II to wypustka cewy nerwowej w odcinku późniejszego międzymózgowia. Uznając te dwa twory, należy konsekwentnie do nerwów czaszkowych zaliczyć neurony szyszynki (nervus pinealis), u człowieka wysyłające tylko ograniczone projekcje do obszaru uzdeczek. Szyszynka, u niższych kręgowców stanowiąca wręcz "trzecie oko", ma rodowód zbliżony do gałek ocznych.
Również ostatni, XII, nerw czaszkowy filogenetycznie wywodzi się z nerwów rdzeniowych segmentu szyjnego rdzenia, a do czaszki przemieścił się na drodze ewolucji. Do tej pory u człowieka zachował kontakt ze słupem szyjnych motoneuronów za pomocą jądra nadrdzeniowego (nucleus supraspinalis), zaopatrującego m. tarczowo-gnykowy drogą nerwu C1.
Wiele lat po upowszechnieniu się zestawienia 12 par nerwów odkryto jeszcze jeden parzysty nerw, który spełnia definicję nerwu czaszkowego: nerw końcowy (nervus terminalis), u człowieka bardzo trudny do obserwacji nieuzbrojonym okiem. W obecnej chwili jednak zmienianie ogólnie uznanej systematyki w celu uwzględnienia tej nowości nie miałoby sensu i wprowadziłoby niepotrzebne zamieszanie.
Zestawienie nerwów czaszkowych
| Nr | Nazwa | Typ włókien | Lokalizacja perykarionów | Przebieg | Funkcja/unerwienie |
|---|---|---|---|---|---|
| I | Nerw węchowy (n. olfactorius) |
SVA | Nabłonek węchowy | Aksony przebijają blaszkę sitową kości sitowej, docierając do opuszki węchowej (przełączenie w kłębuszkach węchowych) | Odpowiedzialny za zmysł węchu |
| II | Nerw wzrokowy (n. opticus) |
SSA | Warstwa zwojowa siatkówki | Aksony zbiegaja się ku tarczy n. wzrokowego, gdzie przechodzą do czaszki drogą kanału wzrokowego. Włókna tworzą skrzyżowanie wzrokowe, potem jednoimienne pasma, kończące się w ciałach kolankowatych bocznych | Przekaz (i przetwarzanie) wrażeń wzrokowych |
| III | Nerw okoruchowy (n. oculomotorius) |
GVE, GSE | jądro Westphala-Edingera (GVE); jądro okoruchowe (GSE) | Aksony opuszczają śródmózgowie poprzez dół międzykonarowy, biegną w ścianie zatoki jamistej, do oczodołu dostając się szczeliną oczodołową górną | m. zwieracz tęczówki, m. rzęskowy (GVE); mm. zewnętrzne gałki ocznej (GSE) |
| IV | Nerw bloczkowy (n. trochlearis) |
GSE | jądro bloczkowe | Aksony krzyżują się na poziomie wzgórków dolnych, wychodzą z mózgu grzbietowo, owijając się woków odnóg mózgu, przekracza (w ścianie) zatokę jamistą i dostaje się do oczodołu szczeliną oczodołową górną | m. skośny górny |
| V | Nerw trójdzielny (n. trigeminus) |
SVE, GSA | jądro ruchowe n. trójdzielnego (SVE); zwój trójdzielny, jądro śródmózgowiowe n. trójdzielnego (GSA) | Włókna ukazują się między mostem a konarem środkowym móżdżku, na swej drodze wytwarzają zwój trójdzielny, będący początkiem nerwów: ocznego, szczękowego i żuchwowego | mm. żucia, m. napinacz błony bębenkowej (SVE); czucie protopatyczne z obszaru twarzy, zatok, jamy ustnej czy nosowej oraz cz. opony twardej mózgu (GSA) |
| VI | Nerw odwodzący (n. abducens) |
GSE | jądro odwodzące | Aksony opuszczają most przy jego dolnym brzegu, biegną wewnątrz zatoki jamistej, wchodzą do oczodołu szczeliną oczodołową górną | m. prosty boczny |
| VII | Nerw twarzowy (n. facialis) |
GVE, SVE, GSA, SVA | jądro ślinowe górne (GVE); jądro twarzowe (SVE); zwój kolankowy (GSA, SVA) | Aksony (dążące ku pasmu n. trójdzielnego czy jąder pasma samotnego) wychodzą w kącie móżdżkowo-mostowym, wkraczają do przewodu słuchowego wewnętrznego; włókna ruchowe leżą w kanale twarzowym, wychodząc otworem rylcowo-sutkowym i dzieląc się na końcowe gałęzie wewnątrz przyusznicy; włókna smakowe tworzą strunę bębenkową i łączą się z n. językowym | gruczoł łzowy, ślinianki: podjęzykowa, podżuchwowa (GVE); mm. wyrazowe twarzy, m. strzemiączkowy (SVE); czucie w okolicy małżowiny usznej (GSA); Wrażenia smakowe z przednich 2/3 języka (SVA) |
| VIII | Nerw przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis) |
SSA | zwój przedsionkowy, zwój spiralny | Nerwy: przedsionkowy i ślimakowy łączą się w przewodzie słuchowym wewnętrznym, do pnia mózgowia wkraczają przez kąt móżdżkowo-mostowy; projekcje do jąder przedsionkowych i płatu kłaczkowo-grudkowego móżdżku, jąder ślimakowych | Czucie równowagi i słuch |
| IX | Nerw językowo-gardłowy (n. glossopharyngeus) |
GVE, SVE, GSA, GVA, SVA | jądro ślinowe dolne (GVE); jądro dwuznaczne (SVE); zwój górny n. językowo-gardłowego (GSA); zwój dolny n. językowo-gardłowego (GVA, SVA) | Włókna biegną do i z rdzenia przedłużonego bruzdą tylno-boczną, mózg opuszczają albo do niego wchodzą przez otwór szyjny, przesuwa się wzdłuż m. rylcowo-gardłowego; projekcje wewnątrzmózgowe do pasma rdzeniowego n. trójdzielnego i pasma samotnego | Ślinianka przyuszna (GVE); m. rylcowo-gardłowy (SVE); czucie w uchu zewnętrznym (GSA); wrażenia smakowe z tylnej 1/3 języka (SVA) |
| X | Nerw błędny (n. vagus) |
GVE, SVE, GSA, GVA, SVA | jądro grzbietowe (GVE); jądro dwuznaczne (SVE); zwój górny n. błędnego (GSA); zwój dolny n. błędnego (GVA, SVA) | Włókna biegną do i z rdzenia przedłużonego bruzdą tylno-boczną, mózg opuszczają albo do niego wchodzą przez otwór szyjny, unerwia m.in. serce, płuca, przewód pokarmowy do lewego zgięcia okrężnicy; projekcje daje do pasma rdzeniowego n. trójdzielnego i pasma samotnego | Unerwienie przywspółczulne trzewi (GVE); mięśnie gardła i krtani (SVE); czucie w uchu zewnętrznym (GSA); enterorecepcja z trzewi (GVA) |
| XI | Nerw dodatkowy (n. accessorius) |
SVE | jądro dwuznaczne (cz. czaszkowa), rogi przednie segmentów C1-C6 rdzenia (cz. rdzeniowa) | Aksony cz. czaszkowej uchodzą bruzdą tylno-boczną łącząc się z n. błędnym; aksony cz. rdzeniowej opuszczają rdzeń kręgowy wstępując przez otwór wielki do czaszki, którą opuszczają otworem szyjnym, wychodzi zza m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, zmierzając ku m. czworobocznego | Mm. wewnętrzne krtani (poprzez n. błędny), mm.: mostkowo-obojczykowo-sutkowy i czworoboczny |
| XII | Nerw podjęzykowy (n. hypoglossus) |
GSE | jądro podjęzykowe | Aksony uchodzą bruzdą przednio-boczną i wybiegają z czaszki kanałem n. podjęzykowego, łukiem zdążając do języka | Mięśnie języka |