Pojęcia ekonomiczne:

czynniki produkcji, ekon. czynniki niezbędne do wyprodukowania dóbr zaspokajających ludzkie potrzeby. W klasycznej i neoklasycznej teorii ekonomii rozróżnia się 3 podstawowe czynniki produkcji: ziemię, pracę i kapitał. Ziemia jako czynnik produkcji jest rozumiana niezwykle szeroko. Pojęcie to obejmuje kopaliny, wody podziemne i powierzchniowe, terytorium, faunę, florę i atmosferę. Praca jest rozumiana jako fiz. zdolność człowieka do wykonywania pewnych czynności łącznie z jego kwalifikacjami i motywacjami. Współcześnie upowszechnia się utożsamianie pracy z kapitałem ludzkim. Kapitał jako czynnik produkcji jest rozumiany w ujęciu rzeczowym (a nie finansowym). Tworzą go maszyny i urządzenia służące do produkcji innych dóbr. Niektórzy autorzy do podstawowych czynników produkcji zaliczają przedsiębiorczość i wiedzę. Przedsiębiorczość jest niekiedy włączana do czynnika praca. Konkurencyjne w stosunku do klas. ujęcia czynników produkcji podejście zaproponował K. Marks, który uznał, że jedynym czynnikiem produkcji jest praca. Ponieważ na ustaleniach dotyczących czynników produkcji opierają się teorie ekonomii, ich praktyczne znaczenie jest doniosłe. Klasyczne, 3-czynnikowe ujęcie czynników produkcji, stało się podstawą obliczania dochodu narodowego w krajach rozwiniętych metodą zw. System of National Account (SNA). Zgodnie z nią dochód nar. jest sumą dochodów uzyskiwanych z 3 czynników produkcji: płac uzyskiwanych z pracy, zysków osiąganych z kapitału i rent uzyskiwanych z ziemi. W krajach socjalist. dochód nar. liczono, posługując się metodą zw. Material Product Method (MPM), nawiązującą do marksowskiej koncepcji pracy produkcyjnej.

kapitał [łac.], ekon. jeden z czynników produkcji; źródło finansowania aktywów. W starożytnym. Rzymie oznaczał „sumę będącą przedmiotem pożyczki”; współcześnie oznacza z jednej strony kapitał rzeczowy (fizyczny), z drugiej — prawa do kapitału rzeczowego.

Kapitał rzeczowy (dobra kapitałowe, dobra inwestycyjne), rozumiany jako wynik procesu produkcyjnego, stanowiący nakład na produkcję przyszłych dóbr i usług, może mieć formę materialną (budynki, maszyny, wyposażenie, zapasy czynników wytwórczych) i niematerialną (patenty, licencje, znak firmowy, reputacja).

W formie materialnej wyróżnia się: kapitał stały, część kapitału wydatkowana na zakup środków produkcji (jego wartość nie rośnie w procesie produkcji i jest przenoszona na wytworzony produkt); kapitał zmienny, część kapitału wydatkowana na zakup siły roboczej (jego wartość rośnie w procesie produkcji); kapitał obrotowy, środki produkcji, które są całkowicie zużywane w okresie jednego cyklu produkcyjnego; obrót kapitału, okres od momentu wyłożenia kapitału w postaci pieniądza do chwili jego powrotu do właściciela w tej samej formie; ruch okrężny kapitału, przekształcenie kapitału z formy pieniężnej w formę produkcyjną, następnie w formę towarową i tej znów w formę pieniężną.

Zasoby kapitału rzeczowego, w podziale na wyodrębnione grupy, w pol. bilansie są wykazywane pod nazwą aktywa (majątek), a w podziale na wyodrębnione źródła, kapitał występuje po stronie pasywów.

W przedsiębiorstwach, przyjmując jako kryterium źródła pochodzenia kapitału, wyróżnia się finansowanie zewn. i wewnętrzne. W pierwszym przypadku pozyskuje się środki pieniężne lub kapitał rzeczowy (aport) spoza przedsiębiorstwa, czyli z zewnątrz, w drugim — powiększenie k. następuje w drodze zatrzymania zysku. Uwzględniając prawa dawców kapitału wyróżnia się kapitały własne i kapitały obce.

Kapitał własny tworzy się ze źródeł wewnętrznych (zatrzymywane zyski) oraz z wkładów właściciela. W ujęciu księgowym, w bilansie, kapitał własny obejmuje: kapitał podstawowy (ewentualnie pomniejszony o należne, lecz nie wniesione wpłaty na poczet kapitału podstawowego), kapitał zapasowy, tworzony: ze sprzedaży akcji powyżej ich wartości nominalnej, tzw. ażio; ustawowo — 8% zysku corocznie, do osiągnięcia co najmniej 1/3 k. podstawowego; zgodnie ze statutem spółki na pokrycie szczególnych strat lub wydatków (rezerwy kapitałowe); z dopłat wspólników w zamian za przyznanie szczególnych uprawnień ich dotychczasowym akcjom, kapitał rezerwowy z aktualizacji wyceny aktywów trwałych, inne kapitały rezerwowe, nie podzielony wynik z lat ubiegłych oraz wynik finansowy roku obrotowego.

kapitał ludzki, ekon. zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej zawarty w każdym człowieku i w społeczeństwie jako całości, określający zdolności do pracy, do adaptacji do zmian w otoczeniu oraz możliwości kreacji nowych rozwiązań.

Zasób ten nie jest dany przez genetyczne właściwości danej populacji, ale można go powiększać za pomocą inwestycji w człowieka, czyli przez ogół działań wpływających na przyszły pieniężny i fizyczny dochód przez powiększanie zasobów ucieleśnionych w ludziach: usługi i udogodnienia związane z ochroną zdrowia, poprawą wyżywienia, szkolenie i doskonalenie zaw. w czasie pracy, kształcenie w systemie edukacji nar., poszukiwanie i gromadzenie informacji o sytuacji firm i perspektywach zaw., badania nauk., migracje ludności. W wymiarze społ. zasób kapitału ludzkiego nie jest w pełni zależny od potencjału demograficznego: kraje o niezbyt dużej liczbie ludności mogą posiadać duże zasoby kapitału ludzkiego. W wymiarze indywidualnym kapitał ludzki jest zasobem stanowiącym źródło większych zarobków i przyszłej satysfakcji, wynikającej z poszerzenia zakresu postrzeganych i dostępnych wyborów. Kapitał ludzki jest częścią człowieka; nie można go nabyć, ale można go w sobie wytworzyć dzięki nakładom czasu, pieniądza, dóbr rzeczowych i usług in. osób. Człowiek nie może oddzielić od siebie kapitału, który jest w nim ucieleśniony i który towarzyszy mu zawsze, niezależnie od rodzaju działalności, jaką prowadzi. Stanowi to o istotnych różnicach w sposobie funkcjonowania kapitału ludzkiego i rzeczowego. W przypadku kapitału ludzkiego koszt alternatywnego zastosowania zawsze dotyczy całego zasobu kapitału, człowiek bowiem nie alokuje (alokacja) cząstek tego kapitału między różne zastosowania, jak może czynić w przypadku kapitału rzeczowego i finansowego, lecz alokuje cały jego posiadany zasób w czasie rozdzielanym między różne zastosowania (nawet wtedy, gdyby zasób ten miał być w danym zastosowaniu w danym okresie bezużyteczny). Odkrycie to dało podstawę budowy teorii alokacji czasu i dóbr w czasie (G. Becker, 1965).

Kategoria kapitał ludzki znajduje zastosowanie w objaśnianiu bardzo szerokiego zakresu zjawisk i procesów ekonomicznych. Uczeni rozwijający tę nową teorię ekon. odkrywali kapitał ludzki, zadając proste pytania odnoszące się do zjawisk uważanych albo za oczywiste, albo za dobrze już znane w teorii ekonomii. Początkowe przyczyny rozwoju teorii kapitału ludzkiego wywodzą się z niezdolności wyjaśnienia tzw. problemu reszty przez tradycyjną teorię wzrostu ekonomii, która konstatowała, że coraz większa część wzrostu dochodu nar. nie daje się wyjaśnić wzrostem jedynie kapitału rzeczowego i zatrudnianej siły roboczej, a trzeba ją przypisywać postępowi techn. pojawiającemu się „jak manna z nieba” (G.J. Allen, 1967). Dało to asumpt do rozwoju nowej teorii wzrostu i postępu techn. (endogeniczne modele wzrostu i postępu techn. — J. Conlisk, 1967, R.R. Nelson, 1970), gdzie jest on wynikiem i funkcją inwestycji w kapitał ludzki i jego zasobu.

Wyróżnia się następujące problemy makroekonomii objaśniane na gruncie teorii kapitału ludzkiego: szybszy wzrost dochodu nar. niż dostępnych zasobów ziemi, godzin pracy i środków rzeczowych; zagadnienie wzrostu płac realnych; spadku relacji kapitał rzeczowy –dochód; niewystarczalność industrializacji jako strategii rozwojowej; trudności z absorbcją nowej techniki i środków finansowych; nierównomierność stopy bezrobocia między poszczególnymi grupami społ.; sprzeczność między obfitością, a więc i taniością kapitału rzeczowego i strukturą eksportu (wyjaśnienie tzw. paradoksu Leontiefa); zmiany w strukturze zatrudnienia i wzrost aktywności zaw. kobiet; zmiany w tempie wzrostu ludności. Za pomocą teorii kapitału ludzkiego objaśnia się także następujące problemy mikroekonomii: kształt krzywej zarobków w ciągu życia jednostki; zmiany w paternalistycznym stosunku firm do zatrudnianego personelu; częstość zmian pracy w ciągu życia jednostki; sposób organizacji czasu wolnego. Pomiary wartości kapitału ludzkiego odwołują się albo do metody kosztowej (np. E. Engel, T.W. Schultz), która szacuje wartość skumulowanych wydatków na działania zaliczane do inwestycji w człowieka, albo do metody dochodowej (W. Petty, 1699; R. Nicholson, 1891; J.M. Clark, 1931; Z. Griliches, D. Jorgenson, A. Pachon, 1981), w której szacuje się aktualną wartość strumienia oczekiwanych dochodów.

alokacja [łac. ad ‘do’, locatio ‘umieszczenie’], ekon. przyporządkowanie zasobów czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału) do gałęzi produkcji i przedsiębiorstw, dóbr konsumpcyjnych do gospodarstw domowych, dochodów do podmiotów gospodarczych; alokacji może dokonywać sam rynek (gospodarka rynkowa) lub państwo (gospodarka centralnie kierowana), albo też rynek regulowany przez państwo (gospodarka mieszana); efektywność alokacji jest mierzona rozmiarami Produktu Krajowego Brutto (PKB); współcześnie szacuje się, że straty w PKB spowodowane błędną alokacją w krajach wysoko rozwiniętych wynoszą mniej niż 2% PKB, a więc mieszczą się w granicach błędu statystycznego, natomiast w krajach postkomunistycznych., w których dokonuje się transformacja systemu ekonomicznego., nieefektywność alokacji jest wysoka i wg niektórych szacunków sięga 30% PKB; jest to spowodowane błędnymi decyzjami inwestycyjnymi, podejmowanymi wcześniej wg kryteriów politycznych. a nie ekonomicznych; alokacja kapitału pojawiła się dopiero w gospodarce towarowo-pieniężnej, przyjmując na etapie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego formę alokacji kapitału pieniężnego, polegającą na przepływie wolnych kapitałów pieniężnych z gałęzi o niższej stopie zysku do gałęzi o wyższej stopie zysku; współcześnie alokacja kapitału przybrała formę eksportu kapitału.

aktywa [łac. activus ‘czynny’], ekon. ogół zasobów majątkowych przedsiębiorstwa, stanowiących materialną podstawę prowadzenia działalności gospodarczej; ze względu na charakter zaangażowania aktywów, wyróżnia się aktywa stanowiące majątek trwały, który zużywa się i amortyzuje stopniowo przez dłuższy okres (ponad 1 rok) oraz majątek obrotowy, ulegający zużyciu w jednym cyklu obrotowym; ze względu na formę, wśród aktywów wyróżnia się wartości niematerialne i prawne, rzeczowe składniki majątku oraz aktywa finansowe; aktywa są również wykorzystywane do zabezpieczania zobowiązań wobec wierzycieli; w księgowości — jedna z 2 części bilansu księgowego (druga część tego bilansu to pasywa).

dochód narodowy, ekon. miara produkcji wytworzonej w danym czasie za pomocą czynników produkcji należących do obywateli danego kraju (niezależnie od miejsca ich użycia), wyrażona w cenach tych czynników; inaczej — produkt nar. netto (PNN) w cenach czynników produkcji.

Punktem wyjścia do obliczenia wielkości dochodu narodowego jest wartość produktu krajowego brutto (PKB) w cenach rynkowych. PKB w cenach rynkowych jest sumą wartości dodanych powstałych w danym okresie w poszczególnych procesach produkcyjnych. Stosując jako kryterium podmiot nabywający wytworzoną produkcję, PKB w cenach rynkowych, powstały w danym czasie (t), dzieli się na 4 części:

PKB_(t) = C_(t) + I_(t) + G_(t) + EN_(t),

gdzie:

C_(t) to wartość dóbr i usług nabytych przez krajowe gospodarstwa domowe dla celów konsumpcyjnych (indywidualna konsumpcja, faktyczna konsumpcja);

I_(t) (inwestycje brutto, faktyczne inwestycje) to suma wartości dóbr (elementy kapitału trwałego) i usług nabytych przez krajowe podmioty prowadzące działalność gosp. (planowane inwestycje) oraz wartości zmiany poziomu zapasów (produktów gotowych, produkcji niezakończonej), w okresie dla którego wyznacza się PKB (nieplanowane inwestycje);

G_(t) to wydatki państwa na zakup dóbr i usług, finansowane z przychodów sektora budżetowego, czyli ta część dóbr tworzących PKB, która została nabyta przez państwo;

EN_(t) (eksport netto) to różnica między eksportem oraz importem.

Do PKB nie zalicza się wydatków transferowych państwa, np. emerytur i rent, zasiłków dla bezrobotnych, dotacji dla przedsiębiorstw państw., kosztów obsługi długu publicznego. Dokonując tych wydatków, państwo nie powiększa bowiem wielkości popytu globalnego. Do PKB nie wliczamy też m.in. transakcji nierynkowych (tzn. dotyczących produktów nie mających ceny rynkowej), transakcji nietowarowych (tzn. produkcji nie przeznaczonej do obrotu rynkowego, wytworzonej dla realizacji potrzeb własnych producenta), transakcji nieproduktywnych (np. transakcji odsprzedaży, transakcji finansowych, czyli np. obrotu papierami wartościowymi, transferów, np. prywatnie ufundowana renta).

Pomniejszając PKB w cenach rynkowych o kwotę podatków pośrednich (np. podatek od wartości dodanej, podatek akcyzowy) oraz powiększając go o państw. dopłaty do cen niektórych dóbr i usług, otrzymuje się PKB w cenach czynników produkcji. Jest to strumień dochodów z czynników produkcji w danym okresie na terytorium danego kraju (suma płac, zysków, procentów, rent, dochodów gospodarstw domowych prowadzących działalność gosp., dochodów z wykonywania tzw. wolnych zawodów), powiększony o amortyzację (wartość ekon. zużycia kapitału trwałego). Ta miara produkcji znacznie precyzyjniej niż PKB w cenach rynkowych odzwierciedla wartość wytworzonego produktu. Korygując PKB w cenach czynników produkcji o tzw. dochody netto z tytułu własności i pracy za granicą, otrzymuje się produkt narodowy brutto (PNB) w cenach czynników produkcji. Pomniejszając PNB w cenach czynników produkcji o amortyzację, osiąga się PNN w cenach czynników produkcji, czyli dochód narodowy. Jest on zatem sumą dochodów z czynników produkcji uzyskanych przez obywateli danego państwa w kraju i poza jego granicami. W praktyce w wielu krajach mat. różnica między dochodem narodowym a produktem krajowym netto w cenach czynników produkcji jest niewielka. Pomniejszając dochód narodowy osiągnięty w danym okresie o podatki socjalne, czyli obowiązkowe składki na ubezpieczenia społ. (np. emerytalne, zdrowotne) oraz różnego rodzaju fundusze, zyski zatrzymane w przedsiębiorstwach i kwotę podatków od zysków przedsiębiorstw, a ponadto powiększając o tę część wydatków transferowych państwa, która trafia do gospodarstw domowych, można uzyskać poziom bieżących dochodów gospodarstw domowych (dochody osobiste). Pomniejszając z kolei dochody osobiste o kwotę podatków osobistych (o podatki o charakterze bezpośrednim np. podatek dochodowy od osób fiz., podatki majątkowe) oraz o bieżące wydatki konsumpcyjne (C_(t)), uzyska się poziom bieżących oszczędności gospodarstw domowych, będących częścią oszczędności tworzonych w gospodarce w danym czasie. Aby odnieść poziom dochodu narodowego z roku t do poziomu z roku t1 należy dla roku t wyznaczyć tzw. realny dochód narodowy (dochód narodowy w cenach stałych). Aby to zrobić, należy nominalną wartość dochodu narodowego (dochód narodowy w cenach bieżących) z roku t podzielić przez przeciętny poziom cen w gospodarce w roku t, a następnie otrzymaną wielkość pomnożyć przez przeciętny poziom cen z roku t–1 (tzw. rok bazowy). Jeżeli otrzymana liczba jest większa od 100 można mówić o powiększeniu się w roku t bogactwa nar. w danym kraju. Dla analiz porównawczych w skali międzynar. liczy się dochód narodowy na jednego mieszkańca.

Przedstawiona metoda wyznaczania poziomu dochodu narodowego jest stosowana w ramach tzw. Systemu Rachunkowości Narodowej (SNA, System of National Accounts). Ten sposób liczenia jest powszechnie stosowany i zgodny ze standardami organizacji międzynar. w tym zakresie.

W krajach Europy Środkowowschodniej, w okresie gospodarki centralnie planowanej, jako podstawową miarę produkcji stosowano produkt materialny netto (PMN). Był to strumień wszystkich, wytworzonych na terytorium danego kraju, produktów materialnych (zarówno finalnych, jak i pośrednich). Do PMN nie zaliczano produktów niematerialnych (np. usług edukacyjnych, usług med.). Dochód narodowy stanowił w tych krajach różnicę między wartością PMN a wartością zużytych do jego wytworzenia nakładów o charakterze obrotowym (dóbr pośrednich). Dane dotyczące kształtowania się dochodu nar. o z tego okresu są nieporównywalne z dzisiejszymi.

PKB, produkt krajowy brutto, ekon. wartość dóbr i usług nowo wytworzonych na terenie kraju w ciągu roku.

PNB, produkt narodowy brutto, ekon. PKB skorygowany o saldo dochodów obywateli danego kraju z tytułu własności i pracy za granicą oraz dochodów obcokrajowców posiadających własność i pracujących w danym kraju.

popyt, ekon. ilości dóbr i usług, które ogół konsumentów chce i może kupić; popyt odzwierciedla nie tylko potrzebę posiadania dóbr, ale przede wszystkim zdolność do zapłacenia za nie. Popyt indywidualny — popyt zgłaszany przez danego nabywcę: gospodarstwo domowe lub przedsiębiorstwo. Popyt rynkowy — popyt zgłaszany przez wszystkich nabywców danego dobra. Determinanty (czynniki określające popyt) — cena danego dobra, ceny innych dóbr, dochody nabywców, ich liczba, preferencje, zgromadzony w przeszłości majątek, oczekiwania, a także zdarzenia losowe.

Krzywa popytu — linia pokazująca zależność między ceną produktu a wielkością popytu, przy założeniu, że inne determinanty popytu są niezmienne. Większość krzywych popytu ma nachylenie ujemne, tzn. zmniejszenie ceny danego dobra powoduje zwiększenie wielkości popytu, ponieważ: a) przy danych dochodach nominalnych zmniejszenie ceny danego dobra powoduje wzrost dochodów realnych, umożliwiając zwiększenie zakupów tego dobra; b) zmniejszenie ceny danego dobra powoduje przeniesienie części popytu z dóbr substytucyjnych na to dobro. W przypadku wąskiej grupy dóbr krzywa popytu może mieć nachylenie dodatnie, tzn. wzrost ceny powoduje zwiększenie popytu (paradoks Giffena, paradoks Veblena). Krzywa popytu może ulegać przesunięciom pod wpływem innych niż cena determinant popytu, np. wzrost dochodów konsumentów przesuwa krzywą popytu w prawo, ich zmniejszenie — w lewo. Elastyczność popytu — wrażliwość popytu na zmiany determinant popytu; elastyczność cenowa popytu — E_c = procentowa zmiana popytu dzielona przez procentową zmianę ceny. Zwykle operuje się modułem (bezwzględną wartością) E_c; gdy E_c = 0, wówczas popyt jest doskonale nieelastyczny (sztywny), krzywa popytu jest pionowa, popyt nie reaguje na zmiany ceny; gdy 0 < E_c < 1, wówczas popyt jest nieelastyczny, zmienia się w mniejszym stopniu niż ceny; gdy E_c = 1, wówczas popyt jest neutralny, zmiana ceny powoduje taką samą zmianę popytu, obroty na rynku nie zmieniają się; gdy E_c > 1, wówczas popyt jest elastyczny, zmiana ceny powoduje większą zmianę popytu; gdy E_c = , wówczas popyt jest doskonale elastyczny, krzywa popytu jest pozioma i przy danym poziomie ceny popyt jest nieograniczony. Elastyczność dochodowa popytu — E_d = procentowa zmiana popytu dzielona przez procentową zmianę dochodu. E_d < 0 oznacza dobro niższego rzędu, w miarę zwiększania dochodu jego konsumpcja maleje; E_d > 0 — dobro zwykłe, jego konsumpcja rośnie w miarę wzrostu dochodu; E_d > 1 — dobro luksusowe, jego konsumpcja rośnie szybciej niż dochód. Elastyczność mieszana popytu — E_m, procentowa zmiana popytu na dobro A podzielona przez procentową zmianę ceny dobra B. E_m < 0 oznacza dobra komplementarne (uzupełniające się), np. benzyna i samochód; E_m = 0 — dobra niezależne; E_m > 0 — dobra subsytucyjne, np. masło i margaryna. Funkcja popytu — mat. forma zapisu funkcjonalnej zależności wielkości popytu (D) na produkt (x) od zmiennych niezależnych (determinant): ceny produktu (P_x), dochodów nominalnych nabywców (Y), cen substytutów (P_s) itp. D_x = f(P_x, Y, P_s...) — zmiany dowolnej zmiennej niezależnej wpływają na wielkość popytu; są one badane przy założeniu, że wielkości pozostałych zmiennych nie ulegają zmianie. Popyt na czynniki produkcji — popyt przedsiębiorstw na czynniki produkcji ma charakter pośredni, tzn. jego wielkość jest uzależniona od popytu na produkty wytwarzane przez przedsiębiorstwo. Wielkość popytu na czynniki produkcji (D_F) jest funkcją ceny czynnika produkcji (P_F), cen innych czynników produkcji (P_n), ceny rynkowej produktu (P_x) oraz funkcji produkcji, czyli techn. relacji między nakładami a wielkością produkcji w wyrażeniu fiz. (I –0): D_F = f(P_F, P_n, P_x, I –0). Krzywa popytu na czynnik produkcji ilustruje zależność między wielkością popytu a ceną tego czynnika.

Popyt agregatowy (AD) to łączna wielkość wydatków (w wyrażeniu nominalnym) na dobra i usługi wytworzone w gospodarce danego kraju. W analizie dochodu nar. agregatowy popyt składa się z wydatków na dobra konsumpcyjne (C), inwestycyjne (I), wydatków państwa na dobra i usługi (G) oraz wartości eksportu netto, czyli nadwyżki eksportu nad importem (E): AD = C + I + G + E. Niektóre elementy składowe popytu agregatowego są względnie stabilne (np. C), inne mogą podlegać gwałtownym zmianom, powodując falowanie w poziomie aktywności gosp. (np. I). W keynesizmie popyt agregatowy określa rozmiary agregatowej podaży, a tym samym rozmiary dochodu narodowego. Zarządzanie popytem jest typem polityki makroekon., mającym uzasadnienie w teorii Keynesa, polegającym na kontroli poziomu popytu agregatowego przez politykę fiskalną i pieniężną w celu złagodzenia bądź wyeliminowania zmian w poziomie aktywności gosp. oraz zapewnienia pełnego wykorzystania czynników produkcji.

podaż, ekon. w języku potocznym ilość produktów, którą przedsiębiorstwa są gotowe dostarczyć na rynek. W języku ekonomicznym podaż oznacza funkcję określającą rozmiary podaży; — mat. forma zapisu zależności funkcjonalnej, łączącej wielkość produktu (S_x) z determinantami podaży: ceną produktu (P_x), technologią (T), cenami czynników wytwórczych (P_n) oraz strategią przedsiębiorstwa (G) : S_x = f(P_x, T, P_n, G). Ponieważ podaż jest funkcją wielu zmiennych, dla ułatwienia jej graficznej prezentacji rozpatruje się ją przyjmując założenie, że z wyjątkiem jednej zmiennej pozostałe nie ulegają zmianie. W typowym ujęciu podaż jest rosnącą funkcją ceny. Krzywa podaży — linia pokazująca zależność między ceną produktu a jego ilością dostarczoną na rynek w określonym czasie. Typowa krzywa podaży jest dodatnio nachylona (rosnąca), co oznacza, że wzrost ceny powoduje zwiększenie podaży; krzywa podaży przedsiębiorstwa w konkurencji doskonałej, to fragment krzywej kosztu krańcowego począwszy od punktu wyjścia z gałęzi w górę; rynkowa krzywa podaży, to suma krzywych podaży poszczególnych przedsiębiorstw. Nachylenie krzywej podaży odzwierciedla stopień reakcji dostawców produktu na zmiany jego ceny: jeżeli jej silny wzrost skłania przedsiębiorstwa do relatywnie niewielkiego wzrostu dostaw, to podaż takiego produktu jest mało elastyczna, a krzywa podaży — stromo nachylona; krzywa podaży ulega przesunięciu pod wpływem zmian in. niż cena determinant podaży: np. zwiększenie kosztów powoduje przesunięcie krzywej podaży w lewo, co oznacza, że przy tym samym poziomie ceny podaż jest mniejsza; zjawisko to jest nazywane szokiem podażowym. Podaż i popyt wzajemnie oddziaływują na siebie, czego skutkiem jest ukształtowanie się ceny równowagi rynku. Podaż agregatowa — łączna podaż dóbr i usług wszystkich dostawców; obejmuje dobra i usługi konsumpcyjne oraz kapitałowe (inwestycyjne). Podaż agregatowa wraz z agregatowym popytem określa poziom równowagi dochodu nar. oraz przeciętny poziom cen w gospodarce. Kształt krzywej podaży agregatowej jest przedmiotem sporu między przedstawicielami różnych kierunków współczesnej makroekonomii. Keynesiści twierdzą, że w krótkim okresie krzywa podaży agregatowej jest dodatnio nachylona; oznacza to, że wzrost popytu agregatowego może powodować wzrost wytworzonego dochodu narodowego. Monetaryści dopuszczają dodatnie nachylenie krzywej podaży agregatowej w krótkim okresie, lecz twierdzą, iż jest ona pionowa w długim okresie; oznacza to, że zwiększenie popytu agregatowego w długim okresie nie prowadzi do zwiększenia dochodu nar., lecz tylko do wzrostu przeciętnego poziomu cen (inflacji). Dla przedstawicieli nowej klas. makroekonomii krzywa podaży agregatowej jest pionowa również w krótkim okresie. Kontrowersje wokół kształtu podaży agregatowej uniemożliwiają sformułowanie jednolitych zaleceń dla polityki gosp. ze strony teorii ekonomii; znajdują one odzwierciedlenie w programach partii politycznych.

gospodarstwo domowe, polityka społ. zespół osób razem zamieszkujących i wspólnie utrzymujących się, w większości połączonych więzami biologicznymi i stanowiących rodziny, choć do gospodarstw domowych zalicza się również osoby niespokrewnione, ale wspólnie zamieszkujące i utrzymujące się, osoby samotne, utrzymujące się samodzielnie to jednoosobowe gospodarstwa domowe w ramach gospodarstw domowych są realizowane ekonomiczne funkcje rodziny: produkcyjna (wytwarzanie dóbr i usług), aktywizacji zaw. jej członków (np. w rodzinnym warsztacie pracy) oraz konsumpcyjna (wydatkowanie dochodów oraz spożycie dóbr i usług, zaspokajające potrzeby członków gospodarstw domowych). Badanie statystyczne gospodarstw domowych polega na ustalaniu składu i struktury gospodarstw domowych oraz stosunku poszczególnych członków gospodarstwa domowego do jego głowy. Głowa gospodarstwa domowego to osoba dostarczająca jego członkom wszystkich (lub części) środków utrzymania i rozporządzająca tymi środkami. W badaniach określa się stosunek do głowy gospodarstwa domowego osób wchodzących w jego skład (np. żona, syn, wychowanek itp.). Badanie budżetów gospodarstw domowych jest podstawowym źródłem informacji o warunkach bytu ludności, tj. poziomie i strukturze dochodu, którym rozporządza, wydatków, spożycia oraz wyposażenia gospodarstw domowych w przedmioty trwałego użytkowania. Badanie przeprowadza się w wylosowanych gospodarstwach domowych, reprezentujących 6 grup społeczno - ekonomiczne ludności: pracowników, pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, rolników, pracujących na własny rachunek, emerytów i rencistów oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł utrzymania in. niż renta czy emerytura. W Polsce 2001 było 10,645 mln gospodarstw domowych; przeciętna liczba osób wynosiła 3,11.

konsumpcja [łac.], ekon. wydatki ponoszone przez gospodarstwa domowe na zakup dóbr i usług; część, oprócz oszczędności, rozporządzalnych dochodów gospodarstw domowych; składnik — oprócz inwestycji, wydatków państwa i eksportu netto — globalnego popytu. W makroekonomii zależność konsumpcji od rozporządzalnych dochodów jest ujmowana różnorodnie; zdaniem J.M. Keynesa wydatki konsumpcyjne są rosnącą funkcją rozporządzalnych dochodów; o tym, jaka część przyrostu dochodów zostanie przeznaczona na konsumpcję, decyduje krańcowa skłonność do konsumpcji (KSK); jest ona zróżnicowana w grupach społ. o różnym poziomie dochodów (ubożsi mają wyższą KSK niż bogaci) oraz między poszczególnymi krajami (np. w Japonii KSK jest niższa niż w USA); wg M. Friedmana nie ma bezpośredniego związku między bieżącą konsumpcją a rozporządzalnymi dochodami; poziom konsumpcji jest względnie stały i zależy od tzw. permanentnego dochodu, czyli przeciętnego dochodu w długim okresie; wahania bieżących dochodów nie wpływają na poziom konsumpcji, a na poziom oszczędności; modyfikacją koncepcji Friedmana jest hipoteza cyklu życia F. Modiglianiego i A. Ando; zakłada ona, iż poziom konsumpcji jest stały i zależy od sumy dochodów uzyskanych w ciągu całego życia; początkowo gospodarstwa domowe zadłużają się, by osiągnąć założony poziom konsumpcji, następnie, w miarę wzrostu dochodów, spłacają zadłużenie i gromadzą oszczędności w celu utrzymania osiągniętego poziomu życia w wieku emerytalnym.

keynesizm, ekon. popytowa teoria dochodu nar., w której dominującą rolę odgrywają wydatki inwestycyjne. W uporządkowany sposób przedstawiona przez J.M. Keynesa w dziele Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza (1936, wyd. pol. 1956, ost. 2003). Jej przesłanką jest teza, że leseferystyczną gospodarkę (laissez-faire) cechuje trwała tendencja do niepełnego wykorzystania zasobów, zwł. siły roboczej (praca The End of Laissez-Faire 1926). Teza ta była zaprzeczeniem utrwalonej wiary w przyrodzone siły regeneracyjne mechanizmu rynkowego; była to tzw. rewolucja keynesowska, która oznaczała kres doktryny leseferyzmu i odrzucenie prawa rynków Saya. Makroekonomiczny model Keynesa opisuje gospodarkę rynkową, która funkcjonuje przy niepełnym wykorzystaniu zasobów kapitału i niepełnym zatrudnieniu. Analiza jest prowadzona w warunkach elastycznej podaży dóbr przem., przy mało giętkich, lepkich cenach (giętkość cen i płac). Odpowiada to współczesnym realiom konkurencji oligopolistycznej. Założenie stałości cen jest jednym z fundamentów makroekonomii keynesowskiej.

Główna teza teorii Keynesa zawiera się w twierdzeniu, że gospodarka jest ograniczona przez wielkość popytu, a nie przez wielkość zasobów. Najważniejszy jest popyt inwestycyjny, gdyż siłą sprawczą uruchamiającą zmiany w wielkości produktu (dochodu nar.) są wydatki inwestycyjne, a nie oszczędności. Zamiast tradycyjnie zaczynać od skłonności społeczeństwa do oszczędzania i następnie ukazywać, w jaki sposób za pośrednictwem stopy procentowej inwestycje dostosowują się do oszczędności, Keynes przyjął autonomiczny strumień wydatków inwestycyjnych i pokazywał w jaki sposób, za pomocą mechanizmu mnożnika inwestycyjnego, będą generowane oszczędności potrzebne do sfinansowania tego poziomu inwestycji. Wydatki inwestycyjne nie są wyznaczane przez oszczędności, ale zależą od różnorodnych czynników kształtujących decyzje inwestycyjne przedsiębiorców; najogólniej — od przewidywań, tj. od spodziewanej dochodowości zamierzonych inwestycji, a także od bieżącej stopy procentowej. Ryzyko inwestowania jest gł. siłą ograniczającą decyzje, sprawiającą, że inwestor jest ostrożny. Właśnie dlatego Keynes eksponuje niepełne reinwestowanie oszczędności, jak też — jako jego odpowiednik — niedostatek efektywnego popytu. Z analizy Keynesa wynikały 3 gł. wnioski: bezrobocie nie jest skutkiem dobrowolnych decyzji pracowników; nie jest też skutkiem braku elastyczności płac nominalnych „w dół”; wydatki rządu mogą zwiększyć zatrudnienie. Wszystko to przeczyło tezom ortodoksyjnej teorii, w myśl której bezrobocie było spowodowane zbyt wysokimi płacami. Potrzebna jest więc „widzialna ręka” — interwencja państwa, zachęcająca przedsiębiorców do podejmowania inwestycji i uzupełniająca prywatne inwestycje inwestycjami publicznymi. Deficyty budżetowe (budżetowy deficyt) mogą być wykorzystane do zasilania gospodarki dodatkową siłą nabywczą, a więc i do pobudzania produkcji oraz wzrostu zatrudnienia. To dlatego deficyt budżetowy jest dopuszczalny, a nawet — w pewnych warunkach — pożądany. Keynes dowiódł, że w gospodarce ograniczonej przez wielkość popytu łączne oszczędności zależą od wydatków inwestycyjnych, deficytu budżetowego oraz od nadwyżki eksportowej. Jego teoria, zrodzona z niedostatków teorii neoklasycznej, która nie potrafiła dać sobie rady z poziomem zatrudnienia, przeniosła analizę ekonomiczną z pozbawionych wymiaru czasu, ryzyka i niepewności stanów równowagi statystycznej bliżej rzeczywistości.

Teorię popytową traktuje się jako pierwszą szkołę racjonalnego myślenia o pośrednich formach oddziaływania państwa na gospodarkę. Teoria Keynesa wywarła silny wpływ na rozwój ekonomii, a także na politykę gosp. w państwach o dojrzałej gospodarce rynkowej.

prawo rynków Saya, ekon. prawo mówiące, że popyt jest bierny i zawsze dostosuje się do wielkości podaży; wyraża przekonanie, iż ogólne przesycenie towarami (nadprodukcja) jest niemożliwe, bowiem podaż tworzy popyt. Podstawą prawa Saya było przeświadczenie, iż produkty wymieniają się na produkty, zatem zwiększenie ilości wytwarzanych dóbr oznacza zwiększenie popytu na inne dobra. W zmodyfikowanej postaci (tezę o wymianie produktów na produkty zastąpiono tezą o zadowalającej regulacji rynków: dóbr i usług, pracy i kapitałowego) prawo Saya zostało przyjęte przez ekonomię klasyczną. Przeciwstawną tezę, współcześnie szeroko akceptowaną, głoszącą iż popyt określa rozmiary podaży, sformułował 1935 J.M. Keynes (Keynesa teoria).

przedsiębiorstwo, ekon. jeden z 3 podstawowych, oprócz gospodarstwa domowego i państwa, podmiotów w gospodarce rynkowej, wyodrębniony pod względem ekonomicznym, techniczno - produkcyjnym, organizacyjnym i prawnym. Przedsiębiorstwa istniały już w starożytności, jednak ostatecznie ukształtowały się w okresie kapitalizmu, w wyniku rozwoju gospodarki towarowej. Pierwotnie przedsiębiorstwo stanowiło własność jednego przedsiębiorcy, potem pojawiły się przedsiębiorstwa należące do kilku właścicieli. Początkowo przyjmowały formę prostych spółek osobowych, tzw. spółek cywilnych (często rodzinnych), w okresie kapitalizmu pojawiły się nowe formy spółek osobowych (ograniczające odpowiedzialność majątkową wspólników), spółki kapitałowe, a od połowy XIX w. (w Polsce od 1861) także przedsiębiorstwa spółdzielcze. We wszystkich okresach najliczniejsze były przedsiębiorstwa jednoosobowe (np. w Polsce 1938 do spółek kapitałowych należało tylko 1,5% zakładów handlowych, a do pojedynczych osób 92% zakładów), a jednak w okresie rozwiniętego kapitalizmu decydujące znaczenie miały spółki akcyjne; pierwsze z nich powstały na przeł. XVI i XVII w. (1600 bryt. Kompania Wschodnioindyjska), w Polsce w 2. poł. XVIII w. (1766 Kompania Manufaktur Wełn.); na ziemiach pol. ważną rolę zaczęły odgrywać dopiero od lat 70. XIX w. Osobną kategorię stanowią przedsiębiorstwa państwowe. Istniały już w średniowieczu i czasach nowoż. (np. w Polsce żupy solne), dużą rolę odgrywały w okresie kształtowania się stosunków kapitalist., np. w Królestwie Pol. i w Prusach do lat 70. XIX w. wielkie znaczenie miało skarbowe górnictwo i hutnictwo, a później we wszystkich państwach zaborczych państw. przedsiębiorstwa kolejowe. Po 1918 w Polsce, oprócz kilku przedsiębiorstw monopolowych, do państwa należały koleje, poczta, a od 1934 także duże przedsiębiorstwa hutnicze. Po 1945 w Polsce przedsiębiorstwa państwowe stały się formą dominującą we wszystkich dziedzinach gospodarki poza rolnictwem; po 1989 rozpoczął się gwałtowny rozwój przedsiębiorstw prywatnych.

produkcja [łac.], ekon. Proces przekształcania zasobów w dobra.

Rezultat tego procesu; może on być mierzony za pomocą różnych miar i w odniesieniu do różnych podmiotów (przedsiębiorstw, gałęzi, województw, kraju) w przyjętym okresie (miesiącu, kwartale, roku); kategorie produkcji większych niż przedsiębiorstwo form organizacyjnych są sumą produkcji wszystkich przedsiębiorstw wchodzących w skład danego agregatu — dlatego podane definicje dotyczą produkcji przedsiębiorstwa. Produkcja czysta — wartość nowo wytworzona w przedsiębiorstwie = produkcja globalna minus koszty materialne (surowce, energia, usługi obce) minus amortyzacja; produkcja dodana — inna miara wartości nowo wytworzonej = wartość sprzedaży minus koszty materialne; produkcja globalna — miara całkowitej działalności przedsiębiorstwa = wartość (lub ilość) produkcji gotowej plus saldo produkcji w toku plus produkcja pomocnicza; produkcja gotowa (końcowa) — nie podlegająca dalszemu przekształceniu w danym przedsiębiorstwie — nie oznacza produkcji finalnej, która nie będzie ulegać dalszemu przetworzeniu w gospodarce nar.; produkcja w toku (nie zakończona) — wyroby wytworzone w danym przedsiębiorstwie, które nie są gotowe i będą ulegać dalszemu przekształceniu w tym przedsiębiorstwie, np. półfabrykaty; do produkcji globalnej jest wliczane saldo produkcji w toku, czyli różnica między stanem na koniec i początek badanego okresu; produkcja pomocnicza — produkcja na własne potrzeby przedsiębiorstwa, nie przeznaczona do sprzedaży; produkcja uboczna — część produkcji gotowej wytwarzana „przy okazji” gł. procesu produkcyjnego, przeznaczona do sprzedaży.

mnożnik, ekon. współczynnik określający rozmiary krańcowego wpływu, jaki wywiera zmiana jednej wielkości ekonomicznej na drugą, której ta pierwsza jest składnikiem. Twórcą koncepcji mnożnika w teorii ekonomii był 1931 uczeń J. Keynesa, R.F. Kahn. Badając wpływ robót publicznych na poziom działalności gosp., wykazał, że zatrudnienie przy robotach publicznych (zatrudnienie pierwotne) powoduje „mnożenie się” zatrudnienia w całej gospodarce — kolejne przyrosty zatrudnienia w gałęziach dóbr konsumpcyjnych (zatrudnienie wtórne). Ilościowym ujęciem zjawiska jest mnożnik zatrudnienia, czyli relacja między całkowitym wzrostem zatrudnienia (pierwotne plus wtórne) a zatrudnieniem przy robotach publicznych, określona przez krańcową skłonność do konsumpcji (C), tj. ułamek, o który wzrasta konsumpcja przy wzroście dochodu o jednostkę (np. o 1 funt). Koncepcję mnożnika zatrudnienia przyjmuje Keynes i określa ilościowy związek, który w warunkach niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych zachodzi między zmianami poziomu wydatków inwestycyjnych (I) a zmianami rozmiarów globalnego popytu i dochodu nar. (Y); inwestycje występują tu więc tylko w roli czynnika kształtującego popyt. Na podstawie tożsamości Y = C + I (dochód nar. = wydatki konsumpcyjne + wydatki inwestycyjne) Keynes wyprowadza pojęcie mnożnika inwestycyjnego:

m_i  = Y/I = 1/(1–C) = 1/S,

gdzie S = 1–C oznacza krańcową skłonność do oszczędzania, tj. tę część dodatkowej jednostki dochodu, która jest zaoszczędzona. Mnożnik inwestycyjny jest ilościowym ujęciem zjawiska pobudzania (bądź ograniczania) wydatków konsumpcyjnych za pomocą zmian poziomu wydatków inwestycyjnych. Dochody powstałe w trakcie wzrostu produkcji dóbr inwestycyjnych zwiększają popyt na dobra konsumpcyjne, co z kolei powoduje wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych i dodatkowe dochody, powiększające popyt konsumpcyjny. Jeżeli mnożnik wynosi m_i, to zmiana poziomu wydatków inwestycyjnych równa I wywoła zmianę poziomu dochodu nar. o wielkość równą I · m_i, co stanowi wielkość popytowego efektu wydatków inwestycyjnych.

inwestycje [łac.], ekon. nakłady dokonywane w celu stworzenia lub zwiększenia środków trwałych, które przyczyniają się do wytworzenia dla przyszłego spożycia strumienia dóbr i usług.

W skali gospodarki nar., w rachunkowości narodowej, inwestycje są sumą nowo utworzonego kapitału stałego brutto oraz zmian zapasów i robót w toku. Wpływ zamierzonych inwestycji na wzrost PKB lub dochodu narodowego określa współczynnik zw. mnożnikiem inwestycyjnym. Każdą decyzję o podjęciu i. powinna poprzedzać analiza jej celowości oraz analiza techniczno – ekonomiczna, umożliwiająca ocenę efektywności zamierzeń inwestycyjnych. Wyróżnia się: inwestycje produkcyjne, czyli nakłady, których bezpośrednim skutkiem jest zwiększenie dochodu nar.; są to przede wszystkim inwestycje przem., budowlane oraz rolne i leśne, a także inwestycje w dziedzinie komunikacji i handlu; inwestycje nieprodukcyjne, czyli przede wszystkim i. z zakresu budownictwa mieszkaniowego i komunalnego oraz urządzeń socjalnych i kult.; inwestycje rozwojowe, czyli takie, które mają na celu powiększenie majątku trwałego przede wszystkim przez budowę nowych obiektów, a także przez generalną rekonstrukcję obiektów istniejących w danej gałęzi gospodarki nar.; inwestycje restytucyjne (odtworzeniowe), polegające na podejmowaniu nakładów inwestycyjnych, których celem jest zastąpienie lub odtworzenie częściowo zużytych urządzeń produkcyjnych lub usługowych i utrzymywanie na nie obniżonym poziomie wartości środków trwałych w danej gałęzi gospodarki; inwestycje zagraniczne. Efektywność inwestycji jest mierzona przez stosunek efektów ekon. do poniesionych nakładów i może być obliczona zarówno dla poszczególnych przedsięwzięć inwestycyjnych, jak i dla gospodarki narodowej.

W skali przedsiębiorstwa inwestycje to przekształcanie jego zasobów finansowych w aktywa. W węższym znaczeniu — zaangażowanie środków finansowych w tworzenie, odtworzenie i powiększenie zdolności produkcyjnych. Tak rozumiane inwestycje określa się jako inwestycje rzeczowe lub inwestycje materialne. Stanowią one podstawę rozwoju przedsiębiorstwa i wzrostu korzyści osiąganych przez właścicieli. Zalicza się do nich materialne składniki majątku trwałego, takie jak: grunty, budynki, maszyny i urządzenia, środki transportu, wyposażenie, oraz wartości niematerialne i prawne, takie jak: patenty, licencje, prawa majątkowe, prace badawczo-rozwojowe, know-how. Ze względu na cel inwestowania wyróżnia się: inwestycje odtworzeniowe, polegające na wymianie zużywających się składników majątkowych w celu zapobieżenia wzrostowi kosztów produkcji; inwestycje modernizacyjne, których celem jest obniżka kosztów; inwestycje innowacyjne, służące modyfikacji dotychczas wytwarzanych asortymentów; inwestycje rozwojowe, których celem jest zwiększenie szeroko rozumianego potencjału produkcyjnego (wzrost wydajności parku maszyn., rozwój sieci handlowej, różnicowanie kanałów dystrybucji) lub produkcja nowych wyrobów, zaspokajających znane potrzeby lub tworzących nowe potrzeby; inwestycje, których celem jest stworzenie dobrych warunków pracy i wypoczynku dla personelu lub kreowanie wizerunku firmy, działalność proekologiczna, tworzenie funduszy na badania nauk., mecenat. Przyjmując za kryterium klasyfikacyjne sposób powiązania inwestycji ze strategią przedsiębiorstwa, wyróżnia się: inwestycje o charakterze ofensywnym, służące umocnieniu pozycji rynkowej, np. przez tworzenie filii, związków kooperacyjnych, przejmowanie konkurentów na drodze fuzji; inwestycje o charakterze defensywnym, których przesłanką jest ochrona przed konkurencją lub dominacją dostawców, np. przez rozwój sieci handlowej, dywersyfikację źródeł zaopatrzenia; inwestycje o charakterze ofensywno-defensywnym, np. prace badawcze, poszukiwania geologiczne.

Planowanie inwestycji w przedsiębiorstwie jest integralną częścią jego strategii rozwojowej i obejmuje identyfikację potrzeb inwestycyjnych z uwzględnieniem celów strategicznych, zasobów i otoczenia firmy, oraz formułowanie polityki inwestycyjnej jako podstawy kształtowania strategii inwestycyjnych. Przedmiotem strategii inwestycyjnych jest tworzenie projektów inwestycyjnych, ocena ich efektywności i klasyfikacja, podjęcie decyzji inwestycyjnej, monitorowanie i kontrola jej wdrażania oraz weryfikacja po zakończeniu inwestycji

równowaga ekonomiczna, stan, w którym nie występują tendencje (bodźce) do zmiany zachowań podmiotu gosp. lub oddziaływanie tych sił wzajemnie się znosi; równowagę ekonomiczną uzyskuje się dzięki mechanizmom regulacyjnym (np. rynkowi), które po wystąpieniu czynnika zakłócającego tę równowagę uruchamiają procesy dostosowawcze prowadzące do jej przywrócenia. W mikroekonomii wyróżnia się równowagi cząstkowe: równowaga konsumenta, która występuje, gdy relacje użyteczności krańcowych konsumowanych dóbr są równe relacjom cen tych dóbr (konsument osiąga wtedy maksimum użyteczności przy danym dochodzie); równowaga producenta, która występuje, gdy producent wytwarza taką ilość produkcji, przy której koszt krańcowy jest równy utargowi krańcowemu (producent optymalizuje wówczas wynik finansowy); równowaga rynku, która występuje, gdy popyt jest równy podaży (na rynku kształtuje się cena równowagi, ilości dóbr oferowanych są równe ilości dóbr konsumowanych, nie ma nadwyżek i niedoborów rynku); równowaga gałęzi, która występuje, gdy przedsiębiorcy osiągają takie same stopy zysku — zysk normalny (nie ma wtedy bodźców do przenoszenia się do innych gałęzi); równowagę ogólną, która występuje, gdy są spełnione wszystkie równowagi cząstkowe i oznacza optymalną alokację czynników produkcji oraz maksymalizację użyteczności. W makroekonomii wyróżnia się: równowagę wewnętrzną, która występuje, gdy zagregowany popyt jest równy rozmiarom produkcji zapewniającej pełne zatrudnienie; równowagę zewnętrzną, która występuje, gdy saldo bilansu handlowego wynosi zero, a wpływy z eksportu są równe wpływom z importu. Połączenie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej oznacza stan równowagi długookresowej. Możliwość osiągnięcia przez gospodarkę stanu równowagi ekonomicznej jest przedmiotem kontrowersji wśród ekonomistów. Przedstawiciele ekonomii klas. i ich współcześni kontynuatorzy (nowa klasyczna makroekonomia, monetaryzm) twierdzą, że gospodarka może osiągnąć stan równowagi przy pełnym wykorzystaniu czynników produkcji (bez bezrobocia), dzięki regulacji rynkowej, bez interwencji państwa. Keynesiści zaś uważają, że samoistnie gospodarka może osiągnąć równowagę przy niepełnym wykorzystaniu czynników produkcji (z bezrobociem), ale niezbędna jest interwencja państwa mająca na celu zwiększenie stopnia wykorzystania czynników produkcji (zwiększenie zatrudnienia).

inflacja [łac.], ekon. wzrost przeciętnego poziomu cen. Zmiany przeciętnego poziomu cen są mierzone za pomocą indeksu (indeks) cen konsumpcyjnych, hurtowych lub fabrycznych; najczęściej jest stosowany indeks cen konsumpcyjnych; kiedy rośnie przeciętny poziom cen, maleje siła nabywcza pieniądza — za taką samą ilość pieniądza można kupić mniej dóbr i usług.

Ze względu na tempo wzrostu przeciętnego poziomu cen wyróżnia się inflację: pełzającą — do 2–4% rocznie, kroczącą — 5–10%, galopującą — 11–50%, i znajdującą się poza wszelką kontrolą hiperinflację — powyżej 50%. Ze względu na sposób przejawiania się wyróżnia się inflację jawną, wyrażającą się wzrostem cen, oraz inflację ukrytą (utajoną), w której ceny nie zmieniają się, gdyż są określane przez państwo, ale narasta luka inflacyjna między łącznymi dochodami a łączną wartością towarów na rynku. Przejawem inflacji utajonej jest narastanie niedoborów rynkowych. Ze względu na czas trwania wyróżnia się inflację nagłą, nieoczekiwaną przez podmioty gosp., oraz inflację trwałą, utrzymującą się w dłuższym okresie, w którym podmioty utrwalają swoje oczekiwania inflacyjne. Nagła inflacja może przekształcić się w inflację trwałą; z tymi rodzajami inflacji są związane koszty społeczne.

W systemie pieniądza kruszcowego inflacja przejawiała się w psuciu monety, czyli zmniejszaniu zawartości kruszcu w jednostce monetarnej. Czynili tak feudalni władcy, mający prawo bicia monet, żeby sfinansować swoje wydatki. Z tego powodu psucie monety było zjawiskiem rozpowszechnionym. Znalazło ono odzwierciedlenie we wczesnych, przednaukowych. teoriach ekonomicznych jako prawo wypierania monety lepszej przez gorszą i zostało sformułowane jednocześnie przez Th. Greshama i M. Kopernika, a wcześniej opisane przez M. Oresmiusza (XIV w.).

Po wielkich odkryciach geogr. do Europy napłynęły ogromne ilości kruszcu, co spowodowało inflację — ogromny wzrost cen i dość gwałtowne ubożenie wielu grup społ. w czasie kryzysu gosp. w XVII w. Odmienne zjawisko wystąpiło w XIX w. Szybki wzrost gosp., znacznie szybszy od wzrostu podaży kruszców, spowodował deflację — spadek przeciętnego poziomu cen i podwyższenie poziomu życia ludności w wielu krajach europejskich.

W systemie pieniądza papierowego inflacja najczęściej przejawiała się przez wzrost cen. Pieniądz papierowy, nie związany parytetem kruszcu, rzadko występował przed XX w. w historii gosp. — tylko w okresie wojen. Powszechny stał się on dopiero podczas I wojny świat.; po I wojnie zjawiska inflacyjne wystąpiły w wielu krajach, m.in. w Niemczech i w Polsce. Najlepiej została zbadana niem. hiperinflacja, wywołana nadmierną emisją pieniądza papierowego, w dużym stopniu spowodowaną spłatami reparacji wojennych.

Niemcy, mimo zakupu najnowocześniejszych maszyn drukarskich, nie zdołały wytwarzać wystarczającej liczby banknotów — w szczytowym okresie hiperinflacji zwiększano nominały, dostemplowując na banknotach kolejne zera. Oranżada, która I 1922 kosztowała 1 markę, X 1923 kosztowała 192 mln marek; wynagrodzenia wypłacano 2 razy dziennie, a ludzie nosili pieniądze nie w portfelach, lecz w walizkach; wystąpiło zjawisko gwałtownej ucieczki od pieniądza, czyli zmniejszenia popytu na pieniądz w ujęciu realnym; ludzie woleli utrzymywać swoje aktywa w innych postaciach. Hiperinflację zakończyła wymiana pieniądza.

Po II wojnie świat. w krajach rozwiniętych występował proces względnie powolnego wzrostu ogólnego poziomu cen. W latach 50. i 60. i. utrzymywała się na poziomie poniżej 5% rocznie. Jej wzrost nastąpił po szoku naftowego 1973: w Japonii inflacja przekroczyła wtedy 20%, w Stanach Zjednoczonych i krajach europejskich — 10%. W latach 80. wystąpiło zjawisko dezinflacji — stopy inflacji wskutek restrykcyjnej polityki gosp. zostały zmniejszone do kilku procent. Do końca XX w. udawało się utrzymać inflację na niskim poziomie.

W krajach słabo rozwiniętych procesy inflacyjne były zróżnicowane; w tych krajach, które przyjęły strategię niekiedy forsownej industrializacji, nierzadko występowała inflacja galopująca. W skrajnych przypadkach (Brazylia, Argentyna) wystąpiła hiperinflacja; hiperinflacja występowała również w krajach toczących wojny (Serbia). W krajach, których gospodarki nie rozwijały się, występowała nawet deflacja.

W krajach postkomunistycznych w latach 90. występowała inflacja galopująca lub nawet hiperinflacja. Początkowo była to tak zwana inflacja korekcyjna — zlikwidowanie cen urzędowych umożliwiło ukształtowanie nowej struktury cen, uwzględniającej koszty produkcji i relacje popytu i podaży; kształtowanie nowej struktury cen było możliwe tylko wskutek nierównomiernego wzrostu cen różnych artykułów.

Społeczne koszty inflacji różnią się w zależności od tego, czy inflacja jest trwała, oczekiwana przez podmioty gosp., czy też nieoczekiwana. Koszty nieoczekiwanej inflacji są następujące: zmniejszenie siły nabywczej pieniądza powoduje straty dla osób utrzymujących pieniądz w postaci gotówki i na nieoprocentowanych rachunkach bankowych, co powoduje zmniejszenie oszczędności i inwestycji, a tym samym spowolnienie wzrostu gosp.; straty ponoszą wierzyciele, którzy zawierali umowy przed wystąpieniem nieoczekiwanej inflacji, a także nabywcy obligacji; straty ponoszą przedsiębiorstwa, które nie mogą podnieść cen swoich produktów w tym stopniu, w jakim wzrosły ich koszty produkcji, jak również pracownicy, którzy nie mogą uzyskać takiej podwyżki wynagrodzeń, która zrekompensowałaby im wzrost kosztów utrzymania; straty w postaci wyższych podatków ponoszą podatnicy, którzy przez wzrost dochodów nominalnych zostali wypchnięci w wyższe progi progresywnego podatku dochodowego — jest to tzw. taksflacja (pełzanie przedziałowe); straty ponoszą także ludzie o stałych dochodach (emeryci, urzędnicy), gdyż siła nabywcza stałego dochodu zmniejsza się. Korzyści z nieoczekiwanej inflacji odnoszą dłużnicy. Największym dłużnikiem jest państwo, które może wywołać nieoczekiwaną inflację.

Koszty oczekiwanej, trwałej inflacji dzieli się na 2 rodzaje: „koszty zdzieranych zelówek” i „koszty zmienianych kart dań”. Koszty zdzieranych zelówek symbolizują dodatkowy czas i wysiłek podmiotów gosp., ponoszony przy zawieraniu transakcji; składają się na to częstsze wizyty w banku, spowodowane utrzymywaniem niższych zasobów gotówki. Koszty zmienianych kart dań to koszty wymiany cenników, druku nowych etykiet, taksometrów, aparatów telefonicznych i in. automatów przyjmujących monety. Najważniejszą pozycją w tej grupie wydają się koszty nieustannej kalkulacji nowych cen.

W wielu krajach, w których utrzymuje się trwała inflacja, wprowadza się systemy indeksacji. Obejmują one indeksację dochodów oraz progów podatkowych w progresywnych systemach podatku dochodowego. Konieczność ciągłego przeliczania rent, emerytur, stałych wynagrodzeń powoduje znaczne koszty, spotęgowane dodatkowo koniecznością toczenia długotrwałych negocjacji między stroną rządową a zainteresowanymi grupami interesów i związkami zawodowymi. Wprowadzenie indeksacji utrwala oczekiwania inflacyjne i jest przeszkodą w zwalczaniu inflacji

zasoby ekonomiczne, podstawowe składniki wzrostu gosp. należą do nich: zasoby naturalne, ziemia (jej powierzchnia, atmosfera, wody, rośliny, minerały itp.), zasoby ludzkie (podaż pracy, wykształcenie, dyscyplina itp.), kapitał (maszyny, urządzenia, wyposażenie, budowle, infrastruktura), technologia i przedsiębiorczość wykorzystywane do produkcji dóbr i usług.

bezrobocie, ekon. zjawisko braku pracy zarobkowej dla osób zdolnych do pracy i gotowych do jej podjęcia na typowych warunkach płacowych występujących w gospodarce. Bezpośrednią przyczyną bezrobocia jest z reguły niewystarczająca liczba wolnych miejsc pracy dla ubiegających się o nie; przyczynami mogą być również: wadliwa organizacja rynku pracy, brak odpowiednich kwalifikacji bezrobotnych, trudności mieszkaniowe uniemożliwiające przesuwanie nadwyżek siły roboczej do ośr. wykazujących jej niedobór, oferowanie zbyt niskich stawek płac (np. w porównaniu z zasiłkiem dla bezrobotnych). Na wielkość bezrobocia wpływają wahania koniunktury (cykl koniunkturalny), sezonowe wahania poziomu zatrudnienia, wprowadzanie osiągnięć techniki do procesów produkcyjnych (automatyzacja), stopień wykorzystania zasobów siły roboczej w rolnictwie (przeludnienie agrarne); w największych rozmiarach bezrobocia występuje w okresach kryzysów ekonomicznych; w okresie wielkiego kryzysu gosp. (1929–33) bezrobotni stanowili (w 1933): w USA 24,9% ogółu zatrudnionych i poszukujących pracy, w W. Brytanii — 19,5%, w Niemczech — 28%, w Austrii — 29%, w Czechosłowacji — 16,9%. W Polsce w latach 30. bezrobotni stanowili ponad 20% ogółu pracowników najemnych zatrudnionych poza rolnictwem (1933 — ok. 40% ogółu zatrudnionych); trudności na rynku pracy najbardziej odczuwała młodzież, co roku brakowało miejsc pracy dla ok. 300 tys. młodych ludzi.

Bezrobocie towarzyszyło gospodarce od rewolucji przemysłowej, jednak zrozumienie jego przyczyn i ocena kosztów stały się możliwe dopiero wraz z powstaniem współczesnej teorii makroekonomicznej; recesje i związane z nimi wysokie bezrobocie są bardzo kosztowne dla gospodarki; np. okresy załamania, które wystąpiły w latach 70. i 80. XX w. w USA, kosztowały ten kraj dużą część rocznego produktu krajowego brutto; poza tym skutki bezrobocia dotykają bezpośrednio ludzi, wywołuje ono stresy, powoduje utratę kwalifikacji oraz zwiększenie zachorowalności.

Jednym z podstawowych pojęć we współczesnej makroekonomii jest naturalna stopa bezrobocia — poziom bezrobocia, przy którym różne i zróżnicowane rynki pracy danego kraju są — ogólnie biorąc — w równowadze; niektóre z nich wykazują nadwyżkę popytu (wolne miejsca pracy), inne natomiast nadwyżkę podaży (bezrobocie); siły te działają w ten sposób, że naciski na płace i ceny na wszystkich rynkach łącznie są w równowadze; naturalny poziom bezrobocia jest to jego najniższa stopa, która może istnieć w danym kraju bez ryzyka wystąpienia spirali inflacyjnej. W pocz. lat 60. XX w. naturalna stopa bezrobocia była oceniana przez ekonomistów na 4%, w poł. lat 80. w większości szacunków — na ok. 6%; ta zwyżkowa tendencja wynika głównie z demograficznych przesłanek, a przede wszystkim z wyższego liczbowego udziału niepełnoletnich w sile roboczej, oraz — w pewnym stopniu — z polityki rządów krajów rozwiniętych (np. ubezpieczenia na wypadek bezrobocia). Statystyki bezrobocia, zatrudnienia i siły roboczej operują pojęciami: zatrudnieni — osoby mające pracę zarobkową; bezrobotni — osoby nie mające pracy, lecz jej szukające; osoby nie mające pracy i jej nie szukające nie są częścią siły roboczej.

W literaturze ekonomicznej rozróżnia się następujące gł. rodzaje bezrobocia: strukturalne, związane ze strukturą gospodarki, która nie stwarza możliwości zatrudnienia wszystkich osób zdolnych do pracy i jej poszukujących; lokalne, wyróżniające się szczególnym nasileniem braku wolnych miejsc pracy w pewnych miejscowościach lub regionach; przejściowe (frykcyjne), związane ze zmianą miejsca pracy, ze zmianą kwalifikacji zaw., powodującą przerwę w zatrudnieniu itp.; sezonowe, powodowane okresową zmiennością warunków klimatycznych i cyklów produkcyjnych w niektórych rodzajach działalności gospodarczej, a zwłaszcza w rolnictwie; utajone, występujące w postaci przeludnienia w rolnictwie lub też w postaci nadmiernego w stosunku do potrzeb zatrudnienia w przedsiębiorstwach przem. (zjawisko charakterystyczne dla zatrudnienia w państwach komunistycznych). Metody walki z bezrobociem to: prace interwencyjne, roboty publiczne, aktywne pośrednictwo pracy, popieranie emigracji zarobkowej, obniżanie podatków (w celu ożywienia gospodarki i spowodowania naturalnego przyrostu liczby miejsc pracy): jedną ze współcześnie stosowanych metod jest skracanie czasu pracy. Skutki bezrobocia są łagodzone m.in. przez ubezpieczenia na wypadek bezrobocia i pomoc dla bezrobotnych (zasiłki).

oszczędności, ekon. nie skonsumowana część dochodów jednostek, gospodarstw domowych, podmiotów gosp. lub państwa, ulokowana w instytucjach bankowo-depozytowych, papierach wartościowych, funduszach emerytalnych, inwestycyjnych, polisach ubezpieczeniowych itp., w formie np. gotówki przechowywanej w domu, lokaty bankowej, obligacji, polis ubezpieczeniowych, kruszcu. Według klasycznej szkoły w ekonomii, wielkość oszczędności zależy od stopy procentowej (wzrost stopy procentowej powoduje wzrost oszczędności i odwrotnie), natomiast zwolennicy keynesizmu uważają oszczędności za funkcję poziomu dochodu nar.: im większy dochód, tym większe oszczędności; relację między dochodem a oszczędnościami odzwierciedla krańcowa skłonność do oszczędzania, informująca jaka część przyrostu dochodu zostanie zaoszczędzona. Oszczędności pełnią w gospodarce niezwykle ważną rolę źródła finansowania inwestycji; jeżeli oszczędności nie są przeznaczone w pełni na zakup dóbr inwestycyjnych, to popyt globalny jest mniejszy od wielkości produkcji, co prowadzi do kryzysu nadprodukcji; pierwszy zwrócił uwagę na to zjawisko T. Malthus, jego pogląd rozwinął J.M. Keynes.

krańcowa skłonność do oszczędzania, ekon. wyrażona w procentach wszelka zmiana dochodu, którą gospodarstwa domowe przeznaczają na zwiększenie oszczędności.

IS–LM model, ekon. model makroekonomiczny stworzony 1937 przez R. Hicksa, ujmujący jednocześnie zjawiska zachodzące na rynku dóbr i usług oraz rynku pieniężnym. Krzywa IS (Investment–Savings) stanowi zbiór kombinacji stopy procentowej i rozmiarów produktu krajowego, przy których istnieje równowaga na rynku dóbr i usług. Krzywa IS jest określona wzorem:

i = A : a – Y : a x w,

gdzie: i — stopa procentowa; A — suma autonomicznych (niezależnych od stopy procentowej) wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych, autonomicznych inwestycji przedsiębiorstw i autonomicznych wydatków państwa; a — wrażliwość inwestycji na zmiany stopy procentowej; w — mnożnik; Y — rozmiary PKB.

Krzywa LM (liquidity money) stanowi zbiór kombinacji stopy procentowej i rozmiarów produktu krajowego, przy których istnieje równowaga na rynku pieniądza; krzywa LM jest określona wzorem:

i = k : b x Y – 1 : b x M : P,

gdzie: i — stopa procentowa; k — odwrotność szybkości obiegu pieniądza 1 : V; b — wrażliwość popytu na pieniądz, na zmiany stopy procentowej; M — podaż pieniądza; P — przeciętny poziom cen.

Istnieje tylko jedna kombinacja stopy procentowej i rozmiarów produktu, przy której występuje równowaga na rynku dóbr i usług oraz rynku pieniądza. Model IS-ML pozwala analizować skutki różnych polityk gosp. i ma wciąż duże znaczenie dydaktyczne.

krańcowa skłonność do konsumpcji, ekon. wyrażona w procentach wszelka część zmiany dochodu, którą gospodarstwa domowe przeznaczają na zwiększenie wydatków konsumpcyjnych.

eksport kapitału, ekon. wywóz za granicę kapitału ze źródeł publicznych albo prywatnych w postaci lokat na rynku walutowym, kredytów handlowych lub finansowych oraz inwestycji portfelowych i bezpośrednich inwestycji zagranicznych. eksport kapitału jest wynikiem względnego nadmiaru kapitału występującego w najbogatszych krajach i możliwości bardziej rentownej jego lokaty za granicą; lokat tych szuka kapitał gł. w krajach rozwijających się, a także w krajach rozwiniętych, zwł. w okresie szczególnie szybkiego ich rozwoju, gdy występuje zapotrzebowanie na przypływ kapitału z zewnątrz, lub w wypadku ich osłabienia w wyniku wojny; eksporterami kapitału są współcześnie gł. przedsiębiorstwa i banki prywatne, także przedsiębiorstwa państw. i agendy rządowe; eksport kapitału stwarza z jednej strony przesłanki do przyspieszonego wzrostu gosp. krajów przyjmujących obcy kapitał, do transferu technologii i nowoczesnych systemów organizacji i zarządzania, z drugiej — pociąga za sobą wzrost ekonomiczny i polityczny wpływów wierzycieli w krajach dłużniczych.

import [łac.], ekon. przywóz towarów z zagranicy w celu wykorzystania ich na rynku wewn.; transakcje importowe mogą być realizowane bezpośrednio między producentami i odbiorcami (i. bezpośredni), bądź poprzez wyspecjalizowane przedsiębiorstwa handlu zagr., które występują jako pośrednicy w handlu (i. pośredni).