Pojęcie prawa

Powszechnie zauważa się, iż prawo stanowi system norm postępowania, wyznaczających pewne powinności zachowań. Na gruncie teoretycznym wyodrębnia się dwie koncepcje normatywnej teorii prawa, prawo pozytywne oraz prawo natury. Prawo pozytywne to prawo tworzone przez kompetentne organy państwa, w procesie określanym jako stanowienie prawa. Normy te mają charakter powszechnie obowiązujący, zaś ich realizacja zagrożona jest przymusem państwowym. Zwolennicy teorii prawa natury stoją na stanowisku dualizmu prawa, obok prawa pozytywnego dostrzegają istnienie systemu norm niezależnych od ludzkich decyzji, istniejących niejako z samej natury, wyznaczającej jakiś porządek świata. Niekiedy jako ich źródło wymienia się Boga. Prawo to jest niezależne zatem od jakiejkolwiek władzy. Sens wyodrębniania prawa natury sprowadza się do poszukiwania ideału, wizji świata sprawiedliwego, w którym stosunki międzyludzkie mają charakter doskonały. Prawo natury stanowi zatem pewien zbiór wartości ogólnych, będących wytworem szeroko rozumianej kultury. Współczesny prawodawca kreując porządek prawny powinien w szerokim zakresie normy te urzeczywistniać.

Podstawowym celem prawa jest organizowanie społeczeństwa, a więc tworzenie pewnych form życia zbiorowego i określania warunków, na jakich one funkcjonują. Pochodnymi tej fundamentalnej funkcji prawa są funkcje organizacyjna, ochronna, wychowawcza, represyjna, rozstrzygania konfliktów.

Jak już uprzednio wspomniano prawo jest zbiorem norm postępowania, zachowań ludzkich we wzajemnych stosunkach. Normy te wyrażone są w postaci przepisów prawnych, należycie ustanowionych w aktach normatywnych. Są one dla swych adresatów obowiązujące, nie zastosowanie się do ich treści wiąże się z ujemnymi konsekwencjami w postaci przymusu państwowego. Te ujemne konsekwencje określa się terminem sankcji. Sankcje mogą przyjmować charakter penalny (pozbawienie jednostki cennych dla niej dóbr, jak np. wolność), egzekucyjny (zmuszenie jednostki do ciążącego na niej obowiązku) lub nieważności.

Państwo a prawo

Ramy współczesnego władztwa państwowego wytyczają normy prawne. Prawo określa terytorium państwa, obywatelstwo, organizację aparatu władzy oraz sposoby jej sprawowania. Prawo określa cele działania państwa, status obywateli, ich prawa i obowiązki. Ale to państwo tworzy prawo. Tworząc prawo realizuje swoje funkcje polityczne.

Państwo jest formą organizacji społecznej prawo zaś zbiorem reguł postępowania. Reguły te określają istotę państwa. Normy prawne stanowią podstawowe narzędzie regulacji samego państwa. Współczesne państwa określa się mianem państw prawa.

Tworzenie prawa i system źródeł prawa

Tworzenie prawa

Współcześnie do najbardziej rozpowszechnionych metod tworzenia prawa zalicza się stanowienie prawa oraz tworzenie prawa w drodze precedensów, a zatem w drodze jego stosowania. W historycznym rozwoju prawa istotną rolę odegrały przekształcanie zwyczajów w prawo (zwyczaje to powszechnie przyjęte w określonym środowisku praktyki postępowania) oraz kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych. W prawie międzynarodowym publicznym jako najistotniejszy czynnik kreujący prawo wymienia się umowę o charakterze prawotwórczym.

Tworzenie prawa w drodze precedensów charakterystyczne jest dla systemów anglosaskich, common law. Rozstrzygając konkretny przypadek organ sądowniczy w braku innych podstaw tworzy odpowiednią regułę decyzyjną wiążącą inne organy w analogicznych przypadkach.

Dla systemów kontynentalnych charakterystyczne jest tworzenie prawa poprzez jego stanowienie. Proces ten można określić jako jednostronne wydanie aktu normatywnego przez kompetentny organ w drodze ustalonych procedur. Akt normatywny stanowi zatem powszechnie obowiązujący dokument, wydany w przepisanej prawem formie, opublikowany i zawierający generalne i abstrakcyjne normy prawne ujęte w przepisy. Akty prawne określa się również mianem źródeł prawa.

Przepis prawny określa się jako formalnie wyodrębnioną jednostkę redakcyjną aktu prawnego, w postaci artykułu, paragrafu, ustępu czy zdania. Różnica pomiędzy przepisami a normami polega na tym, iż przepisy stanowią rezultat stanowienia prawa, zaś normy jego stosowania, a więc interpretacji. Przepisy traktuje się jako surowy materiał prawny.

Budowa aktu normatywnego cechuje się wysokim stopniem sformalizowania. Składa się on z następujących elementów: nagłówka, preambuły, części zasadniczej, przepisów końcowych oraz podpisu uprawnionego podpisu. Nagłówek zawiera nazwę aktu np. ustawa, rozporządzenie, zarządzenie, nazwę organu, od którego pochodzi, datę ustanowienia oraz tytuł określający przedmiot regulacji. Akty podstawowe wskazują także swoją podstawę prawną. Preambuła pojawia się w aktach szczególnej wagi i stanowi formę wstępu, wyjaśnienia motywów, prawodawcy. Część zasadnicza aktu normatywnego składa się z ponumerowanych cyframi arabskimi przepisów. W zależności od obszerności aktu mogą być one poszeregowane w księgi, działy, rozdziały, oddziały, tytuły. W niektórych aktach wyodrębnia się część ogólną i część szczególną. Przepisy końcowe i przejściowe bywają zamieszczane na końcu aktu normatywnego i rozstrzygają kwestie wejścia w życie danego aktu, ewentualnego uchylenia dotychczas obowiązujących przepisów, obowiązywania przepisów w okresie przechodnim. Ostatnim elementem aktu jest podpis.

Jednym z fundamentalnych kryteriów obowiązywania aktu prawnego jest jego publikacja w oficjalnym publikatorze. Sposób i zasady publikacji regulują postanowienia ustawy z 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych aktów prawnych. Ustawa formułuje zamknięty katalog dzienników urzędowych: Dziennik Ustaw R P, Dziennik Urzędowy RP Monitor Polski, Dziennik Urzędowy RP Monitor Polski B, i inne. Ustawa ustanawia następujące zasady promulgacji aktów normatywnych: publikacja jest obowiązkowa i niezwłoczna, akty wchodzą w życie po upływie 14 dni od ich ogłoszenia, chyba że w danym akcie określono inny termin wejścia w życie oraz artykułuje podstawową w prawie zasadę niedziałania prawa wstecz.

System źródeł prawa

Stwierdzenie, iż źródła prawa tworzą system oznacza, że akty prawne podlegają hierarchii ważności oraz są za sobą funkcjonalnie powiązane. Podstawowe zasady rządzące tymi zależnościami to:

1. ustanowienie jako najwyższego aktu normatywnego konstytucji, określającej katalog źródeł prawa, ich hierarchię, tryb i warunki stanowienia,

2. ustanowienie organów prawodawczych kompetentnymi do wydawania ustaw, aktów o najwyższej mocy prawnej,

3. przyznanie organom wykonawczym w ograniczonym stopniu kompetencji stanowienia prawa, w zakresie aktów niższego rzędu, na podstawie delegacji ustawowej,

4. treść aktu niższego rzędu nie może być sprzeczna z treścią aktu wyższego rzędu.

Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. reguluje system źródeł prawa w Polsce w następujący sposób:

1. źródłami powszechnie obowiązującego prawa są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego,

2. źródłami prawa o charakterze wewnętrznym są: uchwały RM, zarządzenia Prezesa RM i ministrów.

System aktów prawnych stanowi katalog zamknięty. Akty normatywne zaliczane do źródeł powszechnie obowiązującego prawa obowiązują wszystkie podmioty znajdujące się pod polską jurysdykcją. System ten zbudowany jest na zasadzie kolejnych delegacji i opiera się na aktach ustawodawczych.

Konstytucja, choć formalnie zaliczana jest do ustaw wyróżnia się szczególną mocą. Stanowi podstawę całego systemu prawa. Przedmiotem jej regulacji są fundamentalne kwestie ustrojowe państwa oraz kwestie statusu obywatela wobec państwa. Jej szczególną pozycje podkreśla tryb uchwalania i zmian a także zakaz wydawania aktów sprzecznych z jej postanowieniami.

Ustawy zajmują w hierarchii aktów normatywnych miejsce tuż za konstytucją. Ich wydawanie należy do wyłącznej kompetencji parlamentu. Ich cechą konstytutywną jest nieograniczoność przedmiotu regulacji. Niektóre, szczególnie istotne dla państwa i obywateli kwestie, jak np., budżet, podatki i daniny, wolności, ograniczanie własności i swobody działalności gospodarczej stanowią wyłączną materię ustawową. Ustawy podlegają publikacji w D.U. RP.

Umowa międzynarodowa jest zgodnym oświadczeniem woli, co najmniej dwóch państw lub innych podmiotów prawa międzynarodowego. Wiele takich umów zawiera regulacje wywierające bezpośredni wpływ na prawa wewnętrzne. Dlatego też wymagają one ratyfikacji, czyli uznania przez organ upoważniony do reprezentowania państwa w stosunkach zewnętrznych za wiążącą państwo umowę zawartą przez inny organ lub jego pełnomocnika. W prawie polskim ratyfikowanie umów międzynarodowych podobnie jak i ich wypowiadanie należy do prerogatyw prezydenta. Niektóre umowy międzynarodowe, jak np. umowy przekazujące podmiotowi obcemu część kompetencji władzy państwowej uzależniają dopuszczalność ratyfikacji od wydania szczególnej ustawy ratyfikacyjnej. Nie wszystkie umowy wymagają ratyfikacji, forma ta nie jest zastrzeżona m.in. dla umów rządowych lub resortowych. Ratyfikowane umowy międzynarodowe stanowią w Polsce źródło powszechnie obowiązującego prawa. Konstytucja umieszcza ratyfikowane umowy międzynarodowe w systemie prawa po ustawach. W Konstytucji dokonuje się jednak rozróżnienia pomiędzy zwykłą ratyfikowaną umową międzynarodową, a umową wymagającą dla swej ratyfikacji wydania szczególnej ustawy upoważniającej do ratyfikacji. Ten drugi typ umów ma zagwarantowane konstytucyjnie pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli nie da się pogodzić ich treści. Umowy międzynarodowe nie mogą być sprzeczne z Konstytucją. Ratyfikowane umowy międzynarodowe podlegają publikacji w D.U. RP. Są stosowane bezpośrednio.

Rozporządzenie jest aktem wykonawczym do ustawy, wydawanym na podstawie wyraźnej delegacji ustawowej. Zawiera przepisy powszechnie obowiązujące. Stanowi uszczegółowienie, konkretyzację niektórych postanowień ustawowych. Wydawanie rozporządzeń należy do prerogatyw Prezydenta, Rady Ministrów, Prezesa RM, ministrów, przewodniczących komitetów powoływanych w skład RM oraz Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Wymagają publikacji w DU.

Wśród aktów prawa miejscowego wyróżnia się rozporządzenia wojewody, akty prawne terenowych organów administracji niezespolonej oraz prawo gminne, powiatowe i wojewódzkie. Są to akty o charakterze administracyjnym, obowiązujące w granicach lokalnej właściwości stanowiących je organów.

Akty normatywne o charakterze wewnętrznym nie posiadają mocy prawa powszechnie obowiązującego, są skierowane do jednostek organizacyjnych podległych wydającemu je organowi i je obowiązującymi. Są to uchwały RM i zarządzenia. Podlegają publikacji w Monitorze Polskim.

Jeśli chodzi o źródła prawa międzynarodowego publicznego to są nimi umowa międzynarodowa i zwyczaj (ogólna praktyka przyjęta przez prawo). Specyficzną formą prawa międzynarodowego jest prawo wspólnotowe. System prawa wspólnotowego tworzą tzw. akty prawne pierwotne właściwe umowy międzynarodowe oraz akty prawa wtórnego, akty tworzone przez organy wspólnot powołane do życia prawem pierwotnym. Najwyżej usytuowane w hierarchii prawa wspólnotowego są rozporządzenia. Zawierają normy prawa powszechnie obowiązującego we wszystkich krajach wspólnoty, normy te są bezpośrednio stosowane przez sądy w procesie orzekania, analogicznie jak akty prawa wewnętrznego. Prawo wewnętrzne sprzeczne z treścią rozporządzeń podlega zmianie. Rozporządzenia publikowane są Dzienniku Urzędowym wspólnot Europejskich. Kolejna kategoria wspólnotowych aktów normatywnych to dyrektywy. Stanowią narzędzie harmonizacji prawa wspólnotowego. Zawierają pewne wzorce, modele, wskazówki, których bezpośredni sposób realizacji pozostawia się prawom wewnętrznym. Kolejną kategorię stanowią decyzje, akty o charakterze administracyjnym, efekt stosowania prawa a nie jego stanowienia. Są skierowane do indywidualnego adresata, w konkretnej sprawie i nie stanowią prawa powszechnie obowiązującego. Ostatnią kategorią są zalecenia i opinie, mające charakter jedynie pomocniczy.

System prawa wspólnotowego zbliżony jest w swych rozwiązaniach do systemów praw wewnętrznych, opiera się na następujących założeniach:

1. pierwszeństwa prawa wspólnotowego przed prawami wewnętrznymi,

2. hierarchiczności źródeł prawa,

3. niesprzeczności norm niższego rzędu z normami wyższego rzędu,

4. jednolitości prawa (we wszystkich państwach winno być one stosowane jednakowo),

5. bezpośredniości w skutkach prawa wspólnotowego .

Systematyka prawa

Pojęcie system jest wspólne dla wielu nauk. Ogólnie charakteryzuje się go jako zespół elementów pozostających we wzajemnych interakcjach, przy czym te relacje stanowią czynnik organizujący ów zespół elementów. Mówiąc o systemie prawa należy stwierdzić, iż normy prawne nie występują w izolacji, ale stanowią większą całość, stanowiąc wewnętrznie zorganizowany system. Prawo stanowi system norm postępowania, wyznaczających pewne powinności zachowań. Dla potrzeb praktyki prawa ów materiał normatywny systematyzuje się. Jedną z najważniejszych systematyk praw jest podział na mniejsze podzbiory, określane mianem gałęzi prawa, rozumianych jako kompleksy norm prawnych, regulujących określone kategorie stosunków społecznych. Jako podstawowe gałęzie prawa uznawano powszechnie prawo cywilne, administracyjne i karne. Obecnie umacnia się koncepcja systematyki opartej na podziale na prawo prywatne i prawo publiczne. Proces wytyczania ścisłych granic pomiędzy poszczególnymi gałęziami prawa jest nader skomplikowany. O określonej kwalifikacji danego materiału normatywnego przesądzają różnorodne kryteria, z których szczególną rolę przypisuje się dwóm; przedmiotowi regulacji prawnej oraz metodzie regulacji. Jako kryteria pomocnicze przyjmuje się kryterium wiodących instytucji prawnych, specyficznych dla danej gałęzi zasad prawnych oraz kryterium kodyfikacji. W odniesieniu do prawa cywilnego poprzestaje się zazwyczaj na kryteriach przedmiotu regulacji prawnej oraz kryterium metody uregulowania. Kryterium przedmiotu regulacji odnosi się do kręgu stosunków społeczno-gospodarczych podlegających regulacji. Z tego punktu widzenia prawo cywilne jawi się jako zbiór norm regulujących stosunki społeczno-gospodarcze o charakterze majątkowym oraz niektóre stosunki o charakterze niemajątkowym. Warto odnotować, iż ustawodawca określając w art. 1 przedmiot regulacji poprzestaje na lakonicznym stwierdzeniu, iż ustawę stosuje się do regulacji stosunków cywilnoprawnych pomiędzy osobami fizycznymi i osobami prawnymi, nie dając tym de facto żadnych wskazówek interpretacyjnych.

Kryterium przedmiotu regulacji wywołuje w doktrynie prawa cywilnego liczne kontrowersje, podnosi się, iż niektóre stosunki tego rodzaju znajdują podstawę normatywną w innych gałęziach prawa, np. prawa administracyjnego. Obecnie, zatem jako za skuteczniejsze kryterium wyodrębniania prawa cywilnego przyjmuje się kryterium metody regulacji. Metoda cywilistyczna zakłada autonomię podmiotów w stosunkach prawnych. Pomiędzy podmiotami brak jest zależności polegającej na podporządkowaniu. Motorem działań jest autonomia woli, a kwestie sporne rozstrzyga na żądanie stron niezawisły sąd. Powyższy pogląd zyskał również aprobatę w judykaturze. Dla faktycznej oceny stosunku braku zależności bez wpływu pozostaje nierównomierny status ekonomiczny stron, mogący w istotny sposób kształtować ich wolną wolę. Reasumując, prawem cywilnym określać będziemy te wszystkie przepisy prawa, które wydano przy zastosowaniu cywilnoprawnej metody regulacji. Fakt zamieszczanie ich w aktach normatywnych zaliczanych do innych gałęzi prawa nie odgrywa tutaj istotniejszej roli.

Przeciwieństwem cywilistycznej metody regulacji jest metoda administracyjna, charakteryzująca się stosunkiem podporządkowania. Jedna ze stron - organ państwowy posiada jednostronne kompetencje wydawania nakazów, zakazów lub udzielania zezwoleń. Trzecią znaną systemowi prawa metodą regulacji jest metoda karna, dla której charakterystyczne jest pojęcie sankcji karnej.

Oprócz podziałów pionowych systemu prawa, z punktu widzenia praktyki wyodrębnia się również podziały poziome, na tzw. dziedziny prawa, określane też jako działy prawa. Niektóre dookreślił sam ustawodawca, systematyzując kodeks cywilny, inne znajdują podstawę normatywną w ustawach szczególnych. Wśród działów ustawowych znajdujemy część ogólną, prawo rzeczowe, zobowiązania, prawo spadkowe. W odrębnych ustawach uregulowano m. in. prawo własności intelektualnej, prawo o papierach wartościowych, prawo rodzinne.

Stosunek prawny i jego elementy

Rzeczywiste zdarzenia i nasze zachowania to kwestia faktów. Fakty te mogą mieć charakter indyferentny (obojętny prawnie) mogą jednak przybierać charakter faktów prawnych. Fakty prawne to takie zdarzenia albo zachowania, które wywołują określone skutki prawne, kreują mianowicie pewne relacje między podmiotami, polegające na powstawaniu, modyfikacji lub gaśnięciu konkretnych uprawnień lub obowiązków. Taki specyficzny stosunek społeczny, którego powstanie i przebieg reguluje prawo, a stronami są podmioty prawa określa się pojęciem stosunku prawnego.

Stosunek prawny stanowi zatem szczególną postać stosunków społecznych w ogóle, mowa jest o nim wówczas, gdy pomiędzy jakimiś podmiotami ze względu na obowiązującą je normę prawną dochodzi do zależności, polegającej na tym, że obowiązkiem jednego z nich jest określone zachowanie wobec drugiego. Odróżnia je zatem od innych stosunków społecznych to, że ich powstanie, modyfikacja oraz wygaśnięcie związane są treścią norm prawnych.

Stosunek prawny składa się z trzech elementów:

- stron stosunku prawnego,

- treści,

- przedmiotu.

Podmioty prawa cywilnego

Stronami stosunku prawnego mogą być jedynie podmioty wykreowane przez prawo, czyli podmioty prawa. Są to osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym przepisy szczególne przyznają zdolność prawną. A zatem podmioty prawa to jednostki mogące uczestniczyć w stosunkach prawnych. Charakteryzuje się poprzez pewne kryteria, tzw. atrybuty podmiotowości prawnej. Do najważniejszych atrybutów podmiotowości prawnej należą zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych. Zdolność prawna to możność bycia podmiotem praw i obowiązków, czyli możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań. Jest podstawową i nieodłączną cechą podmiotowości prawnej, a przepisy szczególne mogą wprowadzać w tym względzie jedynie tylko pewne jej ograniczenia. Zdolność do czynności prawnych oznacza możność nabywania praw i zaciągania zobowiązań w sferze prawa prywatnego poprzez samodzielne czynności prawne. Zdolność do czynności prawnych może ulegać ograniczeniu i nie przysługuje wszystkim podmiotom.

Osoby fizyczne

Osoba fizyczna jest prawnym synonimem człowieka. Współcześnie uznaje się, iż podmiotem prawa jest każdy człowiek bez względu na wiek, płeć, rasę, narodowość itp. Pogląd ten expressis verbis wyraża art. 8 k.c., stanowiąc iż każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną. Na podstawie powyższej regulacji można stwierdzić, że początkiem zdolności prawnej jest chwila urodzenia, a zatem moment odłączenia od ciała matki. Niezbędnym warunkiem nabycia zdolności prawnej, a zatem uzyskania podmiotowości prawnej, jest przyjście dziecka na świat jako żywe. Choć co do zasady nabycie zdolności prawnej następuje w chwili urodzenia, prawo chroni niektóre interesy nienarodzonego, a już poczętego dziecka tzw. nasciturusa podobnie jak człowieka urodzonego. Śmierć człowieka oznacza w sensie prawnym utratę zdolności prawnej, a wraz z nią wygaśnięcie praw i obowiązków. Analogiczne skutki wywiera orzeczenie o uznaniu za zmarłego (art. 29 – 32 k.c.).

Zakres zdolności prawnej osób fizycznych nie przedstawia się w sposób identyczny, przepisy szczególne mogą wprowadzać w tym względzie pewne ograniczenia spowodowane takimi czynnikami jak: wiek, brak obywatelstwa, skazujący wyrok, stan umysłowy itp. (np. chory psychicznie nie może zawrzeć małżeństwa, skazany może być pozbawiony praw wyborczych, osoba nieposiadająca pełnej zdolności do czynności prawnych nie może być przedsiębiorcom itp.).

Zdolność do czynności prawnych zgodnie z przepisami prawa cywilnego może przysługiwać osobie fizycznej w pełni, może przysługiwać jej w postaci ograniczonej oraz może nie przysługiwać w ogóle.

Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletniości. Pełnoletniość uzyskuje się z chwilą ukończenia 18 lat, małoletni uzyskują pełnoletniość z chwilą wstąpienia w związek małżeński.

Ograniczona zdolność do czynności prawnych przysługuje małoletnim, którzy ukończyli 13 lat oraz osobom częściowo ubezwłasnowolnionym. Osoby takie mogą bez zgody przedstawiciela prawnego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz mogą rozporządzać swoim zarobkiem, dla ważności czynności prawnej o charakterze zobowiązującym lub rozporządzającym zawieranej przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych wymagana jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego.

Osoby, które nie ukończyły lat 13 oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione nie mają zdolności do czynności prawnych. Czynności prawne przez nie dokonane są nieważne, z wyjątkiem umów należących do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, jeżeli zostały wykonane i nie prowadzą do pokrzywdzenia osoby pozbawionej zdolności do czynności prawnych.

Osobę fizyczną można ograniczyć lub pozbawić zdolności do czynności prawnych w drodze jej ubezwłasnowolnienia. O ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd okręgowy. Jej przesłankami mogą stać się choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania.

Inne atrybuty osoby fizycznej to nazwisko i imię, miejsce zamieszkania, stan cywilny, dobra osobiste, obywatelstwo.

Osoby prawne

Zgodnie z treścią art. 33 k.c. osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Posiadanie przez osoby prawne zdolności prawnej oznacza, iż mogą one we własnym imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania. Zdolność prawna osób prawnych została ukształtowana w węższym zakresie niż ma to miejsce w przypadku osób fizycznych. Osoby prawne nie mogą być np. podmiotami stosunków rodzinnych, nie mogą sporządzać testamentów, itp. Uzyskanie zdolności do czynności prawnych przez osoby prawne czasowo zlewa się z uzyskaniem podmiotowości i przysługuje jedynie w pełni, brak tutaj czynników mogących wpływać na jej ograniczenie lub wyłączenie.

Podstawowe dla osób prawnych zagadnienia jak tryb powstawania, utrata osobowości prawnej i strukturę organizacyjną określają normy prawne.

Jednostki te mogą nabywać osobowość prawną w dwojaki sposób: z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru lub z mocy prawa bez konieczności takiego wpisu. Utrata osobowości prawnej może nastąpić w drodze jej likwidacji lub reorganizacji. Likwidacja ma na celu przede wszystkim zaspokojenie wierzycieli, zadysponowanie pozostałym majątkiem oraz wykreślenie osoby prawnej z rejestru. Reorganizacja nie łączy się z likwidacją osoby prawnej, może polegać na podziale lub łączeniu osób prawnych.

U podstaw konstrukcji struktury organizacyjnej osób prawnych w prawie polskim legła tzw. teoria organów. Zasadę tą wyraża art. 38 k.c., stanowiąc, iż osoba prawna działa poprzez swoje organy. Działanie organu jest działaniem osoby prawnej. Podmiotem stosunków prawnych jest osoba prawna, a nie organ. Strukturę organizacyjną oraz kompetencyjną poszczególnych organów określają właściwe przepisy oraz postanowienia jej statutu. Do najbardziej typowych rodzajów organów osób prawnych należą: organy stanowiące (walne zgromadzenie), organy zarządzające (zarząd) oraz organy kontrolne (rada nadzorcza, komisja rewizyjna).

Osoby prawne stanowią kategorię wyjątkowo szeroką. Na szczególną uwagę zasługują niewątpliwie państwowe osoby prawne, a wśród nich Skarb Państwa. Państwowe osoby prawne są jednostkami organizacyjnymi, których działalność opiera się na mieniu państwowym. Skarbem Państwa jest samo państwo występujące w charakterze podmiotu cywilnoprawnego. Pojęcie Skarbu Państwa pojawia się w obrocie prawnym, zatem wówczas, gdy państwo wstępuje w stosunki cywilnoprawne z innymi podmiotami. Skarb państwa nie ma jakiejś własnej struktury organizacyjnej, jest to nazwa zbiorcza, obejmująca poszczególne, wyodrębnione państwowe jednostki organizacyjne, nieposiadające własnej osobowości prawnej. Zalicza się do nich m.in. ministerstwa, policję, wojsko, szkoły, urzędy administracji terenowej. Poprzez te jednostki Skarb Państwa podejmuje czynności prawne. Jednostki te działają, zatem w obrocie pranym na rachunek Skarbu Państwa. Kierownicy tych jednostek zarządzają powierzonym im mieniem oraz reprezentują Skarb Państwa w stosunkach cywilnoprawnych. Do pozostałych państwowych osób prawnych zalicza się m.in. przedsiębiorstwa państwowe, banki państwowe, szkoły wyższe, PKP, NBP, Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa i inne. Podmioty te posiadają własny majątek, zdolność prawną i organy, są niezależne od siebie i od Skarbu Państwa, Skarb Państwa nie odpowiada za ich zobowiązania.

Ułomne osoby prawne

Artykuł 331 § 1 k.c. stanowi, iż status prawny jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, a którym ustawa przyznaje osobowość prawną należy kształtować w drodze odpowiedniego stosowania przepisów o osobach prawnych. Do takich ułomnych osób prawnych zalicza się 4 spółki osobowe: spółkę jawną, komandytową, partnerską i komandytowo-akcyjną oraz wspólnoty mieszkaniowe.

Przedstawicielstwo

W polskim systemie prawa dopuszczalna jest reprezentacja podmiotu przez jego przedstawiciela. Przedstawiciel działa w imieniu reprezentowanego i na jego rzecz.

Przedstawicielstwo w prawie cywilnym może opierać się na ustawie, tzw. przedstawicielstwo ustawowe lub oświadczeniu reprezentowanego tzw. pełnomocnictwie. Przedstawicielstwo ustawowe jest podyktowane ochroną interesów osób pozbawionych możliwości samodzielnego prowadzenia swoich spraw, np. osób pozostających pod opieką, czy kuratelą. Powołanie przedstawiciela, zakres jego umocowania oraz sposób reprezentacji określa ustawa.

Pełnomocnictwo jest formą oświadczenia woli, w którym mocodawca ustanawia pełnomocnika. Jest to jednostronna czynność prawna, nie wymaga się więc zgody pełnomocnika. Skuteczność czynności zawartej przez przedstawiciela ocenia się m.in. pod względem kryterium granic umocowania. W związku z powyższym wyróżnia się pełnomocnictwo ogólne (obejmuje czynności nieprzekraczające zwykłego zarządu), rodzajowe do pewnego rodzaju czynności i szczególne do poszczególnych czynności. Pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone w formie pisemnej. Pełnomocnictwo do zawarcia czynności prawnych, dla których ważności ustawa wymaga zachowania formy szczególnej, powinno być także zawarte w takiej formie. Przy przekroczeniu granic umocowania lub działaniu bez pełnomocnictwa tzw. rzekomy pełnomocnik (falsus procurator) ważność zawartej umowy uzależnia się od jej potwierdzenia przez osobę, w której imieniu została zawarta. Czynności prawne dokonane przez pełnomocnika po wygaśnięciu pełnomocnictwa wiążą reprezentowanego, chybże druga strona wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć o wygaśnięciu pełnomocnictwa. Pełnomocnictwo wygasa wobec ziszczenie się okoliczności wskazanych w pełnomocnictwie, śmierci pełnomocnika lub mocodawcy, odwołania pełnomocnika oraz utraty przez pełnomocnika zdolności do czynności prawnych.

Szczególną formą przedstawicielstwa jest prokura, jest to pełnomocnictwo udzielane przez przedsiębiorcę podlegającemu obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców, obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, z wyjątkiem zbycia przedsiębiorstwa, oddania go w czasowe korzystanie oraz zbywania i obciążania nieruchomości. Ustawa zastrzega dla udzielenia prokury formę pisemną pod rygorem nieważności.

Przedmiot prawa

Przedmiotem stosunku prawnego jest nakazane, zakazane lub dozwolone zachowanie podmiotów tego stosunku, a jeżeli dotyczy ono określonego dobra niematerialnego lub materialnego to również to dobro. Zachowania te w praktyce najczęściej wiążą się z jakimiś dobrami materialnymi lub niematerialnymi, uzależniając przy tym charakter prawny regulacji od właściwości tegoż dobra. Stąd też należy dokonać ich właściwej klasyfikacji. Przedmioty stosunków cywilnoprawnych dzieli się na:

1. rzeczy. Zgodnie z art. 45 rzeczami są tylko przedmioty materialne, wyodrębnione z zasobów przyrody na tyle, iż mogą stanowić samodzielny przedmiot obrotu. Rzeczy dzieli się na ruchomości oraz nieruchomości. Kodeks definiuje jedynie nieruchomości, stanowiąc iż są nimi części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności, a zatem wyodrębnione fizycznie (geodezyjnie) i prawnie, tzw. grunty oraz trwale z gruntem związane budynki lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności, tzw. nieruchomości lokalowe. Wszystkie inne rzeczy zalicza się do klasy ruchomości. Z rzeczami ściśle związane prawnie są takie pojęcia, jak: części składowe, przynależności i pożytki. (art. 47) Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości lub odłączonej części. Nie stanowią części składowej przedmioty połączone z rzeczą jedynie dla przemijającego użytku. Częściami składowymi gruntów są budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, drzewa i inne rośliny (wyjątki 235, 272). Część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności. Przynależnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli pozostają z nią w faktycznym związku odpowiadającemu temu celowi. Czynność prawna dotycząca rzeczy głównej odnosi skutek także wobec przynależności, chyba że co innego wynika z treści tej czynności lub przepisów szczególnych. Pożytki. Kodeks (art. 53-54) wyszczególnia pożytki rzeczy naturalne (płody, przychówek, owoce) i cywilne (dochody jakie rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego) oraz prawne (dochody jakie przynosi to prawo). Zasadą jest, że pożytki przypadają właścicielowi (art. 140), ale mogą też przysługiwać innej osobie na podstawie przepisów szczególnych (art. 693).

2. przedmioty materialne nie będące rzeczami. Brak wyodrębnienia. Są to kopaliny, ciecze, gazy.

3. przedmioty zbiorowe, jak przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne. Przedsiębiorstwem w znaczeniu przedmiotowym jest zorganizowany zespół składników niematerialnych oraz materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej. Podstawowym skutkiem prawnym wyodrębnienia przedsiębiorstwa jako osobnego przedmiotu stosunków prawnych jest to, że czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa, chyba że co innego wynika z treści tej czynności lub przepisów szczególnych.

4. przedmioty niematerialne. Są to dobra osobiste, przedmioty z zakresu własności intelektualnej, energia, pieniądze, papiery wartościowe.

Kodeks posługuje się także pojęciem zbiorowym dla wszystkich praw majątkowych określając je mianem mienia. Mienie składa się z wszelkich aktywów, nie zawiera pasywów (art. 44).

Czynności prawne

Nawiązanie stosunku prawnego, podobnie jak jego zmiana i wygaśnięcie wymagają zaistnienia określonego prawem faktu. Takie fakty prawne mogą przybierać charakter zdarzeń lub działań. Zdarzenia to fakty prawne powstające niezależnie od ludzkiej woli, zdarzenia losowe, upływ czasu, efekt działania sił przyrody. Działania to zachowania będące przejawem woli człowieka. Mogą one polegać na czynieniu lub zaniechaniu. Tradycyjnie dzieli się je na czynności prawne konwencjonalne oraz czyny. Czynności prawne konwencjonalne to celowe i legalne działania podmiotów prywatnych oraz organów państwowych zmierzające do osiągnięcia odpowiednich skutków prawnych poprzez składanie oświadczeń woli. Możemy tu mówić o czynnościach prawnych, konstytutywnych orzeczeniach sądowych oraz konstytutywnych decyzjach administracyjnych. Czyny to inne działania rodzące określone skutki prawne, bez względu na rzeczywisty zamiar działającego. Czyny mogą mieć charakter legalny oraz niezgodny z prawem. Czyny zgodne z prawem to np. stworzenie utworu, znalezienie rzeczy, wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia, zawiadomienie sprzedawcy o wadach rzeczy. Czyny niezgodne z prawem tzw. delikty to działania naruszające istniejący porządek prawny.

Czynności prawne należą do jednej z kategorii zdarzeń prawnych - cywilnoprawnych wywołujących powstanie, modyfikację lub wygaśnięcie stosunków prawnych. Na gruncie prawa cywilnego stanowią niewątpliwie podstawowe narzędzie obrotu cywilnoprawnego. Czynnością prawną jest działanie polegające na złożeniu oświadczenia woli w celu wywołania określonych skutków prawnych. Oświadczenie woli stanowi uzewnętrznioną postać decyzji określonego podmiotu i wypełnia w zasadzie treścią pojęcie czynności prawnej. Oświadczeniem woli jest w zasadzie każde zachowanie w dostateczny sposób wyrażające zamiar wywołania skutku prawnego.

Spośród licznych klasyfikacji czynności prawnych z punktu widzenia regulacji kodeksowych na uwagę zasługuje podział na:

1. ze względu na liczbę uczestników na: czynności jednostronne (dochodzą do skutku w wyniku złożenia jednego oświadczenia woli (testament, wypowiedzenie umowy, odrzucenie spadku, potrącenie) umowy (dochodzą do skutku w wyniku złożenia co najmniej dwóch oświadczeń woli) oraz uchwały.

2. ze względu na rodzaj konsekwencji prawnych zobowiązujące, rozporządzające oraz zobowiązujaco-rozporządzające. Poprzez czynność zobowiązującą dłużnik zobowiązuje się względem wierzyciela do spełnienia określonego świadczenia, tzn. określonego działania lub zaniechania. Czynności o charakterze rozporządzającym polegają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego. Czynności zobowiązujaco-rozporzadzajace mają charakter mieszany, stanowią zobowiązanie do rozporządzenia.

Wykładnia i formy czynności prawnych

Ogólne zasady wykładni oświadczeń woli i niektórych czynności prawnych – umów zostały określone w art. 65 k.c. Oświadczenia woli należy interpretować przy uwzględnieniu okoliczności, w których zostały złożone zgodnie z zasadami współżycia społecznego oraz ustalonymi zwyczajami. Umowy należy natomiast badać pod kątem zgodnego zamiaru stron i celu umowy aniżeli dosłownego jej brzmienia.

Prawo cywilne konstruuje w odniesieniu do czynności prawnych ogólną zasadę dowolności formy składania oświadczeń woli (art. 60). Dla ważności jednak niektórych czynności prawnych wymaga się zachowania formy szczególnej. Ustawa przewiduje m.in. następujące formy szczególne: formę pisemną, pismo z data pewną, pismo z notarialnym lub urzędowo poświadczonym podpisem, akt notarialny. Najczęstsze zastosowania znajduje zwykła forma pisemna, dla jej zachowania wystarczy złożenie własnoręcznego podpisu pod treścią oświadczenia woli zamieszczonego na w dowolny sposób sporządzonym dokumencie (art. 78). Najbardziej sformalizowaną postacią czynności prawnej jest forma aktu notarialnego, polegająca na spisaniu przez notariusza treści oświadczenia woli, odczytania go stronom i wraz z nimi podpisaniu. Konsekwencje nie zachowania szczególnej formy czynności prawnej mogą polegać na jej nieważności, wprowadzeniu ograniczeń niektórych środków dowodowych oraz wprowadzeniu innych skutków prawnych.

Zastrzeżenie zachowania określonej formy czynności prawnej pod rygorem jej nieważności (ad solemnitatem) skutkuje nieważnością czynności zawartej bez dochowania zastrzeżonej formy, co oznacza, że nie wywołuje ona żadnych skutków prawnych. Obowiązek zachowania formy może oprócz przepisów wynikać także z woli stron. Zwykła forma pisemna pociąga za sobą sankcję nieważności tylko wtedy, gdy konsekwencja taka została w tym przepisie wyraźnie określona. Pozostałe kwalifikowane formy pisemne są zastrzeżone rygorem nieważności ex lege bez konieczności umieszczania takich zastrzeżeń w treści poszczególnych przepisów. Ustawodawca może jednak przewidzieć w nich także inną, wyraźnie określoną konsekwencję nie zachowania wymaganej formy.

Wymóg zachowania zwykłej formy pisemnej dla celów dowodowych (ad probationem) oznacza, iż w razie sporu sądowego nie zostaną dopuszczone dowody ze świadków oraz z przesłuchania stron na fakt dokonania takiej czynności (art. 74). Sąd jednak w niektórych przypadkach może dopuścić wyżej wymienione dowody.

Forma ad eventum polega na tym, iż czynność zawarta bez zachowania określonej formy jest ważna, ale nie wywołuje niektórych skutków (art. 660).

Nieważność czynności prawnych a wady oświadczeń woli

Nieważność czynności prawnej może mieć charakter bezwzględny lub względny. Przyczynami bezwzględnej nieważności czynności prawnych mogą być: zawarcie czynności prawnej przez osobę nieposiadającą wymaganego zakresu zdolności do czynności prawnych, niezachowanie przepisanej szczególnej formy czynności prawnej, sprzeczność czynności prawnej z ustawą, zasadami współżycia społecznego lub jej zawarcie w celu obejścia ustawy (art. 58 k.c.) oraz wady oświadczeń woli; brak świadomego i swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli oraz pozorność.

Zgodnie z treścią art. 82 nieważne jest oświadczenie woli osoby, która z jakiegokolwiek powodu znajdowała się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, w szczególności dotyczy to choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego, albo innego choćby nawet przemijającego zaburzenia czynności psychicznych. Nieważne jest również pozorne oświadczenie woli, tj. oświadczenie złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru.

Bezwzględnie nieważna czynność prawna nie wywołuje żadnych skutków prawnych, strony nieważnej umowy muszą sobie zwrócić wszystko, co sobie świadczyły. Nieważność taka powstaje z mocy prawa, może się na nią powołać każdy, kto ma w tym interes prawny, a sąd uwzględnia powyższe okoliczności z urzędu.

Względną nieważność czynności prawnych wywołują następujące wady oświadczeń woli: błąd, podstęp oraz groźba.

Unormowanie instytucji błędu stanowi treść art. 84. Ustawa nie formułuje definicji błędu. Przyjmuje się, iż błędem jest stan niezgodności pomiędzy rzeczywistością, a jej odbiciem w świadomości danego podmiotu. Zgodnie z powyższym przepisem, osoba składająca oświadczenie woli może powoływać się na błąd, jeżeli spełnione są dwa warunki: błąd dotyczy treści czynności prawnej oraz błąd jest istotny (gdyby osoba składająca oświadczenie woli miała świadomość stanu faktycznego to nie złożyłaby takiego oświadczenia). Jeżeli jednak oświadczenie woli zostało złożone innej osobie, to na błąd można się powoływać jedynie wtedy, gdy osoba ta wywołała błąd chociażby nieumyślnie lub o błędzie wiedziała, lub z łatwością mogła błąd zauważyć.

W przypadku podstępnego wprowadzenia w błąd, a zatem w przypadku tzw. podstępu, można uchylić się od skutków swego oświadczenia woli także wtedy, gdy błąd nie był istotny oraz nie dotyczył treści czynności prawnej.

Groźbą nazywamy zapowiedź wyrządzenia określonej dolegliwości. Groźba jest zatem rodzajem przymusu psychicznego, nie wyłącza, jak ma to miejsce w przypadku przymusu fizycznego woli, ale stawia daną osobę przed dylematem, złożyć wymagane oświadczenie lub narazić się na zapowiadaną dolegliwość. Zgodnie z treścią art. 87 na groźbę w celu uchylenia skutków swego oświadczenia woli można się powoływać jedynie jeżeli była ona poważna i bezprawna.

Ziszczenie się którejś z przesłanek skutkujących względną nieważnością czynności prawnych nie powoduje ex lege nieważności dokonanej czynności prawnej, stwarza jednak po stronie osoby zainteresowanej uprawnienie do podważenia ważności takiej czynności. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, podstępu lub groźby następuje przez złożenie pisemnego oświadczenia.

5. Stosowanie prawa

Stosownie prawa w aspekcie normatywnym polega na określaniu prawnych konsekwencji zdarzeń cywilnoprawnych. K.p.c. stanowi w art. 2, iż rozpoznawanie spraw cywilny leży w gestii sądów powszechnych, S.N. oraz innych sądów szczególnych, jeżeli sprawa należy do ich właściwości. Ustawa ta przewiduje także, możliwość rozpoznawania spraw przez inne organy, o ile stanowi o tym przepis szczególny.

W procesie stosowania prawa wyróżnia się trzy etapy postępowania:

1. należy określić stan faktyczny sprawy,

2. należy ustalić, jaka norma lub zespół norm są właściwe dla danej sprawy,

3. na podstawie przyjętej normy należy określić konsekwencje prawne danego stanu faktycznego.

Ustalenie stanu faktycznego, ustalenie faktów to uznanie pewnych twierdzeń za prawdziwe lub fałszywe. Uzasadnianie to innymi słowy dowodzenie, przedstawianie dowodów. Za prawdziwy można uznać jedynie fakt dostatecznie udowodniony. Postępowanie dowodowe regulują przepisy k.p.c. art. 227 i n. Artykuł 227 k.p.c. stanowi, iż przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie. Nie wymagają dowodu fakty powszechnie znane, jak i fakty znane sądowi urzędowo.

Zgodnie z treścią art. 6 k.c. ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne. Sens powyższej regulacji sprowadza się do wskazania podmiotu, który poniesie ujemne konsekwencje w przypadku nie udowodnienia faktu.

Zasada ogólna, iż to na podmiocie twierdzącym, a nie zaprzeczającym ciąży ciężar dowodu doznaje niekiedy wyjątków, w postaci tzw. domniemań prawnych, przerzucających ciężar dowodu na drugą stronę, art. 8.2 ust. pr.aut.

W praktyce stosowania prawa zdarzają się niekiedy sytuacje, w których ścisłe udowodnienie niektórych faktów doznaje ograniczeń. K.p.c. dopuszcza w pewnych przypadkach możliwość zastąpienia ścisłego dowodu domniemaniem. Ustawa wskazuje na dwa typy domniemań. W art. 231 statuuje tzw. domniemanie faktyczne. Polega on na tym, iż sąd może uznać za ustalone fakty, co do których prawdziwości wnioskuje na podstawie innych ustalonych faktów. Drugim typem domniemań są domniemania prawne (preasumptio iuris). Artykuł 234 k.p.c. stanowi, iż domniemania ustanowione przez prawo (domniemania prawne) mają dla sądu moc wiążącą. Dopuszcza się ich obalania, jeśli ustawa tego nie wyłącza. Zasadą jest zatem wzruszalność domniemań prawnych poprzez przeprowadzenie przeciwdowodu. Na podstawie tego przepisu można dokonać podziału domniemań prawnych na domniemania prawne wzruszane i domniemania prawne niewzruszalne (art. 3 i 5 ust. o k.w.). Domniemanie prawne to innymi słowy mówiąc norma prawna nakazująca wiązać z pewnym ustaleniem faktycznym (podstawa domniemania) inny fakt, wskazany w tej normie już bez przeprowadzania dowodu (art. 85.1 kro).

Istota i budowa norm prawnych. Problemem praktycznym o doniosłym znaczeniu jest ustalenie właściwej normy prawnej z kręgu przepisów prawnych, czyli przy wykładni prawa. Wykładnia prawa stanowi proces polegający na odkodowaniu przepisów prawnych oraz odpowiednim zrekonstruowaniu normy prawnej.

Norma prawna jest to wypowiedź zawierająca dyrektywę postępowania o charakterze abstrakcyjnym, skonstruowaną z przepisów prawnych, stanowi zatem regułę generalną zawierającą żądanie, aby jej adresaci we wskazanych okolicznościach zachowali się w określony w niej sposób.

Wedle trójczłonowej koncepcji budowy normy prawnej składa się z następujących elementów:

- hipotezy, określającej jej adresata oraz warunki, w których znajduje ona zastosowanie,

- dyspozycji, określającej treść normy, a więc płynący z niej zakaz, nakaz, uprawnienie lub kompetencję

- sankcji, wyznaczającą ujemne konsekwencje prawne w związku z niezastosowaniem się do treści dyspozycji.

Normy prawne podobnie jak i przepisy prawne poddawane są różnorodnym klasyfikacjom, jedną z najważniejszych klasyfikacji norm jest ich podział w oparciu o kryterium mocy wiążącej na normy bezwzględnie obowiązujące (ius cogens), względnie obowiązujące (ius dispositivum) oraz semiimperatywne.

Normy bezwzględnie obowiązujące pozbawiają strony stosunku prawnego pierwiastka autonomii, ich obowiązywanie nie może być ani wyłączone, ani ograniczane. Obowiązują adresatów kategorycznie. Normy względnie obowiązujące wiążą swych adresatów jeśli nie uregulowali stosunku prawnego w inny sposób. Normy semiimperatywne, czyli jednostronnie bezwzględnie obowiązujące, określają pewien minimalny poziom ochrony interesów jednej ze stron (minimalne wynagrodzenie, minimalną cenę, najdłuższe lub najkrótsze terminy wypowiadana umów), umowa może przewidywać warunki korzystniejsze. Szczególna postać norm stanowią normy kompetencyjne – nie nakładają żadnych obowiązków ani też nie określają żadnych uprawnień, określają jedynie warunki, jakie musi spełniać czynność konwencjonalna dla swej ważności (testament, ślub).

Najważniejsze kategorie przepisów to: przepisy podstawowe (ogólne i szczególne) oraz przepisy specjalne, takie jak: definicje legalne – definiują terminy i pojęcia stosowane w danym akcie prawnym, przepisy odsyłające – mają na celu unikanie powtórzeń, przepisy, do których odsyła ustawodawca mogą być stosowane bez zmian (wprost, stosuje się 142.2) lub z uwzględnieniem pewnych modyfikacji (stosuje się odpowiednio 92.2), przepisy zawierające fikcje prawne - spełniają podobna rolę co przepisy odsyłające (1020), klauzule generalne - odsyłają do systemu norm i ocen pozaprawnych, np. do zasad współżycia społecznego, społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa (art. 5 k.c.). Prowadzą do większej elastyczności systemu, pozwalają organom orzekającym stosować oceny wartościujące. Normy prawne zawierające klauzule generalne to normy posługujące się zwrotami niedookreślonymi, przepisy wprowadzające – obejmują klauzule derogacyjne uchylające dotychczas obowiązujące przepisy, przepisy dostosowawcze nowelizujące stare przepisy i dostosowujące je do nowych realiów prawnych oraz przepisy przejściowe regulujące stosunki prawne powstałe przed wejściem w życie danego aktu, przepisy kolizyjne – rozstrzygają problem właściwości praw krajowych w stosunkach prawnych z elementem obcym.

Istota problemu wykładni przepisów prawnych sprowadza się do ustalania ich znaczenia na tle jakiegoś szerszego kontekstu. Takie szczególnie ważna dla procesu wykładni, a zatem stosowania prawa są konteksty językowy, systemowy i funkcjonalny. Od tych kontekstów nazwy biorą trzy rodzaje wykładni. wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna.

Wykładnia językowa to innymi słowy mówiąc wyjaśnianie znaczeń pojęć i zwrotów użytych przez ustawodawcę w przepisach prawnych w oparciu o reguły językowe, a zatem reguły semantyki, gramatyki, czy nawet niekiedy ortografii. U jej podstaw leży założenie, iż ustawodawca prawidłowo posługuje się językiem. Podstawowe zasady rządzące wykładnią językową wypracowane przez doktrynę prawa to zasada nie nadawania normie prawnej takiego znaczenia, przy którym niektóre ustawowe sformułowania mogłyby okazać się zbędnymi, każde słowo użyte przez ustawodawcę jest potrzebne i nie może być pominięte w toku wykładni, zwrotów zdefiniowanych przez ustawodawcę należy używać w takim i tylko takim właśnie znaczeniu, zwrotów nie definiowanych należy używać w takim znaczeniu, jakie posiadają one na gruncie języka potocznego, tym samym słowom w braku innych szczególnych wskazań należy nadawać to samo znaczenie, a różnym odmienne.

Wykładnia systemowa opiera się na prawidłowości, iż norma prawna powinna być w jak najwyższym stopniu zharmonizowana z innymi normami wchodzącymi w skład tej samej instytucji prawnej, gałęzi prawa, czy całego systemu, tak, aby nie prowadzić do sytuacji, w których wyinterpretowana norma okazałaby się sprzeczna z całokształtem norm prawnych charakterystycznych dla danego stosunku prawnego. Podstawowe dyrektywy wykładni systemowej określane jako tzw. reguły kolizyjne to: dyrektywa odwołująca się do kryterium hierarchiczności norm - norma niższego rzędu nie może być sprzeczną z normą wyższego rzędu, lex inferior non derogat legi superiori, dyrektywa odwołująca się do kryterium merytorycznego - lex specialis derogat legi generali, dyrektywa odwołująca się do kryterium chronologicznego lex posterior derogat legi anteriori, lex posterior generalis non derogat legi priori speciali.

Wykładnia funkcjonalna polega na ustalaniu znaczenia treści przepisów prawnych w oparciu o kryterium ich celu. U jej założenia leży przeświadczenie, iż ustawodawca stanowi prawo w celu ochrony pewnych wartości. Cel ten oczywiście powinien być zgodny z celem instytucji prawnej, do której przepis należy i szerzej gałęzi prawa. Jeżeli np. celem ustawodawcy przy stanowieniu przepisu prawnego lub zbiorów przepisów prawnych jest ochrona jakiejś określonej wartości, to normie wyinterperetowanej z tych przepisów należy nadać taką treść, aby w jak najwyższym stopniu tą wartość obejmowała ochroną.

Największe znaczenie przypisuje się w praktyce stosowania prawa wykładni językowej. Jeśli jej reguły nie doprowadzą do rozwiania wszelkich wątpliwości stosuje się pozostałe reguły wykładni w następującej kolejności: wykładnia systemowa i wykładnia funkcjonalna.

Przedawnienie

Należy do jednego ze skutków prawnych związanych z upływem czasu. Jego skutkiem jest ograniczenie możliwości dochodzenia określonego roszczenia, jeżeli uprawniony w wyznaczonym przez ustawę terminie nie podjął w tym zakresie stosownych kroków. Zgodnie z treścią art. 117 § 2 po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, podnosząc zarzut przedawnienia. Sąd nie uwzględnia z urzędu terminu przedawnienia. Przedawnieniu ulegają jedynie roszczenia majątkowe. Kodeks cywilny w części ogólnej wprowadza dwa typy terminów przedawnień: ogólny 10 letni oraz trzyletni dla świadczeń okresowych i roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Terminy przedawnień nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną, przepisy te mają zatem charakter bezwzględnie wiążących. Przepisy szczególne: 554, 646, 751, 792, 677, 390(3), 722.

PRAWO RZECZOWE

Uwagi ogólne.

Przedmiotami stosunków cywilnoprawnych rzeczowych są co do zasady rzeczy. Stosunki prawnorzeczowe są regulowane w oparciu o konstrukcję praw bezwzględnych wyłącznych (księga II K.C.) Choć stosunki prawne mające za przedmiot rzeczy mogą być równie oparte na konstrukcji praw względnych, czyli typu obligacyjnego (najem, dzierżawa, użyczenie) (księga III K.C.)

Najogólniej rzecz biorąc można powiedzieć, iż prawa rzeczowe to prawa podmiotowe o charakterze bezwzględnie obowiązującym (skuteczne erga omnes) dotyczące rzeczy. Konsekwencją powyższej konstrukcji jest to, iż przedmiotem tych praw mogą być jedynie zindywidualizowane a więc istniejące już rzeczy. Nie będą zatem stanowić przedmiotu tych praw rzeczy przyszłe, rzeczy oznaczone co do gatunku, przedmioty zbiorowe jak przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne oraz zbiór rzeczy (zespół rzeczy tego samego rodzaju, np. księgozbiór, kolekcja znaczków). Stąd też duże znaczenie praktyczne przywiązuje się w prawie rzeczowym do podziału rzeczy na oznaczone co do gatunku i co do tożsamości. Rzeczy oznaczone co do gatunku występują w obrocie w większej liczbie egzemplarzy, w większej masie, w większej objętości, są rzeczami zamiennymi, określonymi cechami rodzajowymi. Rzeczy oznaczone co do tożsamości są oznaczone według cech indywidualnych, są pojedynczymi egzemplarzami rzeczy występujących w obrocie, rzeczami takimi są zawsze nieruchomości, rzeczy unikalne, zazwyczaj jednak status rzeczy oznaczonej co do tożsamości przydaje im akt woli stron stosunku pranego, określonego wyboru pewnej rzeczy z szerszej ich gamy. Jednym z najbardziej tego prawnie doniosłych skutków jest uregulowany w art. 155 sposób przeniesienia własności rzeczy oznaczonych co do tożsamości i co do gatunku.

Prawa rzeczowe zatem to grupa praw podmiotowych charakteryzująca się bezwzględnym charakterem. Bezwzględność obowiązywania jest ich cechą niezbędną. Bezwzględność obowiązywania oznacza, istnienie po stronie osoby uprawnionej prawem chronionego monopolu eksploatacji określonego przedmiotu prawa. Odpowiednio odbiciem tegoż monopolu jest obowiązek osób trzecich nieingerencji w tak oznaczoną sferę uprawnień wyłącznych. Zależność tę określa się jako skuteczność erga omens praw rzeczowych, czyli skuteczność względem wszelkich osób. Wykonywanie praw rzeczowych odbywa się przez podejmowanie przez uprawnionego odpowiednich indywidualnych czynności, brak jest tutaj elementu świadczenia charakterystycznego dla stosunków zobowiązaniowych, osoby trzecie powinny, co jedynie w sposób bierny nie uniemożliwiać osobie uprawnionej w wykonywaniu przez nią swego prawa. Przeciwstawieniem praw bezwzględnych są prawa względne, skuteczne wyłącznie przeciwko ściśle określonej osobie, drugiej stronie stosunku prawnego. Charakterystycznym elementem praw względnych jest tzw. wierzytelność, czyli roszczenie przysługujące przeciwko osobie zobowiązanej. Jedynie on może poprzez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania naruszyć prawo podmiotowe wierzyciela. Bezwzględny charakter praw rzeczowych w wymiarze prawno-technicznym podkreśla się poprzez używanie przez ustawodawcę określeń, takich jak np. w art. 140 właściciel może korzystać z rzeczy z wyłączeniem innych osób. O bezwzględności określonych praw podmiotowych rozstrzyga wyłącznie ustawodawca. Bezwzględność prawa nakłada bowiem na wszystkie inne podmioty obowiązek nieingerencji w sferę interesów uprawnionego, co ogranicza zazwyczaj sferę wolności innych podmiotów. Dlatego więc wyłączną kompetencję do ich tworzenia przyznaje się ustawodawcy, co określa się mianem numerus clausus – zamkniętej listy praw rzeczowych. Celem powyższej metody regulacji jest zwiększenie reżymu ochrony prawnej praw rzeczowych, podyktowany ich szczególnie istotnym znaczeniem społecznym. Ich ustawowe ukształtowanie treści jest dla stron wiążące. Przeważają tutaj przepisy iuris cogentis. Wyłącza się zasadę swobody umów z art. 3531. Kolejnym skutkiem bezwzględnego charakteru praw rzeczowych jest powszechne stosowanie tutaj zasady jawności praw rzeczowych. Muszą być one dostrzegalne dla innych podmiotów skoro mają one nie ingerować w te prawa. Odmiennie uregulowano te kwestie w przypadku nieruchomości i ruchomości. Nieruchomości ujawnia się przede wszystkim przez wpis do księgi wieczystej. Księgi wieczyste korzystają z jawności, a wpisy tam zamieszczone z domniemania prawdziwości. W przypadku ruchomości przyjęto metodę ich ujawniania poprzez posiadanie, domniemywa się, iż posiadacz jest właścicielem.

Prawa rzeczowe stanowią – obok zobowiązań, tzw. praw obligacyjnych – jedną z dwóch podstawowych grup praw podmiotowych. Są prawami o charakterze majątkowym.

Podstawowa klasyfikacja praw rzeczowych dokonana przez ustawodawcę zakłada istnienie trzech ich kategorii:

1. własność (art. 140 i n.)

2. użytkowanie wieczyste (art. 232 i n.)

3. ograniczone prawa rzeczowe (art. 244 i n.) obejmujące: użytkowanie, służebność, zastaw, hipoteka oraz spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.

Ustawodawca przyjął zatem koncepcję trójpodziału praw rzeczowych. Podstawową kategorią jest prawo własności, zostało określone w art. 140 k.c. i jest najszerszym prawem do rzeczy.

Treść prawa własności określa art. 140 k.c., zgodnie z powyższym przepisem właściciel może z wyłączeniem innych osób w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności poprzez pobieranie pożytków i innych dochodów oraz nią rozporządzać. Literalna wykładnia omawianej instytucji wskazuje, iż przedmiotem prawa własności mogą być wyłącznie rzeczy, a zatem dobra określone w art. 45 k.c. Prawo własności jest najszerszym prawem do rzeczy, pozostałe prawa rzeczowe są jedynie cząstkowymi, pochodnymi uprawnieniami. Prawo własności jest prawem nieograniczonym czasowo, jego kres wyznacza materialny byt przedmiotu ochrony. Co do zasady dopuszczalne są nieograniczone zmiany podmiotowe, co przesądza o uniwersalnym charakterze tego prawa.

Treść prawa własności wyznaczają dwa uprawnienia: korzystanie z rzeczy i rozporządzanie nią.

Prawo do korzystania z rzeczy nie zostało przez ustawodawcę zdefiniowane, wydaje się, iż pojęcie to jest zresztą zbyt szerokie, aby móc poddać je ścisłemu i precyzyjnemu – zgodnie z kanonami prawidłowej legislacji definiowaniu. Ponadto takie ujęcie sprzyja dynamice systemu prawa. Ustawodawca, co jedynie wylicza przykładowo pewne akty eksploatacji rzeczy mieszczące się w zakresie korzystania, takie jak pobieranie pożytków i innych dochodów. Niewątpliwie do innych najczęstszych postaci korzystania z rzeczy należy jej używanie, przetwarzanie, połączenie lub pomieszanie, a także szczególna dla niektórych rzeczy, jak np. produkty spożywcze forma korzystania prowadzące jednocześnie do jej unicestwienia i w konsekwencji do wygaśnięcia prawa własności zużycie rzeczy.

Ustawodawca również odstąpił od próby zdefiniowania pojęcia rozporządzenie rzeczą. W doktrynie uprawnienie do rozporządzania rzeczą interpretuje się w oparciu o konstrukcję czynności prawnych o charakterze rozporządzającym, a zatem rozporządzanie rzeczą będzie obejmować: akty przeniesienie prawa własności, jego zniesienie, lub obciążenie. Przeniesienie i zniesienie prawa własności powodują po stronie uprawnionego całkowitą utratę prawa własności do rzeczy. Przeniesienie własności powoduje jednak powstanie prawa podmiotowego po stronie nabywcy, nabywa on prawo własności w sposób pochodny. Zniesienie prawa własności może nastąpić wskutek zniszczenia rzeczy – prawo własności gaśnie wówczas całkowicie, lub porzucenia rzeczy ruchomej (art. 180 k.c.). Obie te formy rozporządzenia rzeczą przybierają postać jednostronnych czynności prawnych, oświadczenie woli wyrażone jest w sposób dorozumiany poprzez podjęcie stosownych czynności zmierzających do osiągnięcia określonego skutku. Obciążenie prawa własności polega na ustanowieniu na nim ograniczonego prawa rzeczowego. Nabywca uzyskuje możliwość eksploatacji w określonym zakresie rzeczy, zaś właściciel w tym samym zakresie traci swe uprawnienia. Ograniczone prawa rzeczowe są podobnie jak prawo własności skuteczne erga omnes i obciążają każdorazowego właściciela obciążonej rzeczy.

Z treści art. 140 wynika w sposób niezbity, iż w świetle polskiego prawa prawo własności nie jest prawem absolutnym. Ograniczenia prawa własności mogą przyjmować charakter przepisów szczególnych oraz norm pozaprawnych. Jeśli chodzi o ograniczenia prawne to muszą być one w randze ustawowej i należy brać tu pod uwagę całe ustawodawstwo. W szczególności liczne ograniczenia prawa własności dotyczą obrotu nieruchomościami, sam kodeks cywilny również zawiera liczne wyjątki w tym zakresie, określane mianem tzw. prawa sąsiedzkiego. Normy pozaprawne to normy odwołujące się do zasad współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa własności. Ograniczenia prawa własności nieruchomości gruntowej dotyczą już choćby samego jej wyodrębnienia, zgodnie bowiem z treścią art. 143 własność gruntu rozciąga się wprawdzie na przestrzeń ponad i pod powierzchnią ziemską, ale jedynie w granicach społeczno-gospodarczego przeznaczenia gruntu. O ile więc granice powierzchniowe nieruchomości są precyzyjnie wyznaczone granicami geodezyjnymi, to ich zasięg pionowy jest już wyznaczony jedynie poprzez funkcjonalne kryterium społeczno-gospodarczego przeznaczenia gruntu.

Ograniczeniem prawa własnością również przepisy o stanie wyższej konieczności, zgodnie z art. 142 w celu zapobieżenia niebezpieczeństwu grożącemu dobrom osobistym jakiejkolwiek osoby można użyć a nawet uszkodzić lub zniszczyć cudzą rzecz, właściciel nie może przy tym sprzeciwić się takiemu wykorzystaniu swej rzeczy. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio do ochrony dóbr majątkowych z uwzględnienie jednak proporcjonalności wartości dóbr chronionych i poświęcanych.

Innego rodzaju charakter mają ograniczenia z zakresu tzw. prawa sąsiedzkiego. Przepisy te regulują korzystanie z nieruchomości z uwzględnieniem praw właścicieli nieruchomości sąsiednich. W szczególności chodzi tu o immisje, służebności.

Immisje są to działania niepolegające na fizycznym wtargnięciu na sąsiedni grunt, ale stwarzaniu pewnych uciążliwości poprzez pośrednie oddziaływanie niektórymi czynnikami wywołanymi przez właściciela na swojej nieruchomości, jak np. hałasem, dymem, wyziewami, wstrząsami, fala elektromagnetycznymi itp. Właściciel nieruchomości nie powinien podejmować działań zakłócających ponad przeciętną miarę wynikającą ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia nieruchomości oraz miejscowych stosunków korzystanie z nieruchomości sąsiednich. Mamy tu kompromis, z jednej strony nie zabrania się naruszeń cudzej własności poprzez immisje, z drugiej zaś wprowadza się ich dopuszczalne granice: przeciętność natężenia przy uwzględnieniu społeczno-gospodarczego przeznaczenia gruntu oraz miejscowych stosunków. W razie naruszeń przekraczających dopuszczalne granice właścicielowi, którego prawo zostało naruszone przysługuje roszczenie negatoryjne z art. 220 § 2 k.c.

Prawo sąsiedzkie reguluje również kwestie korzystania ze znajdujących się na granicy gruntów urządzeń, takich jak płoty, rowy, miedze, domniemywa się, iż służą one do wspólnego użytku sąsiadów w związku, z czym korzystający z nich są zobowiązani do ponoszenia kosztów ich utrzymania.

Ochrona własności

Przepisy art. 222 § 1 i 2 oraz następne ustanawiające prawne metody ochrony własności wynikają wprost z negatywnej strony prawa własności, czyli nakazu biernego zachowania się o charakterze erga omnes. W przypadku naruszenia cudzego prawa własności następuje konkretyzacja, co do osoby i co do treści abstrakcyjnych dotychczas roszczeń windykacyjnego i negatoryjnego przewidzianych art. 222.

Podstawowymi roszczeniami ochronnymi dla prawa własności są roszczenia windykacyjne i negatoryjne. Ich uruchomienie odbywa się w oparciu o obiektywny czynnik - naruszenie prawa własności, okoliczności winy, czy dobrej wiary nie odgrywają tutaj żadnego znaczenia. Przysługują wyłącznie właścicielowi i nie mogą stanowić przedmiotu samodzielnego obrotu.

Zgodnie z treścią art. 222 §1 właściciel może żądać od osoby władającej jego rzeczą bez podstawy prawnej wydania rzeczy. Treścią roszczenia windykacyjnego jest zatem nakaz wydania rzeczy. Realizacja tego roszczenia zakłada wydanie rzeczy w stanie naturalnym (utrata fizycznego bytu wygaśnięcie roszczenia). Przyczyna, dla której naruszający włada rzeczą nie jest w ustawie scharakteryzowana przede wszystkim mogą to być akty władania w oparciu o czyny deliktowe. Roszczenie windykacyjne należy natomiast odróżnić od innych roszczeń natury obligacyjnej o wydanie rzeczy, stanowiącej treść umów (art. 535, 675, 718). Roszczenie o wydanie rzeczy będące istotą roszczenia windykacyjnego nie obejmuje żądań dodatkowych, z tytułu korzystania z rzeczy przez nieuprawnionego. Stanowią one bowiem odrębne roszczenia.

Na właścicielu z tytułu dochodzenia roszczenia windykacyjnego ciąży obowiązek udowodnienia swego prawa własności, jego sytuacja jest o tyle przy tym utrudniona, że osoba władająca rzeczą korzysta z domniemań z art. 339 i 341. Pozwanemu przysługuje cała paleta zarzutów 1. uprawnienie do władania rzeczą, 2. zaprzeczenie własności po stronie powoda, 3. zarzut przedawnienia. Nie przedawniają się jedynie roszczenia o wydanie nieruchomości.

W paragrafie 2 art. 222 unormowano roszczenie negatoryjne. Przysługuje ono przeciwko osobie, która narusza w inny sposób prawo własności niż poprzez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa rzeczą i obejmuje żądania o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń. Wydaje się, iż praktyczne znaczenie tego przepisu będzie się wiązać ze zwalczaniem niedozwolonych immisji. Żądania wskazane w tym przepisie mają charakter kumulatywny. Żądanie zaprzestania naruszeń ma charakter prewencyjny, zaś przywrócenie do stanu zgodnego z prawem obejmuje głównie żądanie do przywrócenia rzeczy do stanu sprzed naruszenia.

Nabycie i utrata prawa własności

Jako że prawo własności ma charakter interdyscyplinarny to przesłanki jego nabycia lub utraty są regulowane przez różne gałęzie prawa, w szczególności obok prawa cywilnego przez prawo administracyjne, ale również i karne. Samo prawo cywilne normuje tutaj różnorodne postacie zdarzeń prawnych wywołujących omawiany skutek, w szczególności umowy przenoszące własność, zasiedzenie, orzeczenie sądowe, dziedziczenie, egzekucja sądowa. Niektóre z powyższych zdarzeń skutkują powstaniem pierwotnego prawa własności, jak np. przy stworzeniu utworu, zawłaszczeniu rzeczy porzuconej, brak wówczas osoby zbywcy a więc i więzi prawnej pomiędzy zbywcą a nabywcą mogącej wpływać na treść prawa własności. Zazwyczaj jednak obrót prawny opierający się na stosunkach umownych pociąga za sobą przeniesienie własności, a więc pochodne nabycie prawa własności, do którego w całej rozciągłości stosuje się zasadę nemo plus iuris in album transfere potest quam ipse habet.

Polski system prawa cywilnego dla umów przenoszących własność zastrzega konstrukcję umowy o podwójnym zobowiązująco-rozporządzającym skutku. Wyrazem powyższej zasady jest art. 155 k.c. dla umów przenoszących własność rzeczy oznaczonych co do tożsamości przewidując charakter umowy konsensualnej, chwila zawarcia umowy jest jednocześnie także chwilą przeniesienie własności oraz dla umów przenoszących własność rzeczy oznaczonych co do gatunku i do rzeczy przyszłych zastrzegając formę umowy zobowiązująco-rozporządzającej konsensualnej, a zatem czynności prawnej złożonej z oświadczeń woli oraz elementu aktu czynności realnej w postaci przeniesienia posiadania. Strony mają pozostawiony wybór, mogą bowiem postanowić, iż przeniesienie własności dokona się poprzez zawarcie dwóch czynności prawnych czysto zobowiązującej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności oraz drugiej umowy o skutku czysto rozporządzającym, umowy przenoszącej własność. Podobny efekt strony mogą osiągnąć poprzez odroczenie terminu przejścia własności, lub w wyniku świadomego odstąpienia od konstrukcji umowy konsensualnej na rzecz umowy realnej, i wówczas przejście własności nastąpi w wyniku realnego aktu przeniesienia posiadania. Przyjęcie konstrukcji umowy realnej dla przeniesienia własności rzeczy oznaczonych jedynie co do gatunku lub rzeczy przyszłych jest związane z koniecznością indywidualizacji takiej rzeczy, jako że przedmiotem prawa własności może być jedynie konkretna istniejąca rzecz.

W przypadku przeniesienia własności w oparciu o dwie odrębne czynności o charakterze czysto zobowiązującym i czysto rozporządzającym dla ważności umowy rozporządzającej podstawą jest ważność umowy zobowiązującej. Gdyby zobowiązanie okazało się z jakiś względów nieważne nieważna jest automatycznie umowa o skutku rozporządzającym. W razie odmowy strony do zawarcia umowy rozporządzającej drugiej stronie będzie przysługiwało roszczenie z art. 64.

Istotny problem natury prawnej pojawia się w przypadku nabycia własności rzeczy ruchomej od osoby nieuprawnionej. Niekiedy wbrew zasadzie nemo plus iuris in album transfere quam ipse habet chroni się interes osób trzecich działających w dobrej wierze. Zgodnie z art. 169 § 1 skuteczne jest nabycie własności rzeczy w razie rozporządzenia nią przez osobę nieuprawnioną, jeżeli nabywca działa w dobrej wierze, z chwilą nabycia posiadania. W przypadku jednak rzeczy zgubionych, skradzionych lub w inny sposób utraconych przez właściciela nabycie własności może nastąpić po upływie trzech lat od daty kradzieży, zgubienia, lub innej utraty rzeczy.

Osobnym sposobem nabycia własności jest zasiedzenie, jest to nabycie własności jako skutek upływu czasu, polegający z jednej strony na długotrwałym zasiedzeniu, z drugiej braku działania właściciela. Nabycie własności następuje tutaj ex lege z upływem wyznaczonego terminu w sposób pierwotny. Zasiedzieć można zarówno rzecz ruchomą jak i nieruchomość. W obu przypadkach czynnikiem niezbędnym jest samoistne posiadanie o charakterze ciągłym. Zasiedzenie nieruchomości następuje po 20 latach nieprzerwanego posiadania samoistnego, jeżeli posiadacz jest w dobrej wierze i 30 jeżeli nie jest w dobrej wierze. Dla zasiedzenia ruchomości potrzebny jest upływ trzech lat i dobra wiara posiadacza. Pojęcie posiadacza samoistnego zdefiniowano w art. 336 jest nim ten, kto faktycznie wada rzeczą jak właściciel, chodzi tu takie posiadanie odpowiadające treścią prawu własności. Jeżeli chodzi o ustalanie ciągłości posiadania, to ustawa wprowadza tutaj klika zasad, m.in. domniemanie ciągłości posiadania art. 340 i niemożność posiadania wywołana przez przemijającą przeszkodę nie przerywa posiadania. Do biegu zasiedzenia stosuje się odpowiednio przepisy o przerwaniu i zawieszeniu biegu przedawnienia. Przesłanka dobrej wiary w orzecznictwie traktowana jest wyjątkowo restrykcyjnie, można ją sprowadzić do sytuacji, w której posiadacz pozostaje w błędzie, co do stanu prawnego, ale jego błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami. Nie dołożenia należytej staranności wyklucza więc dobrą wiarę.

Nabycie własności może ponadto nastąpić poprzez objęcie w posiadanie samoistne porzuconej rzeczy ruchomej 181. Odmienne jednak przedstawia się problematyka rzeczy zgubionych. W tym przypadku ustawodawca nakazuje realizować standard uczciwego znalazcy. Niezwłocznie w takich przypadkach należy zawiadomić osobę uprawnioną do odbiory rzeczy, a jeśli nie to możliwe właściwy organ państwowy (starostę). Znalezienie jednak pieniędzy, papierów wartościowych kosztowności itp. nakłada na znalazcy obowiązek niezwłocznego ich oddania na przechowanie właściwemu organowi państwowemu. Pieniądze, papiery wartościowe i inne kosztowności po roku od wezwania właściciela lub dwóch od znalezienia, jeżeli osoba właściciela nie jest znana przechodzą na własność Skarbu Państwa pozostałe na własność znalazcy. Znalazca może domagać się znaleźnego w wysokości 10 % wartości rzeczy, roszczenie musi jednak zgłosić najpóźniej w chwili wydania rzeczy osobie uprawnionej. Skarb należy oddać organowi państwa znalazcy przysługuje wówczas odpowiednie wynagrodzenie.

4. Współwłasność

Zgodnie z art. 195 k.c. własność tej samej rzeczy może niepodzielnie przysługiwać kilku osobom. Zwrot „osobom” należy oczywiście rozumieć w sensie osób fizycznych i prawnych. Natomiast zwrot „niepodzielnie” w tym sensie, iż nie mamy doczynienia z jakąś wiązką poszczególnych uprawnień współwłaścicielskich, ale z jednorodnym prawem własności. Wobec osób trzecich współwłasność przedstawia się zatem w sensie prawnym analogicznie jak prawo własności. Potrzeba prawnej regulacji współwłasności wyłania się natomiast na tle wewnętrznych stosunków pomiędzy współwłaścicielami, w szczególności chodzi tu o kwestie dotyczące zarządu rzeczą wspólną oraz korzystania z niej. Artykuł 195 wskazuje wyraźnie, iż regulacje kodeksowe działu IV dotyczą rzeczy. Przepisy te stanowią jednak wzorzec jurydyczny dla szerszej kategorii stosunków prawnych, w których występuje element wspólności, jak np. w przypadku wspólności praw majątkowych, wspólności mienia (art. 1035). Polskie prawo cywilne wyróżnia dwie postacie współwłasności: współwłasność w częściach ułamkowych, której dotyczą przepisy działu IV oraz współwłasność łączną, unormowaną przez przepisy dotyczące stosunków, z której ona wynika. Chodzi tu w szczególności o stosunki majątkowe pomiędzy małżonkami oraz wspólnikami spółki cywilnej. W współwłasności łącznej nie określa się procentowej wielkości udziałów, ponieważ nie jest to samodzielny stosunek prawny, pełni on jedynie rolę służebną dla innego stosunku prawnego. Umacnia go i umożliwia realizację określonych w nim celów społeczno-ekonomicznych. Nie pojawia się więc tutaj chociażby kwestia możliwości zbycia udziałów. Dopiero wygaśnięcie stosunku podstawowego powoduje przekształcenie współwłasności łącznej we współwłasność ułamkową.

Współwłasność w częściach ułamkowych oznacza, iż każdemu ze współwłaścicieli przysługuje procentowo oznaczona wielkość udziału we wspólnym prawie. Domniemywa się, iż udziały te są równe. Dopuszczalne jest pełne rozporządzanie nimi przez poszczególnych współwłaścicieli, bez potrzeby uzyskiwania zgody pozostałych. Pojęcia współwłasności oraz o udziałów dotyczą oczywiście wspólnego prawa własności a nie samej rzeczy.

Instytucja współwłasności nie jest traktowana przez ustawodawcę, jako trwały stosunek prawny, wręcz przeciwnie regulacje kodeksowe wskazują na jej nietrwały charakter, chociażby ustanawiając w art. 210 prawo żądania przez każdego ze współwłaścicieli zniesienia współwłasności. Jest stosunkiem o charakterze samoistnym, powstaje najczęściej w efekcie dziedziczenia oraz innych czynności prawnych, jak np. nabycie własności przez kilka podmiotów łącznie. Nietrwałość prawna wynika ze znacznych trudności praktycznych, jakie pojawiają się w związku z wewnętrznymi stosunkami pomiędzy współwłaścicielami, chodzi tu w szczególności o kwestie zarządu wspólną rzeczą oraz korzystaniem z niej. Przepisy kodeksu w zakresie regulacji współwłasności mają charakter względnie obowiązujący, co sprawia, iż kwestie te mogą być uregulowane przez strony bądź w drodze umownej bądź poprzez przyjęcie konstrukcji ustawowej. W razie braku możliwość porozumienia się stron definitywne rozstrzygnięcia podejmuje sąd. Stąd też można mówić o zarządzie i korzystaniu umownym, ustawowym i sądownym.

Jeśli chodzi o zarząd wspólną rzeczą, który w praktyce najczęściej wiąże się z podejmowaniem licznych czynności o charakterze prawnym i faktycznym, to w ujęciu ustawowym powinien on opierać się na zgodnym współdziałaniu wszystkich współwłaścicieli. Art. 200 nakłada tu na strony wręcz obowiązek współdziałania. Regulacja prawna zarządu rzeczą wspólną uzależniona jest od charakteru dokonywanej konkretnie czynności. Bowiem inny reżym prawny przewidziano dla czynności przekraczających zwykły zarząd inny zaś dla czynności mieszczących się w zakresie zwykłego zarządu. Zwykły zarząd obejmuje czynności związane z załatwianiem spraw bieżących, niepociągających za sobą w szczególności znacznych kosztów. Dla czynności przekraczających zwykły zarząd, a w szczególności czynności o charakterze rozporządzającym niezbędna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. W braku takiej zgody współwłaściciele dysponujący, co najmniej połową udziałów mogą wystąpić o taką zgodę do sądu. Sąd orzekając powinien uwzględniać cel czynności oraz interesy wszystkich współwłaścicieli. Dla podejmowania czynności zwykłego zarządu wystarcza zgoda większości współwłaścicieli. Jeżeli jednak taka czynność byłaby rażąco sprzeczna z zasadami prawidłowego zarządu każdy z pozostałych współwłaścicieli może wystąpić do sądu. W braku możliwości osiągnięcia zgody każdy ze współwłaścicieli może wystąpić do sądu o udzielenie upoważnienia do dokonania czynności zwykłego zarządu.

Jeśli chodzi o zarząd umowny to najczęściej polega on na ustanowieniu zarządcy, wyposażonego w pełnomocnictwo ogólne, obejmujące umocowanie do dokonywania czynności zwykłego zarządu, bo tak zwykle zakreśla się jego prawa i obowiązki. (Ustalenia te przekraczają zwykły zarząd)

Konieczność ustanowienia zarządu sądowego pojawia się w sytuacji, gdy sprawowanie zwykłego zarządu napotyka na ustawiczne trudności oraz gdy większość współwłaścicieli narusza zasady prawidłowego zarządu, lub też krzywdzi mniejszość. Z pozwem może wystąpić każdy ze współwłaścicieli. Ustalony przez sąd zarządca podlega nadzorowi sądowemu, a jego zakres kompetencji obejmuje czynności zwykłego zarządu.

Regulacje dotyczące współkorzystania i współposiadania rzeczy wspólnej stanowią konsekwencję rozwinięcia przez ustawodawcę uprawnień właścicielskich z art. 140, z uwzględnieniem kontekstu wielości podmiotów uprawnionych. Ustawodawca stanowi w art. 206, iż każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania i korzystania z rzeczy w takim zakresie, jaki daje się pogodzić z wykonywaniem swego prawa przez pozostałych współwłaścicieli. Każdemu z nich przyznaje się więc bezpośrednią możliwość wykonywania swego prawa w stosunku do całości rzeczy – może korzystać z całej rzeczy, wykonujący swoje prawo współwłaściciel musi się jednak liczyć z takim identycznie określonym uprawnieniem wszystkich pozostałych współwłaścicieli. Korzystający ze swego prawa współwłaściciel musi więc poszanować prawo do korzystania z tej samej rzeczy innych współwłaścicieli, poszczególne akty eksploatacji musza być ze sobą zsynchronizowane. Można się zastanawiać, czy powyższe rozwiązanie jest w stanie w praktyce zapobiegać ewentualnym sporom na tym tle, nie ulega jednak wątpliwości, że nie da się tej kwestii rozwiązać w sposób precyzyjniejszy, regulacja ta oddaje bądź, co bądź ducha instytucji współwłasności. Art. 206 może stanowić podstawę prawną ewentualnych roszczeń przeciwko pozostałym współwłaścicielom o dopuszczenie do korzystania i współposiadania przez dyskryminowanych współwłaścicieli.

Brak możliwości precyzyjniejszego uregulowania przez ustawodawcę w sposób generalny korzystania z rzeczy wspólnej nie oznacza jeszcze, że strony nie mogą uczynić tego same w drodze umownej. Ustawodawca nie wyłącza możliwości uzgodnień umownych. Możliwości, jakie stoją przed zainteresowanymi są bogate, w praktyce najczęściej polegają na fizycznym podziale rzeczy podzielnej do korzystania, upoważnianiu do korzystania z rzeczy w określonych odcinkach czasu, itp.

W mniej skomplikowany sposób przedstawia się pobieranie pożytków z rzeczy oraz ponoszenie na nią nakładów. Przypadają one w części proporcjonalnej do wielkości udziału.

Współwłasność stanowi stan tymczasowy, z punktu widzenia pewności obrotu prawnego pożądane jest zniesienie, toteż każdej ze stron przysługuje takie roszczenie. Zniesienia współwłasności można dokona albo w drodze umownej albo na mocy postanowienia sądu w postępowaniu nieprocesowym. Umowa o zniesieniu współwłasności powinna odpowiadać ogólnym przepisom o formie czynności prawnych. Zniesienie współwłasności może zgodnie z postanowieniami kodeksu polegać na podziale rzeczy o ile oczywiście jest to rzecz podzielna, i jest to podstawowy sposób zniesienia współwłasności, jego jedynym ograniczeniem są przepisy ustawowe, społeczno-gospodarcze przeznaczenie rzeczy a także ryzyko istotnej zmiany rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. W wyniku podziału fizycznego rzeczy powstają nowe odrębne rzeczy, do której każdy z dotychczasowych współwłaścicieli ma wyłączne prawo własności. Jeżeli nie można dokonać podziału rzeczy rzecz można przyznać na wyłączną własność jednemu ze współwłaścicieli z automatycznym obowiązkiem spłat pozostałych. Jeżeli dokonuje się zniesienie współwłasności w tym trybie w drodze sądowej, sąd oznacza również w orzeczeniu terminy spłat i sposób ich zapłaty. Zniesienia współwłasności w tym trybie mogą dokonać również sami współwłaściciele w drodze umownej. Wówczas oznaczają oni też kwestię spłaty pozostałych współwłaścicieli. Współwłaściciele mogą również znieść współwłasność poprzez sprzedaż rzeczy wspólnej i podział uzyskanej sumy. Ten sposób również może być dokonany w drodze umownej lub sądowej.(podział cywilny)

5. Użytkowanie wieczyste

Użytkowanie wieczyste funkcjonuje w polskim systemie prawnym od lat sześćdziesiątych, jako próba zintensyfikowania sektora budownictwa w kontekście utrudnień stawianych poprzez poprzedni system wobec możliwości trwałego zbywania gruntów państwowych. Obecnie funkcjonuje jako instytucja regulowana przepisami kodeksu cywilnego oraz ustawy z 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, jako alternatywna forma rozporządzania gruntami Skarbu Państwa oraz komunalnymi.

Przedmiotem użytkowania wieczystego w oparciu o k.c. oraz ustawę o gospodarce nieruchomościami mogą być wszelkie grunty Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego.

Do ustanowienia tego prawa rzeczowego dochodzi w drodze trójetapowej procedury. Jej pierwszym etapem jest przetarg w ramach, którego dochodzi do wyłonienia użytkownika wieczystego. Procedura przetargu unormowana została w ustawie o gospodarce nieruchomościami. W ramach drugiego etapu na podstawie protokołu przetargowego zawiera się z ustalonym w nim nabywcą umowę o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste. Zgodnie z treścią art. 234 k.c. do przeniesienie prawa stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości, umowa taka wymaga więc zachowania formy aktu notarialnego. Trzecim etapem jest wpis prawa do księgi wieczystej. Wpis do księgi wieczystej ma charakter konstytutywny.

Użytkowanie wieczyste stanowi pośrednią formę prawnej eksploatacji rzeczy pomiędzy prawem własności a ograniczonymi prawami rzeczowymi. Jego treść określa art. 233 k.c. użytkownik wieczysty może z wyłączeniem innych osób korzystać z gruntu w granicach określonych przez ustawy, zasady współżycia społecznego oraz przez samą umowę użytkowania wieczystego. W tych samych granicach może swym prawem rozporządzać. W przypadku użytkowania wieczystego ustawodawca odstąpił od określenia treści prawa przy pomocy klauzuli generalnej społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa pozostawiając stronom możliwość precyzyjniejszego dookreślenia tych kwestii za pomocą indywidualnych postanowień umownych. W szczególności umowa określa czas trwania prawa (art. 336 określa termin ogólny 99 letni), sposób korzystania z gruntu, opłaty z tytułu użytkowania wieczystego (art. 238), jeżeli oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste służy realizacji celów inwestycyjnych określa ona rodzaj budowli, terminy rozpoczęcie i zakończenia prac, wynagrodzenie należne użytkownikowi wieczystemu za budowle w dniu wygaśnięcia prawa. Rozporządzanie prawem najczęściej będzie obejmować akty jego przeniesienia, w tym zakresie również ustawodawca nakazuje stosować odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości. Ponadto jego obciążenie ograniczonymi prawami rzeczowymi. Użytkownikowi wieczystemu przysługuje na mocy art. 235 odrębna własność budynków i innych urządzeń wzniesionych lub nabytych przy zawarciu umowy. To przysługujące użytkownikowi prawo własności jest prawem związanym z prawem użytkowania wieczystego gaśnie, więc z użytkowaniem wieczystym oraz nie może być samodzielnie zbyte.

Prawo użytkowania wieczystego gaśnie z upływem zaznaczonego w umowie terminu, jeżeli jednak użytkownik wieczysty korzysta z gruntu w sposób oczywiście sprzeczny z jego przeznaczeniem określonym w umowie, w szczególności nie wzniósł określonych w niej budowli umowa może ulec rozwiązaniu przed upływem czasu, na jaki została zawarta. Wygaśnięcie użytkowania wieczystego wymaga rozliczeń, wartość budowli szacuje się na dzień wygaśnięcia umowy, za obiekty wzniesione wbrew umowie wynagrodzenie się nie należy.

Zgodnie z ustawą z 2005 r. o dopuszcza się przekształceń prawa użytkowania wieczystego w prawo własności w drodze postępowania administracyjnego.

6. Ograniczone prawa rzeczowe

Stanowią prawa na rzeczy cudzej. W polskim prawie panuje zasada numerus clausus praw rzeczowych. Polegają one na możliwości wykonywania niektórych uprawnień właścicielskich, w szczególności chodzi o możliwość korzystania z rzeczy w pewnym zakresie, zakres ten jest przez ustawodawcę wyczerpująco określony dla każdego z praw. Zgodnie z art. 244 katalog ograniczonych praw rzeczowych obejmuje użytkowanie, służebności, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu i hipotekę. Ich przedmiotem są, co do zasady rzeczy. Niektóre z nich, jak np. użytkowanie mogą dotyczyć wszystkich rzeczy, inne bądź ruchomości (zastaw) bądź nieruchomości. Jednak z całokształtu regulacji kodeksowych wyraźnie widać, iż prawa te są pomyślane jako mechanizm regulacji stosunków zachodzących w obrębie nieruchomości. Wyjątkowo ograniczone prawa rzeczowe mogą mieć za przedmiot inne prawa majątkowe (art. 265, 327).

Źródłem ograniczonych praw rzeczowych jest zazwyczaj umowa. Umowa taka musi się mieścić w wąskich granicach wytyczonych przez przepisy o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Zatem składa się ona przede wszystkim ze zgodnych oświadczeń woli. Art. 245 nakazuje dla takich umów stosować odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności. Pozostałe zdarzenia prawne odgrywają w tej mierze jedynie wyjątkowe znaczenie, jak np. zasiedzenie służebności, konstytutywne orzeczenie sądowe o ustanowieniu drogi koniecznej.

Dopuszcza się zmian w treści ograniczonych praw rzeczowych oraz ich przenoszenia (wyjątek użytkowanie i służebność osobista) potrzebna jest w takich sytuacjach stosowna umowa, a jeżeli prawo było ujawnione w księdze wieczystej to również wpis do księgi.

Ustawodawca odsyła również do przepisów tytułu I w kwestii ochrony ograniczonych praw rzeczowych. Art. 251 nakazuje stosować odpowiednio przepisy o ochronie własności. Chodzi ty w szczególności o art. 222 k.c. a zatem o roszczenia windykacyjne i negatoryjne. Roszczenia te przysługują zarówno wobec osób trzecich jak i przeciwko samemu właścicielowi. Wyjątkiem jest hipoteka, której ochrona przewidziana jest w ustawie o księgach wieczystych i hipotece.

Ustawodawca szczególnie dużo uwagi w przepisach ogólnych dla ograniczonych praw rzeczowych poświęca zagadnieniu kolizji tych praw. Wprowadza się tutaj pewien system zasad pierwszeństwa. Przepisy te również zostały umieszczone w ustawie o księgach wieczystych i hipotece, przy czym te właśnie regulacje mają charakter lex specialis. Zatem jako silniejsze prawo uważa się prawo wpisane do księgi wieczystej. Jeżeli doszło do kolizji praw wpisanych do księgi wieczystej pierwszeństwo przypisuje się prawu, co do którego wcześniej złożony został wniosek o jego wpis. W zakresie kolizji ograniczonych praw rzeczowych niewpisanych do księgi wieczystej to zgodnie z kodeksem o ich pierwszeństwie rozstrzyga kolejność ustanawiania. Prawo późniejsze nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej. Ustawa może przewidywać w tej mierze wyjątki, jak np. art. 310 k.c. Dopuszcza się jednak umownej zmiany pierwszeństwa tych praw art. 250 k.c.

Spośród możliwych zdarzeń prawnych powodujących wygaśnięcie ograniczonych praw rzeczowych przepisy części ogólnej wyszczególniają dwa: zrzeczenie się prawa oraz konfuzję. Zgodnie z art. 246 jeżeli uprawniony zrzeka się prawa ono wygasa, dla wywołania tego skutku niezbędne jest złożenie oświadczenia woli tej treści właścicielowi rzeczy, a jeżeli prawo było ujawnione w księdze wieczystej do jego wygaśnięcia potrzebne jest jego wykreślenie. W myśl art. 247 ograniczone prawo rzeczowe wygasa także, jeżeli przejdzie na właściciela rzeczy albo ten, komu przysługuje rzecz nabędzie. Mamy wówczas przykład klasycznej konfuzji prawa, a zatem jego zjednoczenia w jednej osobie.

Użytkowanie jest pierwszym z ograniczonych praw rzeczowych uregulowanych przez ustawodawcę. Niewątpliwie jest to ograniczone prawo rzeczowe przyznające uprawnionemu możliwość eksploatacji cudzej rzeczy w najszerszym zakresie. Jego konstrukcji należy upatrywać się w potrzebie prawnego wzmocnienia niektórych stosunków alimentacyjnych. Dział II tytułu III zatytułowany użytkowanie składa się z IV rozdziałów, pierwszego zawierającego przepisy ogólne, a zatem wspólne dla wszystkich ustawowych typów użytkowania oraz z trzech rozdziałów poświęconych poszczególnym ustawowym typom użytkowania; użytkowaniu przez osoby fizyczne, rolnicze spółdzielnie produkcyjne oraz innym wypadkom użytkowania. Kryterium, którym posłużył się ustawodawca dla wyłonienia tych rodzajów użytkowania ma więc charakter podmiotowy.

Definicja użytkowania sformułowana została w art. 252 w oparciu o wzór definicji prawa własności, a zatem poprzez przedstawienie pozytywnych uprawnień użytkownika. Zgodnie z treścią tej regulacji rzecz można obciążyć prawem do jej używania i pobierania jej pożytków. Zgodnie z tą regulacją na treść prawa użytkowania składają się uprawnienia do używania rzeczy i pobierania jej pożytków. Prawo to zostało ukształtowane jako prawo o charakterze osobistym, art. 254 stanowi bowiem, że jest ono niezbywalne. Dla treści prawa użytkowania istotny jest również art. 256, ograniczający uprawnienia użytkownika do używania rzeczy zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki. Jako konsekwencję szerokich uprawnień użytkownika należy uznać obowiązek ponoszenia przez niego ciężarów, powinny być one zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki pokrywane z pożytków rzeczy. Jest on również zobowiązany do pokrywania kosztów związanych z naprawą i innych nakładów związanych ze zwykłym korzystaniem z rzeczy.

Przedmiotem prawa użytkowania są w zasadzie rzeczy oznaczone co do tożsamości, z punktu widzenia znaczenia gospodarczego głównie nieruchomości, prawo to obciąża rzecz w całości, zatem także jej części składowe i przynależności. Możliwe jest jednak ograniczenie zakresu prawa użytkowania albo poprzez wyłączenie oznaczonych pożytków rzeczy, albo poprzez ograniczenie wykonywania prawa do określonej części nieruchomości. Oprócz użytkowania rzeczy oznaczonych co od tożsamości ustawa reguluje użytkowanie rzeczy oznaczonych co do gatunku (art. 264 określając tę formę użytkowania użytkowaniem nieprawidłowym, użytkownik staje się z chwila wydania rzeczy jej właścicielem, zaś po wygaśnięciu użytkowania winien dokonać zwrotu według przepisów o pożyczce), użytkowanie praw (art. 265 nakazuje stosować tutaj odpowiednio przepisu o użytkowaniu rzeczy) oraz użytkowanie zespołu środków produkcji (art. 257)

Stosunek prawny użytkowania zawiązuje się wyłącznie w drodze umowy. Swoboda kontraktowania jest tutaj, co charakterystyczne dla praw rzeczowych znacznie ograniczona, sfery pozostawione przez ustawodawcę dowolnemu uznaniu stron to oznaczenie terminu końcowego, wynagrodzenie oraz możliwości ograniczenia treści prawa z art. 253. Wraz z wygaśnięciem umowy powstaje obowiązek wydania rzeczy.

Do najważniejszych modyfikacji ogólnej konstrukcji użytkowania przez przepisy o użytkowaniu przez osoby fizyczne należą art. 266, stanowiący, iż stosunek ten wygasa najpóźniej z chwilą śmierci osoby uprawnionej oraz art. 267 ustanawiający zakaz zmiany dotychczasowego przeznaczenia rzeczy i zmiany jej substancji. Wyjątki dotyczą możliwości eksploatacji kopalin i zakładania w pomieszczeniach nowych urządzeń.

W przypadku użytkowania przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne będą to postanowienia odnośnie odrębnej własności budynków i innych urządzeń. Podmioty te mogą ponadto w odróżnieniu od osób fizycznych dokonywać zmian przeznaczenia gruntów i naruszać ich substancję.

Służebności są ograniczonymi prawami rzeczowymi na nieruchomościach. Są regulacjami prawnymi wykształconymi w ramach stosunków sąsiedzkich. Polskie prawo cywilne wyróżnia dwa typy służebności: służebności gruntowe i służebności osobiste.

Służebność gruntowa jest ograniczonym prawem rzeczowym związanym z prawem własności tzw. nieruchomości władnącej, polegającym na obciążeniu innej nieruchomości w celu zwiększenia jej użyteczności. Służebność taka stanowi jej część składową. Ustawa rozróżnia czynne i bierne służebności gruntowe. Czynna służebność gruntowa polega na takim obciążeniu innej nieruchomości, że właściciel nieruchomości władnącej uzyskuje uprawnienie do korzystania w określonym zakresie z nieruchomości obciążonej. Ten rodzaj służebności ma największe znaczenie gospodarcze. Odbiciem uprawnienia właściciela nieruchomości władnącej jest obowiązek znoszenia jego działań przez właściciela nieruchomości obciążonej. Doprecyzowanie treści służebności gruntowej pozostawia się stronom, sytuacja ta stwarza szerokie pole dowolności kontraktowej. Służebności gruntowe bierne mają znacznie bardziej ograniczone znaczenie, występują w dwóch wariantach ustawowych, z jednej strony mogą polegać na ograniczeniu wykonywania niektórych uprawnień właścicielskich właściciela nieruchomości obciążonej względem swojej nieruchomości, nakłada się więc na niego obowiązek powstrzymania się z niektórymi działaniami, które normalnie na swojej nieruchomości mógłby wykonywać, z drugiej zaś na ograniczeniu właściciela nieruchomości obciążonej w wykonywaniu niektórych praw względem nieruchomości władnącej, przysługujących my na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności (art. 148 - 150). Podstawowym celem gospodarczym służebności gruntowej jest zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej. Jej wykonywanie powinno się odbywać w taki sposób, aby jak najmniej utrudniał korzystanie z nieruchomości obciążonej. Dla oceny sposobu wykonywania miarodajne są zasady współżycia społecznego i miejscowych zwyczajów. Jeżeli przedmiotem służebności jest korzystanie z urządzeń, to obowiązek utrzymania ich obciąża właściciela nieruchomości władnącej, przepis ten ma jednak charakter względnie obowiązujący, strony bowiem mogą umownie te kwestie rozwiązać w inny sposób.

Służebności gruntowe powstają na wskutek umowy. Forma umowy to akt notarialny zastrzeżony pod rygorem nieważności dla oświadczenia właściciela nieruchomości obciążonej. Służebność gruntową można zasiedzieć w trybie art. 292. Do zasiedzenia prowadzi korzystanie z trwałego i widocznego urządzenia. Stosuje się tutaj odpowiednio przepisy o zasiedzeniu nieruchomości. Do ustanowienia służebności gruntowej może ponadto dojść w drodze postanowienia sądowego, w szczególności będą to służebność drogi koniecznej (art. 145), art. 151, art. 212.1. Do wygaśnięcia dochodzi na wskutek zrzeczenia się prawa, konfuzji, w trybie art. 292, czyli na wskutek niewykonywania prawa przez lat 10, oraz na podstawie wyroku sądowego w trybie art. 294 i 295.

Służebność osobista polega na obciążeniu nieruchomości prawem odpowiadającym treścią służebności gruntowej na rzecz oznaczonej osoby fizycznej. Co od treści prawo to jest zbieżne ze służebnością gruntową. Pewnym odstępstwem od tej konstrukcji jest regulacja służebności mieszkania, przyznająca uprawnionemu prawo do zamieszkania wraz z osobami najbliższymi w budynku będącym w cudzym władaniu. Odmiennie natomiast rozwiązano kwestie podmiotowe, służebność osobista jest bowiem związana z konkretnie oznaczoną osobą fizyczną, brak więc tu pojęcia nieruchomości władnącej. Prawo to nie jest zbywalne, wygasa najpóźniej wraz ze śmiercią uprawnionego. Jego podstawowym celem jest realizacja celów o charakterze alimentacyjnym.

Zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym służącym zabezpieczaniu wierzytelności. Początkowo służył wyłącznie zabezpieczaniu zobowiązań pieniężnych, obecnie przyznaje mu się charakter bardziej uniwersalny. Zaliczany jest do zabezpieczeń rzeczowych. Zgodnie z treścią art. 306 stanowiącym o treści tego prawa można obciążyć ruchomość prawem, na mocy którego wierzyciel będzie mógł się zaspokoić z niej bez względu na to czyją własnością się stanie z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy. Zbycie rzeczy zastawionej nie wpływa zatem na skuteczność ustanowionego zabezpieczenia, co więcej istota zastawu zakłada swobodę obrotu rzeczą obciążoną prawem zastawu, bowiem art. 311 wyraźnie dotyka sankcją nieważności klauzule umowne ograniczające swobodę takich rozporządzeń. Charakterystyczną cechą zastawu jest jego akcesoryjność, co z kolei jest konsekwencją funkcji zabezpieczającej określoną wierzytelność – prawo to nie może istnieć bez takiej wierzytelności, przeniesienie zabezpieczonej wierzytelności przenosi zastaw, niedopuszczalne jest zaś przeniesienie samego zastawu. Przedmiotem zastawu są co do zasady ruchomości, choć ustawa przewiduje również możliwość obciążania zastawem zbywalnych praw majątkowych. Stosuje się wówczas odpowiednio przepisy o zastawie ruchomości.

Ustanowienie prawa zastawu odbywa się przede wszystkim w drodze umownej, pomiędzy właścicielem rzeczy zwanym tu zastawcą oraz wierzycielem określanym jako zastawnik. Do essentialia negotii umowy zastawu należą określenie stron umowy, przedmiotu zastawu oraz zabezpieczanej wierzytelności. Umowa zastawu ma charakter czynności realnej, do jej zawarcia oprócz złożenia zgodnych oświadczeń woli niezbędne jest wydanie rzeczy wierzycielowi lub uzgodnionej przez strony osobie trzeciej. Jeżeli rzecz znajduje się już w rękach wierzyciela wystarczy samo zawarcie umowy. Powyższą postać zastawu określa się jako zwykły zastaw umowny. Oprócz niego szeroko rozpowszechniony w obrocie profesjonalnym jest zastaw rejestrowy, oparty o ustawę z 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Powyższy zastaw powstaje w drodze zawieranej umowy, dla której ustawa wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności oraz wpisu do rejestru zastawu. Wpis do rejestru zastępuje tutaj realny element wydania rzeczy. Rejestry zastawów prowadzą wydziały gospodarcze sądów rejonowych. Dla ochrony niektórych stosunków prawnych przewiduje się zastaw ustawowy (art. 670, 432, 588 i inne). Stosuje się do nich przepisy o zastawie umownym.

Zastawnik w związku z faktem posiadania zastawionej rzeczy jest zobowiązany do odpowiedniej nad nią pieczy, jego obowiązek w tej mierze wyznaczają przepisy o przechowaniu za wynagrodzeniem, po wygaśnięciu zastawu jest obowiązany rzecz zwrócić, nie ma on w zasadzie prawa do korzystania z rzeczy z wyjątkiem pożytków, jakie rzecz przynosi, powinien je pobierać i zaliczać w poczet wierzytelności. Po wygaśnięciu zastawu jest w związku z tym obowiązany do złożenia rachunku. W kwestii nakładów na rzecz stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.

Zaspokojenie zastawnika z rzeczy zastawionej odbywa się według przepisów o sądowym postępowaniu egzekucyjnym część II kpc. Egzekucję prowadzi komornik, jej podstawą jest tytuł wykonawczy (art. 777 kpc). Po wszczęciu postępowania egzekucyjnego następuje zajęcie rzeczy i jej licytacja a następnie podział uzyskanej kwoty w oparciu o sporządzony plan podziału, uwzględniający kolejność zaspokajanie wierzycieli z art. 1025 kpc.

Dodatkowym wzmocnieniem sytuacji zastawnika jest uchylenie instytucji przedawnienia dla roszczeń zabezpieczonych zastawem (art. 317).

Zastaw wygasa na wskutek zrzeczenia się prawa przez uprawnionego, konfuzji, w razie wygaśnięcia wierzytelności, w razie zwrócenia rzeczy zastawcy, nawet w razie zastrzeżeń przeciwnych oraz w razie przeniesienia wierzytelności z wyłączeniem zastawu.

Hipoteka podobnie jak zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym o charakterze akcesoryjnym służącym zabezpieczaniu wierzytelności, podstawową różnicą jest tutaj przede wszystkim przedmiot prawa. Zasadniczo przedmiotem hipoteki jest własność nieruchomości, również ułamkowa część nieruchomości z tytułu stosunku współwłasności, prawo użytkowania wieczystego, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz wierzytelność zabezpieczona hipoteką. W zasadzie przedmiotem hipoteki jest ściśle oznaczona jedna nieruchomość, jednakże w przypadkach wskazanych przez ustawę możliwe jest ustanowienie hipoteki na kilku nieruchomościach, hipotekę tą określa się hipoteką łączną, np. powstaje ona z mocy prawa na wskutek podziału nieruchomości obciążonej.

Hipotekę uregulowano w ustawie z 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece. Zasadniczym źródłem powstania tego ograniczonego prawa rzeczowego jest umowa, pomiędzy właścicielem obciążonej nieruchomości zwanym tu dłużnikiem hipotecznym oraz wierzycielem zwanym wierzycielem hipotecznym. Do essentialia negotti umowy należą określenie wierzytelności oraz przedmiotu zabezpieczenia. Oświadczenie woli właściciela obciążanej nieruchomości powinno być złożone w formie aktu notarialnego (art. 245.2 k.c.), na podstawie dokonuje się stosownego wpisu do księgi wieczystej, wpis ma charakter konstytutywny.

Ustawa obok hipoteki umownej normuje również hipotekę przymusową służącą do zabezpieczania niektórych ściśle określonych wierzytelności, które są zabezpieczane na wniosek wierzyciela bez uzyskiwania zgody właściciela nieruchomości. Szczególne znaczenia ma tutaj hipoteka przymusowa dla wierzytelności stwierdzonych tytułem wykonawczym oraz postanowieniem sądu w toku postępowania zabezpieczającego (hipoteka kaucyjna). Hipoteka przymusowa podlega również wpisowi do księgi wieczystej i wpis ma charakter konstytutywny.

Pokrewieństwo obu zastawniczych ograniczonych praw rzeczowych skutkuje podobieństwem regulacji ustawowych. Szczególnie uwidacznia się to w treści hipoteki, bowiem zgodnie z ustawą (art. 65 KWU) w celu zabezpieczenia określonej wierzytelności można obciążyć nieruchomość prawem na mocy, którego wierzyciel będzie się mógł zaspokoić z nieruchomości bez względu na to czyją będzie własnością z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistym właściciela. W odróżnieniu do zastawu nie ma tu wszakże elementu przeniesienia władztwa nad rzeczą. Właścicielowi przysługują wszelkie uprawnienia właścicielskie, może tez oprócz prawa do korzystania - analogicznie jak przy zastawie rozporządzać swoim prawem. I tak jak przy zastawie nieważna są jakiekolwiek zastrzeżenia umowne ograniczające jego prawo do rozporządzania rzeczą. Dzieje się tak, dlatego że przejście nieruchomości powoduje przejście długu na nabywcę. Analogicznie jak zastaw hipoteka została ukształtowana jako prawo akcesoryjne – nie może powstać bez wierzytelności, wygaśnięcie wierzytelności powoduje wygaśnięcie hipoteki, nie może być przeniesiona bez wierzytelności.

Co do zasady hipoteka może jedynie zabezpieczać wierzytelności pieniężne i może być wyrażona tylko w określonej kwocie pieniężnej. Wyjątkiem jest tzw. hipoteka kaucyjna przewidziana dla wierzytelności o nieustalonej wysokości, która polega na zabezpieczeniu takiej wierzytelności do oznaczonej sumy najwyższej. W praktyce takimi wierzytelnościami mogą być wierzytelności z tytułu istniejącego już stosunku prawnego, ale o nieustalonej jeszcze wysokości, np. z tytułu odpowiedzialności odszkodowawczej, spłat spadkowych, gwarancji bankowych oraz hipoteka przymusowa w trybie postępowania zabezpieczającego.

Analogicznie jak w przypadku zastawu uregulowano kwestię zaspokojenia się wierzyciela z obciążonej nieruchomości. Odbywa się ono w trybie sądowego postępowania egzekucyjnego. Obejmuje ono uzyskanie tytułu wykonawczego (domniemania prawne zgodności wpisu ze stanem prawnym obejmuje również wierzytelność zabezpieczoną hipoteką), następnie zajęcie nieruchomości, licytacja i przysądzenie własności oraz podział sumy uzyskanej z egzekucji.

Podobnie jak zastawnik wierzyciel hipoteczny korzysta z dodatkowego wzmocnienia swego prawa poprzez uchylenie zarzutu przedawnienia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką.

W zakresie wygaśnięcia hipoteki do szczególnych przepisów należy przepis stwierdzający, że w razie wygaśnięcia hipoteki wierzyciel obowiązany jest do dokonania wszelkich czynności umożliwiających wykreślenie hipoteki z księgi wieczystej.

W odrębny sposób unormowano ochronę hipoteki, ustanawiając w szczególności roszczenie o zaniechania działań na nieruchomość powodujących zmniejszenie jej wartości przeciwko właścicielowi lub osobom trzecim oraz roszczenie o niezwłoczne zaspokojenie z nieruchomości, jeżeli na wskutek okoliczności zależnych od właściciela wartość nieruchomości legła zmniejszeniu naruszając bezpieczeństwo hipoteki a właściciel pomimo wezwania nie dokonał przywrócenia nieruchomości do stanu poprzedniego ani nie ustanowił dodatkowego dostatecznego zabezpieczenia

Zobowiązania

Istotę stosunku zobowiązaniowego oddaje art. 353 k.c., stanowiąc, iż polega ono na możliwości żądania przez wierzyciela od dłużnika spełnienia świadczenia, którego nie może on odmówić. Odmowa spełnienia świadczenia uprawnia do zastosowania przymusu państwowego, w drodze egzekucji sądowej lub administracyjnej. Odpowiedzialność dłużnika z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania określa się jako odpowiedzialność osobistą i obejmuje cały jego majątek. Stosunki zobowiązaniowe zostały uregulowane w księdze III k.c., zatytułowanej Zobowiązania. Regulacje te charakteryzują się względną skutecznością, co znaczy, że są skuteczne wyłącznie w stosunku do określonych podmiotów. Interesy realizowane poprzez omawianą instytucję zalicza się przede wszystkim do sfery majątkowej. Źródłem zobowiązań – analogicznie jak wszystkich innych stosunków prawnych – są określone zdarzenia prawne. Szczególnie istotną rolę przypisuje się tutaj takim zdarzeniom prawnym jak: umowa, czyn niedozwolony, bezpodstawne wzbogacenie, jednostronna czynność prawna.

Do najdonioślejszych źródeł zobowiązań należą umowy. Umowa stanowi formę czynności prawnej, o charakterze dwustronnym, polegającą na złożeniu zgodnych oświadczeń woli w celu ustanowienia, modyfikacji lub zniesienia stosunku prawnego. Charakterystyczna dla zobowiązań jest zasada swobody umów, wyrażona w art. 353¹, zgodnie, z którą strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny wedle swego uznania, byleby jego treść nie sprzeciwiała się jego właściwości, ustawie lub zasadom współżycia społecznego. Z zasadą swobody umów wiąże się podział umów na umowy nazwane (modelowe typy umów o ustawowo określonych cechach, np. umowa sprzedaży, najmu, dzierżawy, leasingu) oraz nienazwane, dla których brak jest szczególnych regulacji prawnych, a na których treść składają się zgodne postanowienia stron.

Stronami stosunku zobowiązaniowego są wierzyciel – podmiot uprawniony i dłużnik – podmiot zobowiązany do świadczenia. Na treść stosunku zobowiązaniowego, a zatem na prawa i obowiązki stron składa się przede wszystkim wierzytelność, czyli prawo podmiotowe po stronie wierzyciela oraz korelatywnie z nią sprzężony dług, będący odbiciem uprawnienia wierzyciela zespół obowiązków dłużnika. Relacje pomiędzy wierzytelnością a długiem są tego rodzaju, iż na podstawie jednego z nich można określić zakres drugiego.

Przedmiotem zobowiązania jest świadczenie, które określa się jako zgodne z jego treścią zachowanie dłużnika, prowadzące do realizacji interesów wierzyciela. Zgodnie z treścią art. 353 § 2 świadczenie może polegać na działaniu lub zaniechaniu. Do szczególnie ważnych gospodarczo rodzajów świadczeń zalicza się świadczenia:

- pieniężne, jego przedmiot stanowi wyrażona jakimś miernikiem, w szczególności pieniądzem wartość ekonomiczna. Opóźnienie się przez dłużnika ze spełnieniem świadczenia pieniężnego rodzi po stronie wierzyciela roszczenie o zapłatę odsetek (art. 481). Jeżeli strony nie ustaliły wysokości należnych odsetek należą się odsetki ustawowe. W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania strony mogą wystąpić do sądu o zmianę wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia, roszczenie to określa się mianem waloryzacji świadczeń pieniężnych.

- odszkodowawcze, czyli roszczenie o naprawienie szkody. Sens świadczenia odszkodowawczego sprowadza się do naprawienia szkody, którą poniosła osoba trzecia w wyniku działań innego podmiotu. Ma ono przede wszystkim charakter kompensacyjny, jego wysokość nie może zatem przekroczyć rozmiarów szkody. Trzy niezbędne przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej to zatem; zdarzenie, szkoda oraz związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy zdarzeniem a szkodą. Do zdarzeń powołujących obowiązek odszkodowawczy należą przede wszystkim czyny niedozwolone (art. 415 k.c. i n.) oraz niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań (art. 471 k.c. i n.) Szkodą określa się każdy uszczerbek w substancji majątkowej poszkodowanego, zgodnie z prawem polskim obowiązek odszkodowawczy obejmuje zarówno stratę, czyli pomniejszeniu jego mienia (damnum emergens) jak i utracone korzyści (lucrum cessans) (art. 361 § 2). Przez związek przyczynowy należy rozumieć normalne następstwa działania z którego szkoda powstała.

Wykonanie zobowiązania. Wykonaniem zobowiązania nazywamy stan polegający na spełnieniu świadczenia. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią, w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym względzie ustalone zwyczaje to także zgodnie z tymi zwyczajami. Działanie dłużnika powinno odznaczać się należytą (ogólnie przyjętą, normalną) starannością. Co do zasady dłużnik nie musi działać osobiście, wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika jedynie gdy wynika to z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia. Dłużnik ponosi jednak odpowiedzialność za działania osób trzecich, którymi się posłużył, jak za własne działania.

Jeżeli strony nie oznaczyły w umowie miejsca spełnienia świadczenia i nie wynika ono z właściwości świadczenia ani z treści przepisów szczególnych dla świadczeń niepieniężnych właściwym jest miejsce zamieszkania lub siedziba dłużnika, zaś dla świadczeń pieniężnych miejsce zamieszkania lub siedziba wierzyciela.

Kwestie związane z terminem spełnienia świadczenia określa ar 455 k.c., stanowiąc, iż jeżeli termin ten nie został przez strony określony w umowie ani też nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno zostać spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Niezwłocznie czyli bez nieuzasadnionej zwłoki, tak szybko, jak w danych warunkach jest to możliwe.

Szczególną regulacją jest klauzula rebus sic stantibus przewidująca możliwość żądania przez strony sądownego zmodyfikowania stosunku zobowiązaniowego – wbrew zasadzie pacta sunt servanda. (art. 3571). Jeżeli mianowicie dojdzie do nadzwyczajnej zmiany stosunków w wyniku czego spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidziały wcześniej, sąd może po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia a nawet orzec o rozwiązaniu umowy.

Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Niewykonanie przez dłużnika zobowiązania lub jego wykonanie w sposób nienależyty rodzi skutki przewidziane w art. 471, - naprawienie szkody, określane jako tzw. odpowiedzialność odszkodowawcza dłużnika. Przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika są: niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, wystąpienie szkody oraz związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy działaniem lub zaniechaniem dłużnika a szkodą. Jeżeli w określonym stanie faktycznym wystąpiły okoliczności uniemożliwiające należyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika, za które nie ponosi on odpowiedzialności dłużnik zostaje zwolniony z odpowiedzialności odszkodowawczej. Przepis ten ma walor domniemania wzruszanego i przerzuca ciężar dowodu udowodnienia zaistnienia takich okoliczności na dłużnika. Zgodnie z treścią art. 472 k.c. odpowiedzialność dłużnika została oparta na zasadzie winy, określonej w tym przepisie sformułowaniem „niezachowanie należytej staranności”, co oznacza, iż przesłanką odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania są dwie postacie winy: wina umyślna i wina nieumyślna.

Z niewykonaniem świadczenia wiąże się instytucja niemożliwości świadczenia – niemożliwość pierwotna, opisana w art. 387 skutkuje nieważnością czynności prawnej w ogóle, w przypadku niemożliwości następczej spełnienia świadczenia kryterium rozstrzygającym o odpowiedzialności prawnej dłużnika jest czynnik odpowiedzialności za wystąpienie okoliczności uniemożliwiających wykonanie zobowiązania. Jeśli dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za ich wystąpienie jest zwolniony z odpowiedzialności odszkodowawczej, a zobowiązanie wygasa art. 475 k.c.).

Analogicznie rozstrzygnięto w ustawie problem niedotrzymania terminu spełnienia świadczenia – jeżeli dłużnikowi nie można przypisać winy za wystąpienie okoliczności skutkujących niedotrzymaniem terminu, taki stan określa się mianem opóźnienia i nie rodzi on jego odpowiedzialności odszkodowawczej, jeżeli natomiast dłużnik ponosi odpowiedzialność za takie okoliczności to pozostaje w tzw. zwłoce i odpowiada za wyrządzoną w ten szkodę na zasadach ogólnych z art. 471 k.c.

Strony mogą umownie zmodyfikować odpowiedzialność odszkodowawczą z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania w drodze kar umownych. Zgodnie z treścią art. 483 k.c. w umowie można zastrzec, iż naprawienie szkody nastąpi wówczas przez zapłatę określonej sumy – kary umownej. Instytucja kary umownej podlega zasadzie swobody umów strony mogą zatem kształtować jej postać wedle własnego uznania. Jeżeli w umowie brak jest odmiennych uregulowań kara umowna ma charakter kary wyłącznej i oznacza to, że zapłacenie jej sumy zwalnia dłużnika od odszkodowania, choćby kwota szkody znacznie ją przewyższała. Strony mogą postanowić, iż kara umowna będzie karą alternatywną (uprawniony ma prawo wyboru pomiędzy karą umowną a odszkodowaniem), karą kumulatywną (wierzycielowi należy się i kara i odszkodowanie) bądź karą zaliczalną (jeżeli szkoda przewyższa sumę kary wierzyciel może dochodzić nadwyżki na zasadach ogólnych). Artykuł 484 § 2 przewiduje możliwość sądownego zmniejszenia wysokości kary umownej.

Czyny niedozwolone. Przepisy regulujące kwestie odpowiedzialności za szkodę jako źródło zobowiązań zostały pomieszczone w art. 415 – 449 k.c. Zgodnie z treścią art. 415 k.c. jako zasadę odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu czynów niedozwolonych przyjmuje się winę. Jako wyjątki od zasady traktowane są przypadki, w których odpowiedzialność opiera się na zasadzie ryzyka lub słuszności. Ciężar wykazania winy po stronie sprawcy obciążą poszkodowanego. Obowiązek odszkodowawczy nie powstaje w przypadku działania w stanie obrony koniecznej (art. 423 k.c.), stanu wyższej konieczności (art. 424 k.c.) i dozwolona samopomoc. Spośród licznych deliktów ustawowych na szczególną uwagę zasługują:

- artykuł 417 k.c. regulujący kwestię odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej,

- artykuł 427 regulujący kwestię odpowiedzialności za czyny popełnione przez osoby pozostające pod czyimś nadzorem,

- artykuł 429 regulujący kwestię odpowiedzialności za osoby, które wykonywały czynności powierzone, wina dotyka wyboru niewłaściwego podmiotu,

- artykuł 430 regulujący kwestię odpowiedzialności zwierzchnika za szkodę wyrządzoną przez podwładnego,

- artykuł 431 regulujący kwestię odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez zwierzę,

- artykuł 435 regulujący odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za ruch przedsiębiorstwa wywołany za pomocą sił przyrody,

- artykuł 436 regulujący odpowiedzialność posiadacza mechanicznego środka komunikacji.

W stosunku do umów zobowiązaniowych stosuje się ogólne zasady prawa cywilnego, w szczególności przepisy dotyczące ich zawierania. Zgodnie z powyższymi regulacjami można wyróżnić trzy tryby zawierania umów zobowiązaniowych:

1. tryb ofertowy

2. tryb przetargowy, aukcja

3. negocjacje.

Nie stanowi odrębnego trybu zawarcia umowy umowa przedwstępna, jest ona bowiem odrębnym stosunkiem zobowiązaniowym, na mocy którego strony zobowiązują się do zawarcia umowy właściwej, nie mogąc z jakichś powodów zawrzeć jej dacie zawierania umowy przedwstępnej. Dla skuteczności umowy przedwstępnej wymaga się zamieszczenia w niej wyraźnego zobowiązania do zawarcia umowy przyrzeczonej oraz określenia jej istotnych postanowień. Umowa przedwstępna rodzi dwojakie konsekwencje: może stanowić podstawę żądania zawarcia umowy właściwej lub może stanowić podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej