OŚWIECENIE

1 KLASYCYZM styl w muzyce, sztuce, literaturze oraz architekturze odwołujący się do kultury starożytnych Rzymian, Greków oraz Żydów. Styl ten nawiązywał głównie do antyku.

Architektura klasycystyczna, podstawowe cechy

Muzyka 

Architektura 

Malarstwo i grafika 

3. SARATYZM – barokowa formacja kulturowa Opierała się na micie, jakoby szlachta polska miała pochodzić od Sarmatów – starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę. Pierwsze wzmianki o tym, że polska szlachta pochodzi od starożytnego ludu z kraju Parków pochodzą z kronik Wincentego Kadłubka. Dzielił on świat na podstawie pisarzy antycznych na śródziemnomorski antyk i nieprzeliczalną moc ludzką zamieszkującą obszar Iranu, Bułgarii i Karyntii, gdzie żyli Scyci. Prace historyczne kontynuował następnie Jan Długosz.

4.KONFEDERACJA BARSKA - Za czołowych bohaterów konfederacji uchodzą Kazimierz Pułaski (obrońca Jasnej Góry), Kozak Józef Sawa-Caliński (na Mazowszu) oraz Józef Zaremba (w Wielkopolsce), a także uważany za proroka, charyzmatyczny kapłan, karmelita Marek Jandołowicz (ksiądz Marek). Konfederaci pozostawili po sobie bogaty zbiór pieśni; najsłynniejsze z nich to Zdaj się, Polaku, w opiekę Maryi, Stawam na placu z Boga ordynansu, Piosenka o Drewiczu. Do tego powstania nawiązywali pisarze, m.in. Juliusz Słowacki w dziele Ksiądz Marek ze znaną Pieśnią konfederatów, a także w dramacie Sen srebrny Salomei. Adam Mickiewicz artykułem z 1833 roku pt. O ludziach rozsądnych i ludziach szalonych tworzy zręby mitu barskiego. Określa w nim rzeczywiste znaczenie konfederacji jako pierwszego polskiego powstania i wzoru wszystkich następnych zrywów narodowych Polaków, powstania łączącego hasłami wolności z symbolami religijnymi. Za jeden z symboli konfederacji barskiej uważa się ryngraf, potwierdzają to liczne zachowane zabytki.

5. PREKURSORZY OŚWIECENIADo grona prekursorów polskiego oświecenia zaliczamy przede wszystkim: Józefa Andrzeja Załuskiego, Andrzeja Stanisława Załuskiego, Stanisława Konarskiego Byli to ludzie, którzy nie tylko myśleli o tym, jak naprawić podupadłe państwo, ale również podjęli w tym zakresie konkretne działania. Bracia Załuscy – biskupi, wykształceni za granicą, zgromadzili wielką bibliotekę, liczącą około 180 tysięcy tomów. W roku 1747 utworzyli na jej bazie Bibliotekę Załuskich – pierwszą bibliotekę publiczną, wokół której ogniskowało się życie kulturalne Warszawy. W roku 1773 bibliotekę powierzono opiece Komisji Edukacji Narodowej. Stanisław Konarski (1700 – 1773) zasłynął jako pedagog, reformator szkolnictwa, publicysta, poeta i dramaturg. Był wszechstronnie wykształconym humanistą: studiował literaturę, filozofię, teologię. Uczył się w Rzymie, podróżował po Francji. po powrocie do kraju zajął się reformą szkolnictwa pijarskiego. Założył, w roku 1740, nowoczesną szkołę (zakład naukowy) dla synów magnackich i szlacheckich – Collegium Nobilium. Przy szkole działał teatr, w którym wystawiano arcydzieła literatury francuskiej. Stanisław Konarski był jednym z pierwszych publicystów oświeceniowych. Nawiązując do dzieł renesansowych, wydał czterotomowe dzieło „O skutecznym rad sposobie”, które powstawało w latach 1760 – 1763. Utwór skierowany był przede wszystkim przeciwko liberum veto. Konarski zasłużył się również jako człowiek dbający o język ojczysty. W roku 1741 wydał podręcznik „O poprawie wad wymowy”. W Collegium Nobilium dbał o czystość języka, który był językiem wykładowym (a nie łacina!). Był stałym bywalcem „obiadów czwartkowych”, brał czynny udział w życiu politycznym, kulturalnym i społecznym kraju. Zasługi tego czołowego pioniera oświecenia w Polsce uczcił król Stanisław August Poniatowski, który kazał wybić medal na cześć Konarskiego z napisem: Sapere auso, co oznacza „Temu, który odważył się być mądry”.

7. TEATR OŚWIECENIA W okresie oświecenia dominująca role odgrywał teatr francuski, który charakteryzowało to, że posługiwał się klasycystyczną komedią "charakterów”. Teatr powstał w Warszawie z inicjatywy króla w 1765 roku. Był to pierwszy publiczny teatr, który zapoczątkował działalność sceny narodowej. Pierwszym dyrektorem został Wojciech BOGUSŁAWSKI. Mieścił się on w Operalni. Występowały zespoły: francuskie, polskie i włoskie. Pierwszą wystawioną sztuką była "Natręta" J.Bieleckiego (na zamówienie króla, dnia 19.XI.). Rola teatru i przykłady: Franciszek Bohomolec - pisał komedie dla szkół jezuickich. Był ojcem polskiej komedii (tworzył komedie dydaktyczne). Zajmował się również przerabianiem francuskich komedii klasycznych. Ośmieszał sarmatyzm, a za wzór podawał Francję i kreował obraz nowoczesnego Polaka. Krytykował cudzoziemszczyznę i zabobony ludowe. 
Franciszek Zabłocki - pisał komedie obyczajowe i przerabiał francuskie komedie klasyczne. Najbardziej znany utwór to "Fircyk w zalotach". 
Julian Ursyn Niemcewicz - "Powrót posła" (wystawiony w 1791 roku). Pisał sztuki moralizatorskie, próbował edukować społeczeństwo polskie i ukazywał wady postępowań i postaw. 
Wojciech Bogusławski - Ojciec teatru polskiego (dbał o to by wystawiano sztuki narodowe). Przyczynił się do podniesienia prestiżu Teatru Narodowego w Polsce. Usprawnił scenografię i zadbał o wykwalifikowanie aktorów. 

DRAMAT OŚWIECENIA - Powstanie Teatru Narodowego spowodował wzrost zapotrzebowania na sztuki sceniczne. Jednym z pierwszych wybitnych dramaturgów pozyskanych dla Teatru Narodowego był Franciszek Bohomolec. Jego komedie służyły celom propagandy królewskiej, gdyż ośmieszały zacofanie przedstawicieli sarmatyzmu w Polsce, wspierając zwolenników reform. Najwybitniejsze jego dzieła to Małżeństwo z kalendarza, Staruszkiewicz, Pan dobry. Największy jednak rozgłos zyskał inny dramaturg związany z dworem królewskim – był to Franciszek Ksawery Zabłocki, który szybko stał się filarem i głównym dostawcą sztuk na potrzeby Teatru Narodowego. Największy rozgłos zdobyły jego Fircyk zalotach i Sarmatyzm. Sztuki sceniczne pisał także Wojciech Bogusławski, który jest jednak bardziej znany ze swoich librett do oper. Jest ona autorem m.in. opery Cud mniemany, czyli Krakowiacy Krakowiacy i Górale wystawionej w 1794. Wielkim sukcesem fekwencyjnym i artystycznym okazała się też sztuka Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza napisana w czasie trwania obrad Sejmu Czteroletniego. Z dramaturgów nie związanych z dworem królewskim wymienić można Franciszka Kniaźnina, autora m.in. sztuki Młoda Spartanka oraz opery Cyganie. W oświeceniu teatr spełniał ważną rolę. Nie tylko wychowywał, ale także uczył obywatela krytycznego myślenia i dostrzegania wad narodowych. Wspomagał walkę o czystość języka narodowego. Szerzył reformy państwowe szczególnie w okresie działalności Sejmu Wielkiego. Oprócz komedii wystawiano również utwory poważne, patriotyczne, nawiązujące do politycznego życia, szerzące idee oświeceniowe i pomagające przeprowadzić niezbędne reformy zgodnie z myślą społeczną i humanitarną.

8.PUBLICYSTYKA W LATACH 1721 – 1756 Monitor - to pierwsze czasopismo, regularnie wydawane w Polsce w latach 1765 - 1785. Zostało założone w marcu 1765 przez Ignacego Krasickiego i Franciszka Bohomolca, a także z inicjatywy i przy wsparciu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pismo było wydawane w drukarni królewskiej i było organem obozu reform. Redagowane na wzór angielskiego The Spectator, w duchu racjonalizmu i tolerancji religijnej. Monitor przyczynił się do powstania negatywnego obrazu epoki saskiej. Poruszał wiele aktualnych i różnorodnych tematów. W nowych, krótkich formach publicystycznych (eseje, reportaże, listy do redakcji, artykuły, felietony itp.), autorzy krytykowali sarmackie zacofanie, postulowali nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica. Zasadniczym celem czasopisma była poprawa obyczajów i moralności społeczeństwa. Zwalczano m.in.: pijaństwo i karciarstwo, próżniactwo, tzw. modnisiostwo, czyli plotkarstwo, manię pojedynkowania się, panegiryzm, fanatyzm religijny. W Monitorze drukowano teksty najwybitniejszych pisarzy polskich XVIII w., jednak najczęściej było to tłumaczenia i przeróbki autorów obcych.

Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, a właściwie Zabawy Przyjemne i Pożyteczne z Sławnych Ludzi Wieku Tego Autorów Zebrane było to pierwsze polskie czasopismo (tygodnik) literackie. Wydawane w Warszawie w latach 1770-1777.

Pismo miało istotny wpływ na ożywienie życia literackiego okresu Oświecenia, kształtowanie literatury nowego typu, upowszechnienie znajomości twórczości ówczesnych pisarzy.
Z pismem byli związani najwybitniejsi pisarze i poeci epoki: Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Franciszek Zabłocki, Tomasz Kajetan Węgierski. Na czele pisma stanęli Naruszewicz i Albertrandi. Pismo związane było z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim i często popierało jego politykę oraz chwaliło osobę króla jako mecenasa sztuki i literatury.
Utwory drukowane w "Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych" często miały charakter polityczny. W latach 1804-1806 Cyprian Godebski z Ksawerym Kosseckim ponownie zaczęli wydawać Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, nie udało się jednak dorównać pierwotnej wersji.

Gazeta Narodowa i Obca, pismo wydawane w Warszawie w latach 1791-1792. Ukazywało się dwa razy w tygodniu. Redagowane przez: J. U. Niemcewicza, T. Mostowskiego i J. Weyssenhoffa. Propagowało reformy wprowadzane przez Sejm Czteroletni. Zlikwidowane przez władzekonfederacji targowickiej.

9 ZAŁUSCY - Biblioteka Załuskich, określana też m.in. jako Biblioteka Rzeczypospolitej – Załuskich zwana – biblioteka publiczna w Warszawie, jedna z największych bibliotek świata drugiej połowy XVIII wieku, jedna z pierwszych, które starały się realizować zadania biblioteki narodowej, gromadząc, katalogując i udostępniając możliwie pełny zasób narodowego piśmiennictwa.

Fundatorami byli bracia - biskupi Józef Andrzej i Andrzej Stanisław Załuscy. Biblioteka została otwarta dla publiczności 8 sierpnia1747 w pałacu daniłowiczowskim. Po upadku powstania kościuszkowskiego zbiory Biblioteki zostały zrabowane przez Rosjan i wywiezione w okresie od grudnia 1794 do stycznia 1795 na rozkaz Katarzyny II do Sankt Petersburga, gdzie stały się w roku 1814zrębem Cesarskiej Biblioteki Publicznej (obecna nazwa - Rosyjska Biblioteka Narodowa). Po I wojnie światowej zbiory dawnej Biblioteki Załuskich zostały częściowo zwrócone w latach 1921 – 1934 na mocy traktatu ryskiego. Stopniowo włączane od 1928 do Biblioteki Narodowej, uległy w znacznej części zniszczeniu w 1944, podpalone przez wojska niemieckie.

Zawiązek Biblioteki stanowiły prywatne zbiory J.A. Załuskiego, pomnożone przez jego braci: Marcina i Andrzeja Stanisława. W skład kolekcji Andrzeja weszły zbiory rodzinne oraz biblioteka Sobieskich, której najcenniejszą część stanowiły zbiory Żółkiewskich, składające się m.in. ze spuścizn po królach Zygmuncie Auguście i Stefanie Batorym.

Kolekcje braci Załuskich obejmowały księgozbiór, rzeźby i płótna, gabinety rycin (przeszło 40 tys. pozycji), numizmatyczny, historii naturalnej, zbiory kartograficzne i matematyczne oraz obserwatorium astronomiczne.

11.BOHOMOLEC Odnowicielem dramatu w literaturze polskiej był Franciszek Bohomolec (1720–1784), którego późna twórczość przypada na drugi etap rozwoju oświecenia. W pierwszej fazie na dworze królewskim aktorzy włoscy popularyzowali gatunek commedia dell’arte, ale już od lat czterdziestych dworskie teatry magnatów i szkolne sceny wystawiały komedie klasycystyczne. Były to początkowo przekłady lub przeróbki sztuk Moliera.

            Bohomolec jako jezuita przejął praktykę swoich braci zakonnych z Francji, którzy reformowali teatr szkolny. W warszawskim kolegium jezuitów, począwszy od roku 1753 wystawił na scenie ponad dwadzieścia adaptowanych sztuk, których oryginały wyszły spod pióra Plautusa, Goldoniego, Moliera i innych. Wprowadzane przez Bohomolca zmiany zmierzały ku ujęciom farsowym, pomijały role kobiece, spolszczały wizerunki postaci i miejsca akcji. Tematyka w większości nabierała świeckiego charakteru, zaś przekształcone ze znawstwem dialogi często wykorzystywały parodie językowe.

            Oryginalności Bohomolec nie uważał za pisarską zaletę. Ważniejsze okazywało się w jego mniemaniu nauczanie za pomocą sztuki aktorskiej. Oczywiście Bohomolec działał w zgodzie z programem odnawiającego się zakonu jezuitów, ale jego osobistą zasługą są dokonania dramatopisarskie i pedagogiczne.

            Własne komedie Bohomolca powstały w pierwszych latach po wstąpieniu na tron Stanisława Augusta. Zostały one napisane na zamówienie króla w ramach realizacji jego programu odnowy społeczeństwa. Wystawiano je w teatrze narodowym założonym — przypomnijmy — z inicjatywy władcy. W tym miejscu warto owym komediom poświęcić nieco więcej uwagi, gdyż odzwierciedlają one zmiany świadomości na przełomie baroku i oświecenia dalekowzrocznego i wyjątkowo inteligentnego twórcy, który stawał się zwolennikiem klasycyzmu.

            Bohomolec zarówno jako redaktor i publicysta „Monitora”, jak też jako komediopisarz krytykował samolubną, zacofaną i zniewoloną przez sarmackie przyzwyczajenia szlachtę. Problematyka jednej z pierwszych komedii Bohomolca przeznaczonych na scenę narodową w dużym stopniu wykorzystywała pomysły, które podsuwała publicystyka „Monitora”. Komedia w trzech aktach Małżeństwo z kalendarza (1766) ośmiesza przede wszystkim szlachcica-sarmatę, który dałby się oszukać przez lekkomyślnego łowcę posagów, tylko po to, żeby nie wydać córki za mąż za jej wybranka o szlachetnej duszy, którego jedyną wadą jest fakt, że pochodzi z zagranicy. Ojciec najbardziej komiczny okazuje się wtedy, kiedy pod wpływem zabobonu, przychylnego horoskopu, zgadza się na małżeństwo. Sztuka o tyle zrealizowała dydaktyczny cel, że wywołała żywe protesty kół zachowawczych. Z tego powodu Bohomolec w innej komedii, tworząc postać szlachcica o znaczącym nazwisku Bezprzywarski, pozornie odwrócił czarno-biały układ ról, ale wniosek, jaki wypływał z przebiegu akcji, pozostał ten sam. Przedmiotem krytyki pozostawała zacofana sarmacka szlachta.

            W komedii Pan dobry (1767) pisarz znów na sposób publicystyczny poruszał problemy społeczne. Szlachcicowi-despocie, który nieludzko traktuje swoich chłopów pańszczyźnianych i sług, przeciwstawia się w utworze dobrodusznego ziemianina, dla którego jego dobroć okazywana bliźnim staje się w końcu źródłem rozlicznych korzyści, w tym materialnych. Z takiego rozkładu ról i cech wyziera dydaktyczna teza. Często dla jej uwyraźnienia autor chętnie dawał postaciom znaczące nazwiska: Marnotrawski, Staruszkiewicz czy de la Corde (spod szubienicy). Nie tylko w wypadku komedii okazywało się, że wbrew intencjom twórcy postacie negatywne należały do bardziej udanych pod względem artystycznym niż postacie pozytywne. Inną charakterystyczną metodą twórczą Bohomolca było konfrontowanie przedstawicieli starego i nowego pokolenia albo zacofanych i postępowych, co uchodziło wtedy jeszcze za nowość. Novum stanowiła również stylizacja na określoną konwencję i stylizacja językowa. Przykładowo: para zakochanych była przedstawiana zgodnie z konwencją sentymentalizmu, zaś postacie chłopów charakteryzowano przy użyciu dialektyzacji.

            Franciszek Bohomolec w swym komediopisarstwie z jednej strony obficie wykorzystywał znane motywy i wątki, co zgodnie z ówczesnymi normami nie należało do rzadkości. Z drugiej jednak strony jako bystry obserwator i wnikliwy publicysta adaptowane rozwiązania sceniczne umieszczał w polskim środowisku. Teza jego sztuk, czyli krytyka anachronicznego modelu kultury sarmackiej była i pozostaje o tyle aktualna, że pod pręgierzem postawieni zostali nie ludzie, lecz ich wady. W ten sposób Bohomolec starał się realizować edukacyjny cel polskiego klasycyzmu. Tym też można tłumaczyć przynależność autora Małżeństwo z kalendarza do kręgu bliskich współpracowników Stanisława Augusta.

12. SENTYMENTALIZM - Sentymentalizm.

Nazwa prądu przyjęła się dzięki tytułowi powieści angielskiego pisarza Lawrence`a Sterne`a „Podróż sentymentalna”.

Sentymentalizm był reakcją przeciwko wyłącznie racjonalistycznej postawie pisarzy oświeceniowych, przestrzegających ściśle poetyki klasycyzmu.

Nie podważał on roli rozumu i doświadczenia w naukach ścisłych; domagał się jednak, by w życiu osobistym i życiu społeczeństw uwzględniać również uczucia i dostrzegać ich rolę w życiu

i postępowaniu człowieka.

Sentymentaliści wprowadzili do literatury:

Najwybitniejszymi przedstawicielami sentymentalizmu europejskiego byli:

Typowe gatunki to:

sielanka sentymentalna

powieść sentymentalna.

14. ELŻBIETA IZABELA CZARTORYSKA - Izabela Elżbieta z Morsztynów Czartoryska (ur. 26 sierpnia 1671 r., zm. 24 lutego 1756 r.) – hrabianka, córka Jana Andrzeja Morsztyna i Marii Katarzyny Gordon.

W 1693 r. wyszła za mąż za Kazimierza Czartoryskiego. Opowiadała się, jak mąż, za kandydaturą księcia Conti na króla Polski.

W 1736 założyła w Warszawie pierwszy salon polityczny, gdzie spotykali się politycy i naradzała "familia". Kobiety odgrywały znaczną rolę w tych naradach

15. PUŁAWY W roku 1783 doszło do konfliktu między Stanisławem Augustem a jego dotąd bliskim współpracownikiem Adamem Kazimierzem Czartoryskim. Czartoryski wraz z żoną Izabelą opuszcza Warszawę, tworząc w swej rezydencji w Puławach konkurencyjny ośrodek kulturalny i polityczny. Rozwija się tu sentymentalizm ze skłonnością do lekkiego i finezyjne go rokoka, a na fali patriotycznych nastrojów rehabilitowany zostaje odrodzony i oczyszczony z przywar sarmatyzm. Czartoryscy, w nawiązaniu do tradycji renesansowych, tworzą nowy typ magnackiego mecenatu artystycznego i literackiego. Są nie tyle opiekunami, ile współuczestnikami intensywnego życia kulturalnego. W Pu ławach tworzy sentymentalny poeta Franciszek Dionizy Kniaźnin, tu kształtuje się osobowość młodego Niemcewicza, tu rysuje i maluje swe świetne realistyczne scenki obyczajowe i trafnie uchwycone typy szlachty, chłopów i Żydów Jan Piotr Norblin. Prace literackie pochłaniają też księcia Adama Kazimierza, a księżna Izabela patronuje powstaniu sentymentalnego parku w stylu angielskim, odznaczającego się naturalnym, nie uporządkowanym krajobrazem z prawdziwymi chatkami wiejskimi.

16. ROKOKO SZYMANOWSKI W literaturze stanisławowskiej do lat osiemdziesiątych dominował klasycyzm „z odchyleniami w kierunku rokoka” Poetycki program tego prądu rokokowego sformułował na gruncie polskiej literatury w 1779 roku poeta Józef Szymanowski w utworze Listy o guście, czyli smaku. Podkreśla w nim wagę „czułości”, „delikatności”, to jest umiejętności dokonywania artystycznej selekcji, i „trafności”, czyli udatnego wyboru myśli i obrazów. Poeta odrzucił wszelkie reguły i wyraził pogardę dla literatury minionych epok, uznawanych za niewolące wzorce.

            Polskie rokoko trudno uznać za samodzielny kierunek w kulturze i literaturze. Jednakże elementy tego prądu często pojawiały się u pisarzy, którzy uznawali się i uchodzili w powszechnym mniemaniu za przedstawicieli klasycyzmu lub sentymentalizmu. Choć problem z zaklasyfikowaniem może wynikać z faktu, że Szymanowski, podobnie jak inni ówcześni teoretycy, nie używał terminu „rokoko”.

17!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

20. BAJKA - gatunek literacki, epicko-liryczny. Alegoryczna opowieść, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, przedmioty, które wykorzystywane są do przekazania nauki moralnej, mającej charakter ogólny lub powszechny. prawda moralna może być wyrażona bezpośrednio (pointa) lub na wstępie utworu, albo też może być tylko zasygnalizowana czytelnikowi. Postacie bajkowe mają niezmienne i jednoznaczne właściwości ludzkie. Są dwa gatunki bajek: narracyjna, niewielka opowieść o prostej budowie oraz epigramatyczna, krótka, zazwyczaj mająca cztery wersy. Najbardziej popularna jest bajka zwierzęca, czyli taka, w której prezentowane zwierzęta są upersonifikowane. Relacje między postaciami są wyrazem realnych stosunków społecznych. Pierwszym twórcą bajek był Ezop, żyjący w VI wieku p.n.e. W Polsce propagatorem bajek był w XV wieku Biernat z Lublina. W klasycyzmie bajki tworzyli, m.in.:, w Polsce Ignacy Krasicki, w Rosji I. Kryłow, we Francji J. La Fontaine.

Ignacy Krasicki jest autorem dwóch zbiorów bajek o następujących tytułach "Bajki i przypowieści" (przeważają bajki krótkie), "Bajki nowe" (wydane pośmiertnie, przede wszystkim narracyjne bajki). Krasicki sięgnął do bajek, ponieważ one najlepiej realizowały formę gatunku dydaktycznego. Ich forma i treść mają pouczać czytelnika, dawać mu rady.

Świat prezentowany przez Krasickiego w bajkach jest przygnębiający, tragiczny wręcz. Zwyciężają zło. Autor prezentuje rzeczywistość, codzienność. Zwykle ludzie bywają źli, mściwi, zabijają słabszych, są obłudni, często także cechuje ich hipokryzja. Pesymizm przedstawionego tu świata sprawia, ze bajki nie są radosne. Ponuro brzmią słowa: "szlachetność, uczciwość można włożyć między bajki".

Cechy bajek Ignacego Krasickiego:

- zwięzłość;

- prosty język; użycie trzynastozgłoskowca;

- rytm;

- stosowanie kontrastu; odwoływanie się do rozsądku ludzkiego i emocji;

- skrótowość i zwięzłość wypowiedzi na temat rzeczowości

"Wstęp do bajek"

Bajka ta rozpoczyna zbiór "Bajki i przypowieści". Poeta tworzy wyidealizowany, nierealny świat. Przedstawia odpowiedź na pytanie: czym według niego jest bajka. Przesłanie: prezentowane postawy są niemożliwe w rzeczywistym świecie. Wypowiada swój negatywny stosunek do świata, bo nie wierzy w uczciwość i prawość ludzką. Kontrastowo zestawia zachowania ludzkie: jak jest, a jak musi być. Będzie wyśmiewał wszystkich, którzy źle robią. Ludzie powinni być dzielni i szlachetni, a jednak tacy nie są. Krasicki w bajkach pokazuje świta wraz z jego plusami i minusami.

"Dewotka"

Krasicki piętnuje obłudę moralna i fałszywą pobożność, którą można większej ilości ludzi zarzucić we współczesności. Tytułową dewotka jest pozornie pobożna. Zachowuje się tak dla ludzi, a w gruncie rzeczy jest zła, zawistna i mściwa. Jej obłuda jest tak ogromna, ze potrafi jednocześnie bić swoją służącą z byle powodu oraz modlić się. Zdanie Krasickiego na temat takiego zachowania jest jednoznaczne:

"Uchowaj, Panie Boże od takiej pobożności"

"Szczur i kot"

Utwór przedstawia pewnego szczura, który w czasie mszy w kościele przed ołtarzem mówił, że "jemu kadzą". W pewnej chwili zakrztusił się dymem i wtedy złapał go kot. Morał: ten, kto za bardzo przechwala się i jest pyszny, może spotkać wielkie nieszczęście.

"Ptaszki w klatce"

Bajka to dyskusja dwóch czyżyków. Młodszy od urodzenia żył w klatce i dla niego to jest wolność, dom, przyjemność i czuje się dobrze. Natomiast wychowany na wolności ptak nie czuje się najlepiej w klatce. Dusi się w niej. Morał jest następujący: ktoś, kto nigdy nie zaznał wolności, nie żył w dobrych warunkach to nie zna smaku wolności i nie wie, że może być lepiej. Nie można ganić osób, które żyją na pozór w kiepskich warunkach i nie chcą ich opuścić, bo jest im dobrze, ponieważ nie istnieje dla nich nic lepszego. Życie na swobodzie w najgorszych warunkach jest o sto razy lepsze od życia w najlepszej niewoli.

"Filozof"

Bohaterem jest filozof, który nie uznaje istnienia Boga. Ale kiedy miał ogromne kłopoty i potrzebował pomocy, zaczął wierzyć w istnienie Boga i upiorów złych. Morał: ludzie, będąc w obliczu strasznego zagrożenia potrafią odmienić swoje poglądy o 180 stopni, byle tylko uratować się. Szukając pomocy są w stanie zrobić wszystko.

"Kruk i lis"

Bajka opisuje historię, jak sprytny lis chytrze przechwycił ser. Znał dobrze kruka i dlatego zaczął go wychwalać, schlebiać mu. Kruk trzymał ser w dziobie. Kiedy lis poprosił go, aby użył swego pięknego głosu i coś mu zaśpiewał, próżny i naiwny lis otworzył dziób i upuścił ser na ziemię. Morał: trzeba uważać na przesadne pochwały, ponieważ może to obrócić się na naszą niekorzyść.

23 SIELANKA jeden z gatunków poetyckich, ukształtowany w starożytnej poezji przez Teokryta (III w. p.n.e.). W utworach tego gatunku przedstawiano, najczęściej w formie lirycznego monologu urozmaiconego dialogiem, sceny z życia pasterzy i rolników. W literaturze starożytnej rozwinęły się trzy typy sielanki. W twórczości Teokryta utwory te ukazywały realistyczne obrazki z życia pasterzy bądź stanowiły formę zabawy literackiej. Wergiliusz miejscem akcji sielanki uczynił idealną krainę mitologiczną - Arkadię. Te trzy tendencje kształtowały rozwój gatunku w czasach nowożytnych. Sielanka rozwijała się bujnie w okresie renesansu (J. Kochanowski Pieśń świętojańska o sobótce, Sz. Szymonowic, który uprawiał sielankę realistyczną - sceneria i same wydarzenia przedstawione były w sposób realistyczny, np. Żeńcy), klasycyzmu (A. Naruszewicz), rokoka, a przede wszystkim w sentymentalizmie(F. Karpiński, F. D. Kniaźnin). Charakterystyczne dla tego typu utworów było umieszczanie wydarzeń w skonwencjonalizowanej scenerii pasterskiej, wprowadzenie typowych bohaterów (pasterzy) oraz stałych rekwizytów(laska pasterska, wieniec, kosz owoców). Częstymi motywami sielanki były: praca, typowe zajęcia rolnicze i pasterskie, kłótnie kochanków, miłość. Utwór mógł mieć formę udramatyzowanego dialogu, scenki rodzajowej lub pieśni pasterskiej. Inne nazwy używane na określenie tego gatunku to: idylla, bukolika, ekloga, georgika.

24. NARUSZEWICZ W twórczości poetyckiej Adama Naruszewicza najliczniej reprezentowane są ody, obok wielu sielanek, satyr, fraszek i epigramatów. Zgodnie z hierarchią gatunków klasycyzmu za najważniejsze uchodziły ody bohaterskie, filozoficzne i polityczne. Wśród nich pojawiały się utwory i o tematyce religijnej, i laickiej (na przykład Do malarstwa, Oda do Fortuny). Na innej niż klasycystyczna tradycji, bo na angielskiej „poezji grobów”, oparty jest zbiór Głos umarłych (1788) Naruszewicza. Upadkowi współczesnej epoki przeciwstawiona została tutaj świetna przeszłość państwa i narodu polskiego. Zaś wniosek wypływający z tej antynomii jest oczywisty: pochwała polityki Stanisława Augusta i postulat wzmocnienia władzy centralnej. Naruszewicz jako gorliwy moralista zamiast „stylu wysokiego” chętnie wybierał inne sposoby wysławiania, często rezygnując z retoryczności. Przy czym nierzadko odchodził od zasady stosowności (decorum), czego świadectwem może być nie zawsze elegancki język. Z trudem potrafił zachować symetrię kompozycji i jednolity ton. Był skłonny do stosowania malarskich metafor, charakterystycznych dla polskiego baroku oraz do używania dosadnego języka, graniczącego niekiedy z nieokrzesanością i wulgarnością. Jak jego poprzednicy, lubował się w budowaniu wierszy opartych na antytezach, w stosowaniu szyku przestawnego wyrazów oraz w dynamizowaniu opisów i dialogów. W obrazowaniu posługiwał się alegorią, dzięki czemu utwory stawały się plastyczne. Całość zaś cechuje wzniosłość i elegancja. W tak złożony sposób skonstruowane i skomponowane wiersze stawiają czytelnikowi podczas lektury wysokie wymagania.  Pomimo przedstawionych zastrzeżeń związanych głównie z językiem ód Naruszewicza, to jemu przede wszystkim przypisuje się odnowienie polskiej liryki. Ta zasługa odnosi się zarówno do poszerzenia skali tematów, jak też do przejrzystości wypowiedzi. Najbardziej popularne były i są jednak satyry Naruszewicza. Tę popularność zawdzięczają udanemu połączeniu szlachetnej intencji ulepszania świata w duchu obywatelskiej troski z dobitnym i prostym językiem. Ponadto satyra jako klasycystyczny gatunek nie została przeregulowana normami i pozostawiała wiele swobody dla inwencji twórcy. Naruszewicz wykorzystał ją w pełni. W satyrach nie zadawala się prostym przeciwstawieniem starego i nowego; istotny jest nowy porządek wartości, polegający na zrozumieniu szkodliwości złych mitów i nagannych wzorów społecznych. Tytuły satyr mówią same za siebie, wskazując na dydaktyczny, bo zarysowujący pewien program, zamiar: Wiek zepsuty, O prawdziwym szlachectwie, Pochlebstwo. Taki charakter ma również utwór Chudy literat. Ostro i dowcipnie krytykuje się w nim zacofanie i brak wymagań intelektualnych prowincjonalnej szlachty sarmackiej. Utrzymana w formie qasi‑dialogu satyra sygnalizuje problem, na który w literaturze węgierskiej nieco później zwrócił uwagę Mihály Csokonai Vitéz, a w połowie XIX wieku Sándor Petőfi. Problem ten można streścić w jednym zdaniu: uważani za wykształconych ludzi szlachcice nie kupują i nie czytają książek, a jeśli już, to mało wartościowe.

26. KRASICKI Ignacy Krasicki (1735–1801), najbardziej znany pisarz polski epoki oświecenia, przez długi czas należał do otoczenia ostatniego króla Polski. Był przede wszystkim poetą epickim i lirycznym, powieściopisarzem oraz publicystą. Parał się również pisaniem dramatów oraz krytyką literacką i teatralną.  Rodzice przeznaczyli go do stanu duchownego. Po ukończeniu seminarium w Warszawie został księdzem. Gdy ukończył studia w Rzymie, związał się z ówczesnym stolnikiem litewskim, Stanisławem Augustem Poniatowskim, który po wstąpieniu na tron mianował Krasickiego dworskim księdzem. W roku 1765 został współpracownikiem „Monitora”. W 1766 roku został mianowany biskupem warmińskim. W dalszym ciągu przebywał głównie jednak w stolicy i obserwował życie polityczne oraz brał udział w obiadach czwartkowych. Prawdopodobnie brał czynny udział w powołaniu do życia Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zmarł w Berlinie, lecz jego prochy przewieziono później do katedry gnieźnieńskiej.  Ignacy Krasicki był typowym przedstawicielem polskiego oświecenia zarówno w wymiarze światopoglądowym, jak i literackim. O typowości świadczy również łączenie ról pisarza i kapłana, był on pogodnym, choć sceptycznym mędrcem „złotego środka”, który chwalił umiar i odrzucał skrajności.  Jego umysł determinowały ideały renesansowe, a przez nie poglądy Horacego oraz skłonność do medytacji, niezależnie od różnorakich związków Krasickiego z dworami królewskimi w różnych etapach jego biografii. Krasicki rozpoczął swą twórczość literacką jako redaktor „Monitora”. W wielu artykułach na łamach tego czasopisma wystąpił przeciw wstecznictwu i zacofaniu. Krytykował nieuzasadnione przejmowanie obcych wpływów i wzorów. Żądał reformy nauczania i wychowania oraz wymiaru sprawiedliwości. Zabrał również głos w sprawie zmiany stosunków między chłopami i szlachtą, wychodząc z przesłanek ogólnoludzkich i obywatelskich. Poznanie  rozmaitych problemów społeczeństwa oraz satyryczny sposób ujęcia rzeczywistości w publicystyce. Jako poeta Ignacy Krasicki debiutował w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych XVIII wieku, czyli już w okresie narastania zagrożeń dla niepodległości jego ojczyzny. Wyrazem uczuć patriotycznych z tym związanych jest niewątpliwie jeden z pierwszych prawdopodobnie wierszy Krasickiego Hymn do miłości ojczyzny. Zgodnie z regułami kształtującego się polskiego klasycyzmu Krasicki w swej twórczości poetyckiej powrócił do jasnej i czystej polszczyzny, co było równoznaczne z uproszczeniem skomplikowanego i inwersyjnego języka poetyckiego epoki baroku. Szybko okazało się, że autor Hymnu do miłości ojczyzny twórczość literacką uważał za szczególną misję, przy której pomocy, jako moralista, mógł oddziaływać na życie ludzi z intencją poprawiania ich postaw i zachowań. Krasicki nie należał do twórców agresywnie walczących za pomocą pióra, jego dzieła moralizatorskie były zabawą same w sobie i służyły jednocześnie zabawianiu czytelników, czemu sprzyjała łatwość składania wierszy i wirtuozeria wersyfikacyjna, którą wykazywał się wielokroć Ignacy Krasicki. Talent i zdolności Krasickiego ujawniały się przede wszystkim w wierszowanych gatunkach epickich. Jednym z nich jest poemat heroikomiczny, czyli parodia eposu. Chociaż Krasicki wydał Monachomachię anonimowo, już rok później zmuszony został do zweryfikowania swoich poglądów. Napisana w celu rehabilitacji Antymonachomachia stała się jednak poprzez użycie ironii jeszcze bardziej miażdżącą krytyką.  W wydanych w 1779 roku Satyrach Krasicki okazał się bystrym obserwatorem i znakomitym psychologiem, prezentując sylwetki, które udatnie uosabiają pewne negatywnie oceniane ludzkie przywary: pijaka (Pijaństwo) czy kobiety hołdującej zagranicznej modzie (Żona modna). Umiejętnie zastosowano w nich różne zabiegi językowe i formy podawcze, które służą kompromitacji przedstawianych postaw. Jedną z najbardziej efektownych jest ironia zastosowana w satyrze Do króla. Jej narrator na pozór najpoważniej czyni takie zarzuty władcy, jakie stawiała mu polska szlachta. Na przykład, dlaczego nie jest „królewskim synem” tylko „mości panem”; inne zarzuty: jest zbyt młody, należy do zwolenników równości, lubi ludzi umysłu. Absurdalność dosłownego znaczenia stawianych królowi zarzutów prowadzi czytelnika do właściwego znaczenia, nie dosłownego, będącego odwrotnością pierwszego planu znaczeniowego. Uruchomiony w ten sposób mechanizm ironii prowadzi do kompromitacji czynionych zarzutów oraz ich rzeczników, a nie króla.  Dziełom prozatorskim Krasickiego również nieobcy jest dydaktyczny zamiar. Podkreślają one znaczenie doświadczenia społecznego, nauczania i wychowania. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) to pierwsza polska powieść we współczesnym znaczeniu tego terminu. Dzieło Krasickiego jest z jednej strony powieścią przygodową, z drugiej zaś utworem filozoficznym, choć zawiera także elementy charakterystyczne dla dydaktycznej i utopijnej odmiany powieści.  W części pierwszej Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków tytułowy bohater utworu jako młodzieniec ze szlacheckiej rodziny zostaje powierzony opiece francuskiemu guwernerowi-nicponiowi, który uczy podopiecznego jedynie lekkomyślnego sposobu życia. Dla wzbogacenia swego umysłu Mikołaj wyrusza następnie do Paryża. Z powodu prowadzenia tam hulaszczego trybu życia zaciąga długi i zmuszony zostaje do ucieczki z Francji aż do Azji. W wyniku morskiej katastrofy statek, którym płynął Doświadczyński, zatonął, a rozbitek znalazł się na wyspie Nipu.  Tu rozpoczyna się druga część powieści i zarazem drugi etap przypadków Mikołaja, który na wyspie znajduje utopijnie zorganizowane społeczeństwo. Łagodni i szczęśliwi mieszkańcy Nipu gospodarują na jednakowej wielkości fermach. Całością bezkonfliktowo kierują starcy. Nie ma rządu, wojska, policji, pieniędzy, skodyfikowanego prawa itp. Ten idealny system społeczny Mikołaj poznaje podczas wykonywania pracy fornala, wówczas też przyswaja sobie wszystkie cnoty tubylców. W ten utopijny porządek rzeczy zamęt wprowadza człowiek, który wysławia kraje zindustrializowane i prowadzące handel. Pod jego wpływem grupa młodych organizuje bunt przypominający rewolucję, ale większość mieszkańców Nipu ukamienowała ich. Wyspa Utopia w wersji Krasickiego łączy — jak twierdzi Czesław Miłosz — marzenia Rousseau’a o szlachetnym dzikusie z obrazami wiejskiego samowystarczalnego i patriarchalnego życia w idealizowanej dawnej Polsce. W części trzeciej powieści Mikołaj ucieka z wyspy, czego potem zresztą żałuje, bo zostaje schwytany przez hiszpańskich piratów i sprzedany w Ameryce Łacińskiej. Na szczęście pewien człowiek z Ameryki Północnej wykupuje go i, po wielu perypetiach i przygodach, Doświadczyński powraca do ojczyzny.  Streszczenie akcji Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków dowodzi, iż powieść ta łączy w sobie elementy kilku odmian tego gatunku. Jest ponadto doskonałą satyrą, pełną udanych humorystycznych opisów i charakterystyk.

28.29 POWIEŚC SENTYMENTALNA Sentymentalizm - nurt literacki drugiej połowy XVIII wieku o charakterze filozoficznym. pochodzi od tytułu powieści "Podróż sentymentalna". Był reakcją wobec racjonalizmu i dydaktyzmowi. Uwidaczniał się w modzie, stylu bycia, życiu towarzyskim i ogrodnictwie. Cechy:

- przesadna emocjonalność i wrażliwość,

- dużo przebywania na łonie natury, powrót do prostoty.

W Polsce kierunek ten powstał w latach 80 i 90 XVIII wieku a jego centrum były Puławy (siedziba książąt Czartoryskich). Mecenasem i propagatorem była Izabela Czartoryska.

Poezja grobów.

- służyła do wyrażania żalu, smutku, grozy i rozpaczy.

Sentymentalizm powstał w Europie, będąc przeciwieństwem klasycyzmu. Wyrósł na myśli filozoficznej sensualizmu i empiryzmu, uważając odczucia zmysłowe za jedyną dobrą drogę do poznania prawdy. Ten sposób zapoznawania się z tajemnicami świata był przeciwieństwem klasycystów głoszących wszechobecną harmonię i ład. Sentymentaliści uważali zaś, że rzeczywistość jest pełna napięć i konfliktów. Ich przyczyną stało się odejście od natury, która wypierana była przez kulturę, co spowodowało zmiany w naturze człowieka. Emocje stały się źródłem twórczości sentymentalistów. Uciekano się do nich, aby dokonać przemyśleń nad powożeniem człowieka na ziemi i zdefiniować podstawowe uczucia ludzkie, takie jak miłość i przyjaźń.

Cechami literatury sentymentalnej:

- czułość i prostota

- powrót do natury,

- drobiazgowe obserwacje psychologiczne zachowań człowieka,

- styl literacki wzorowany na powieści Jana Jakuba Rousseau, pt.: "Nowa Heloiza".

W Polsce zasady sentymentalizmu przedstawił Franciszek Karpiński w rozprawie, pt.: "O wymowie w prozie albo w wierszu":

- źródłem inspiracji jest otaczająca twórcę rzeczywistość

- odrzucenie reguł klasycznych

- największe znaczenie ma "serce czułe", wrażliwe, odczuwające potrzebę miłości,

- emocjonalne nastawienie do natury,

- prostota tworzenia i wzorowanie się na wierszach ludowych oraz czerpanie z wiejskiego słownictwa,

- powrót do staropolskiej tradycji literackiej, sarmackiej,

- bohater zindywidualizowany, mający subiektywny punkt widzenia.

Powyższe założenia stosowano przede wszystkim w liryce: pień, sielanka, elegia.

Głównym ośrodkiem polskiego sentymentalizmu były Puławy oraz mieszkający w nich najważniejsi mecenasi sztuki, czyli Czartoryscy.

30. POWIEŚĆ GROZY Powieść gotycka – odmiana powieści uprawiana głównie na przełomie XVIII i XIX wieku. Typowymi jej elementami były: tajemnicza czy wręcz upiorna atmosfera narracji, odczuwane podczas lektury poczucie grozy (stąd również nazwa: powieść grozy), nawiedzone budowle, zamki, pułapki, śmierć, choroba, szaleństwo, klątwa itp., zaś bohaterami zazwyczaj była jakaś antynomiczna para, gdzie jeden biegun reprezentowany był przez osobnika o wyraźnie demonicznych cechach (jak na przykład Manfred w utworze Walpole'a), zaś drugim biegunem była czysta i niewinna osoba (zazwyczaj jakaś dziewica), jak Antonia w Mnichu. Istotnym elementem powieści gotyckiej był fakt zaistnienia jakiejś ciemnej zbrodni, która odciskała piętno na fabule, a także wymowie ideowej powieści. Powieść gotycka była modyfikacją powieści sentymentalnej XVIIIwieku. Wywarła znaczny wpływ na rozwój literatury romantycznej, a także horroru. Stanowiła również istotny element współczesnego prądu kulturalnego zwanegogotycyzmem.

Powieść gotycka była reakcją na racjonalizm epoki oświecenia, a pierwsze książki powstały w Anglii. Za wyznacznik i jednocześnie wzorzec gatunku uważa się Zamczysko w Otranto. Powieść gotycka autorstwa Horacego Walpole'a. Podtytuł nadany przez Walpole'a stał się nazwą dla całej rodziny tego typu powieści. Jednak pierwszy prawdziwy sukces powieść gotycka odniosła dopiero w realizacji Ann Radcliffe. Do najbardziej znanych utworów tego nurtu należą Mnich Matthew Gregory'ego Lewisa, a także Italczyk wspomnianej już Ann Radcliffe. W Polsce powieść gotycką zainicjowała w XIX wieku Anna Mostowska, uprawiał ją także Zygmunt Krasiński. Popularność powieści gotyckiej zanikła jednak z początkiem XX wieku.

Literaturoznawcy wyróżniają trzy odmiany powieści gotyckiej:

31. RĘKOPIS ZNALEZIONY W SARAGOSSIE  powieść Jana Potockiego. Autor pracował nad nią od lat 90. XVIII wieku, a ukończył ją prawdopodobnie niedługo przed śmiercią. Książka została napisana po francusku, polski przekład książki, autorstwa Edmunda Chojeckiego, został opublikowany w 1847 roku. Autor zbudował swoją powieść posługując się kompozycją szkatułkową (ramową). Powieść podzielona jest na 66 dni. Składa się z wielu wątków tworzących różne opowiadania. Jest to powieść opisująca przygody młodego i naiwnego młodzieńca o imieniu Alfons. Główny bohater zostaje mianowany przez króla Hiszpanii na kapitana gwardii walońskiej i wyrusza on na czele swojej armii do Hiszpanii. Podróż

 prowadzi przez góry Alpuhary, w podziemiach których żyje sztab mauretańskiego rodu Gomelezów. Ród ten za jedyny i największy swój cel obrał sobie propagowanie islamu. Zgadza się na to święta inkwizycja, gdyż Gomelozowie to bogaty ród utrzymujący skarbiec świętej inkwizycji. Gomelozowie starają się pozyskać także dla siebie naszego bohatera.

Główny bohater osiemnastoletni Alfons von Wordem  po mianowaniu go kapitanem gwardii walońskiej wyrusza na czele swej armii do  Hiszpanii. W czasie podróży w niewyjaśnionych okolicznościach giną jego dwaj słudzy Moskito i Lopez, mimo tego wydarzenia, podróż jest dalej kontynuowana.

Bohater zatrzymuje się w jednej z gospód, w których spotyka dwie kobiety Eminę i Zibeldę, które twierdzą, iż są jego kuzynkami. Jednocześnie kuszą bohatera propozycją zostania szejkiem rodu Gomelezów oraz poślubieniem ich. Emina opowiada Alfonsowi historię zamku Kassar – Gomelez.

Zmęczony Alfons zasypia i budzi się nad ranem w gospodzie Los Hermanos. Szybko się stamtąd wynosi i postanawia powrócić do gospody, w której spędził wieczór. Jednakże po przybyciu na miejsce, nie może odszukać komnaty w której spożywał swój posiłek. Wyrusza więc w dalszą drogę.

Napotyka on na swej drodze pustelnię, w której jej właściciel – Zakonnik częstuje gościa posiłkiem, w trakcie którego poznaje on historię człowieka, z którego Zakonnik wygnał diabła.

Pustelnik oferuje bohaterowi nocleg

 w kaplicy, w której będzie on bezpieczny przed wszelkim złem. Następnego ranka pustelnik wypytuje Alfonsa czy ten aby na pewno wczorajszego wieczora był w owej nawiedzonej gospodzie i prosi młodzieńca by ten się wyspowiadał. Chłopak odmawia, lecz postanawia opowiedzieć pustelnikowi dzieje swego życia, po czym wyrusza w dalszą drogę. W czasie podróży zostaje aresztowany przez króla Inkwizycji i zamknięty do lochu. W tym samym miejscu znajdują się owe dwie kobiety poznane w gospodzie owego wieczoru.

36. OBIADY CZWARTKOWE – organizowane przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na wzór paryskich salonów literackich, spotkania intelektualistów polskich.Pierwsze spotkanie odbyło się w 1770 r. Obiady czwartkowe organizowane były regularnie co tydzień i trwały od trzech do czterech godzin. Przeważnie odbywały się naZamku Królewskim, latem w Łazienkach. Celem spotkań były rozmowy na tematy związane ze sztuką, nauką, omawianie dzieł literackich.Na obiadach czwartkowych spotykali się artyści, czyli malarze, rzeźbiarze, poeci, literaci itp. Obiady czwartkowe pełniły funkcje nieomal kulturalnej instytucji, której działalność znacząco wpłynęła na rozwój literatury tego okresu. Prasowym organem obiadów czwartkowych były Zabawy Przyjemne i Pożyteczne. Król rozmiłowany w literaturze i sztuce, przywiązywał do tych cotygodniowych spotkań ogromną wagę, organizując je regularnie mniej więcej do 1777 roku. Król organizował również obiady środowe, na które przybywali humaniści, m.in. publicyści, pedagodzy oraz związani z dworem dostojnicy i działacze polityczni. Obiady kończyły się poprzez wniesienie na sale i podanie królowi suszonych śliwek, gdy władca był już zmęczony.Oprawę kulinarną spotkań zapewniał pierwszy kuchmistrz w Europie Paul Tremo.W obiadach uczestniczyli m.in.:Ignacy Krasicki Franciszek Bohomolec Adam Naruszewicz Ignacy Potocki Andrzej Zamoyski Hugo Kołłątaj Marcello Bacciarelli bracia Jan i Jędrzej Śniadeccy Wojciech Bogusławski Stanisław Konarski Zygmunt Vogel Krzysztof Hilary Szembek Franciszek Karpiński

37. DEIZM zakładał istnienie Boga i uznawał nakazy moralne płynące z religii; deiści uznawali Boga za Stwórcę świata, którego rola ograniczyła się tylko do tego (Bóg nie interesuje się już światem, pozostawił go swemu losowi). Deizm- przedstawiciele Walter, jest to pogląd że Bóg stworzył świat, istnieje ale jego rola ogranicza się tylko do tego pierwszego impulsu i nie ma sensu zrozumienia istoty Boga. 

39. BOGUSŁAWSKI zadebiutował jako aktor, śpiewak operowy i autor dramatyczny operą Nędza uszczęśliwiona do muzyki Macieja Kamieńskiego zainicjował polską twórczość operową opartą na motywach ludowych. W 1781 przeniósł się do teatru lwowskiego. był dyrektorem Teatru Narodowego. W 1783 uzyskał przywilej na teatr polski w Poznaniu. Następnie przeniósł się do Wilna, skąd organizował stałe wyjazdy do Grodna, Dubna i Lwowa. Na wezwanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego objął ponownie scenę warszawską, wystawiając sztuki patriotyczne. Wystawia wielokrotnie swoją operę Krakowiacy i Górale (utwór cieszył się tam wielką popularnością, był nieustannie aktualizowany, przerabiany i wystawiany pod różnymi tytułami), w 1797 zaś po raz pierwszy w Polsce - Hamleta (własny przekład na podstawie adaptacji niemieckiej). Jego współpracownikiem i uczniem był Jan Nepomucen Kamiński. W 1799 wrócił do Warszawy, gdzie kierował teatrem przez następne 14 lat. W 1801 z własnych funduszy wybudował teatr w Kaliszu i prowadził tam działalność teatralną do 1823.

20 listopada 1827 wystąpił po raz ostatni na scenie w komedii Koszyk wiśni. W 1824 zamieszkał w majątku Jasień (wieczysta dzierżawa). Należał do masonerii, w loży Świątynia Mądrości otrzymał stopień mistrza. Jest głównym bohaterem powieści pt. Az Ikszek

40. TRAGEDIA tragedię plasowano bardzo wysoko (nawet wyżej niż epopeję). Oświeceniowa teoria owego gatunku nawiązywała do tradycji antyku (głównie Poetyki Arystotelesa) oraz do klasycyzmu francuskiego.  Świat wykreowany w dziełach powinien cechować racjonalny porządek, możliwy do objęcia myślą ludzką, zdolną do utrzymania w nim ładu i harmonii oraz do przezwyciężenia zła. Bezpośrednio pociągało to za sobą wymóg przestrzegania zasady prawdopodobieństwa. Wykluczano w tragediach wszelkie zjawiska i postaci fantastyczne, a także nadnaturalną motywację zdarzeń i postępowania bohaterów. W konstrukcji dzieł wymagano przestrzegania zasady trzech jedności: akcji (eliminowanie wątków i epizodów pobocznych) oraz czasu (ideałem było zrównanie czasu zdarzenia dramatycznego z czasem trwania przedstawienia) i miejsca (zdarzenie dramatyczne winno się rozgrywać w jednolitym przestrzennie miejscu). Z tragedii wykluczono tematykę współczesną. Przedmiotem akcji miało być zdarzenie wielkiej rangi - cnoty albo zbrodnie, które przekraczają miarę przeciętności. Bezpośrednio z tym wiązał się dobór bohaterów, ich stanowa przynależność: mieli to być władcy lub rycerze. Wyrazem obowiązującego w tragedii wysokiego stylu były kategorie wzniosłości, podniosłości, patosu i heroizmu. By osiągnąć taki efekt, należało posługiwać się odpowiednimi środkami ekspresji, nie wykraczającymi przeciw zasadzie stosowności i ogólnie przyjętej normie smaku (zalecano m.in. unikanie scen i obrazów drastycznych). Nie uznawano natomiast za konieczny element końcowej katastrofy, która wiązała się z tragicznym finałem.

41. Komedia- pojawiła w oświeceniu i miała charakter polityczny. Przykładem jest utwór, pt.: "Powrót posła" J. U. Niemcewicza. Utwór ma charakter klasyczny. Akcja toczy się wokół konfliktu, który wybuchł między sarmackimi konserwatystami a obozem reformatorskim. Utwór ma charakter agitacyjny, a celem jest doprowadzenie do realizacji istotnych celów politycznych, tzn. uświadomienie społeczeństwa o konieczności dokonania zmian ustrojowych. Dowodem są kreacje bohaterów: zwolennicy reform są ukazani, jako prawi ludzie, wzorowi obywatele zaś konserwatyści to idioci. Ośmieszone zostały przede wszystkim postacie negatywne.

Charakterystyka bohaterów

Utwór opisuje dwa stronnictwa: patrioci (obóz reform) oraz konserwatyści (przeciwnicy zmian). Do pierwszego z nich należą: Podkomorzy wraz z żoną, Walery oraz Teresa. Drugie tworzą: Starosta i Sarmacki. Autor wytyka ich wady. W obozie reform znajdują się członkowie stronnictwa postępowego. Zwolennicy reform domagają się naprawy państwa, czyli zniesienia liberum veto i wolnej elekcji oraz feudalistycznych stosunków; rozumieją potrzebę reform; chcą zdobyć jak najwięcej entuzjastów, szczególnie wśród średniozamożnej szlachty. Są to ludzie godni służący za wzór postępowania.

43. KOMEDIA BOHOMOLCA Bohomolec pisał swoje komedie prozą, dzięki czemu odbiorcom łatwiej było konfrontować postawy scenicznych bohaterów i ich poglądy z rzeczywistością obyczajową Polski lat pięćdziesiątych XVIII wieku. W komediach konwiktowych pojawiła się galeria różnorodnych typów myślenia, poglądów i postaw szlachty, mieszczan raz służących. Często występujące postaci to: snob, fircyk, naiwny ojciec, głupi syn, uparty szlachcic, naciągacz, cudzoziemiec (często bardzo pozytywny), sprytny służący. Bohomolec wyśmiewał zadufanie i prymitywizm ojców, bezmyślne naśladownictwo mód i pozorne wykształcenie synów, szlacheckie przewrażliwienie na punkcie honoru. Wskazywał, jak łatwo mogą te "przymioty" rodaków wykorzystać różnego autoramentu naciągacze, oszuści, a nawet sprytni służący.

44. KOMEDIA CZARTORYSKIEGO Kawa – komedia Adama Kazimierza Czartoryskiego, składająca się z jednego aktu, opublikowana w 1779 roku, nie wystawiona na scenie. Do utworu dołączono zbiór trzech wypowiedzi krytycznoliterackich: Józefa Szymanowskiego, Michała Jerzego Mniszcha oraz Czartoryskiego, pod wspólnym tytułem Listy krytyczne o różnych literatury rodzajach i dziełach. Sztuka pozbawiona jest intrygi, w swojej budowie nawiązuje do Krytyki szkoły żon Moliera oraz Autora komedii Franciszka Bohomolca. Stanowi rozprawę z ówczesnym światem salonowym, a przede wszystkim z modnymi damami, które pogardzają językiem polskim i obyczajami. Tytuł utworu nawiązuje do popularności kawy, będącej wówczas synonimem spotkania salonowego, rozmowy i zabawy[.

45. KOMEDIA ZABŁOCKIEGO Franciszek Zabłocki - aktywność tego komediopisarza przypada na czasy stanisławowskie i uważa się Zabłockiego za wielkiego poprzednika Fredry. Komedie Zabłockiego dotyczą świata Sarmatów, oparte są o żywy dialog i intrygę, z reguły nieporozumienie i perypetie bohaterów wynikają z zabawnej pomyłki. Zabłocki napisał ponad 50 sztuk! Do naszych czasów przetrwało 22, a wciąż żywy pozostał Fircyk w zalotach i Sarmatyzm.

46. FRANCISZEK KNIAZIN zadebiutował w 1776 roku tomem Bajek. Kolejne dzieła to wydane w 1779 dwa tomy Erotyków. Twórczość tego okresu zbliżona była do tendencji rokokowych, jednak nie brak było też utworów refleksyjnych odrzucających ograniczenia zarówno rokoka, jak i klasycyzmu. Pod wpływem znajomości z Franciszkiem Karpińskim twórczość Kniaźnina w latach 1781-1783 zbliżyła się do sentymentalizmu. W czasie gdy przebywał w Puławach pisał głównie dworskie dramaty oraz ody refleksyjne i dotyczące wydarzeń publicznych. W latach 1787-1788 wydano w trzech tomach kompletny zbiór jego Poezji, a od 1794 do 1796 roku Franciszek Kniaźnin tworzył rękopis zawierający wszystkie jego utwory.

54. Filozofia recentiorum – prąd filozoficzny z I poł. XVIII wieku. Tzw. filozofia recentiorum (z łac. odnowiona) stała na styku schyłkowej scholastyki z rozwijającymi się naukami przyrodniczymi rozwijającymi się na przełomie XVII i XVIII w. Stanowiła on zarazem przejście do wczesnego oświecenia. Filozofia ta miała charakter eklektyczny i usiłowała godzić tradycyjną teologię i objawienie z naukami eksperymentalnymi. Wychodząc z założenia, że scholastyka nie może stawić czoła postępom deizmu i sceptycyzmu, należało więc bronić religii objawionej przez pogodzenie jej z nowoczesną wiedzą doświadczalną. Głównym jej przedstawicielem był niemiecki filozof Christian Wolff, działający na uniwersytecie w Halle.Przenikała ona do Polski najpierw przez uczonych protestanckich z gimnazjów w Gdańsku i Toruniu, a potem przez kształcące się we Włoszech duchowieństwo katolickie. Jej czołowym przedstawicielem w I Rzeczypospolitej był Antoni Wiśniewski.

55. KOŁŁĄTAJ Poglądy Kołłątaja – upominał się o prawa chłopskie, domagał się wolności osobistej chłopów 
Poglądy Jezierskiego – krytykuje ustrój Rzeczypospolitej, krytykuje niewolnictwo chłopów, mówi o braku człowieczeństwa u szlachty

56. STASZIC Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w "Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być dobro ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego członków, dlatego, jak pisał, "końcem edukacji krajowej powinna być użyteczność obywatela". Proponuje, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto twierdząc, że "szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym", domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamienić na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła

59. Wiadomości Brukowe – tygodnik satyryczny wydawany w latach 1816–1822 w Wilnie. Założony w 1816, w 1817 stał się organem Towarzystwa Szubrawców. Podstawowym zadaniem pisma było krzewienie idei i tradycji okresu oświecenia, zwłaszcza równości społecznej, a zarazem wyszydzanie ciemnoty i sarmackich tradycji polskiej szlachty. Pismo zostało zamknięte przez rosyjską cenzurę w 1822. W 1830 podjęto próbę kontynuacji Wiadomości Brukowych pod nowym tytułem Bałamut, wydawanym w Petersburgu, który przetrwał do 1836.

utylitaryzm – doktryna etyczna rozpowszechniona w XVIII i XIX wieku, uznająca za najwyższy cel postępowania pożytek jednostki i społeczeństwa; wszelkie działania powinny mieć na względzie szczęście jak największej liczby ludzi; ogromną rolę przypisywał edukacji i wychowaniu;

humanitaryzm – poszanowanie człowieka i jego godności; równość i braterstwo wszystkich ludzi; troska o człowieka, zapewnianie mu warunków pełnego i wszechstronnego rozwoju;

optymizm – wiara w człowieka, który jest istotą rozumną i wolną oraz w jego przyszłość;

sensualizm – doktryna zakładająca, że poznanie jest wynikiem wrażeń zmysłowych; to odmiana empiryzmu dowodzącego, że cała nasza wiedza wynika z doświadczenia;

dydaktyzm – pouczanie, moralizowanie było celem literatury oświeceniowej; to samo zadanie miały spełniać instytucje powołane do przekazywania wiedzy i krzewienia kultury;

radykalizm – bezkompromisowość i stanowczość w dążeniu do zmian społecznych (jego owocem była Wielka Rewolucja Francuska);

krytycyzm – w stosunku do tradycyjnych instytucji politycznych, społecznych, do Kościoła i życia religijnego, do ustaleń nauki;

ateizm – pogląd odrzucający istnienie Boga

deizm – zakładał istnienie Boga i uznawał nakazy moralne płynące z religii; deiści uznawali Boga za Stwórcę świata, którego rola ograniczyła się tylko do tego (Bóg nie interesuje się już światem, pozostawił go swemu losowi).

empiryzm uznający za prawdę to, co można zbadać przy pomocy doświadczenia i analizy faktów.

Satyra jest utworem służącym do ośmieszania lub krytykowania opisywanych w nim zjawisk, wad ludzkich lub społecznych. Przywary są celowo przejaskrawione i wyolbrzymione, pokazane w "krzywym zwierciadle". Satyry mają charakter dydaktyczny. W XVIII wieku powstały trzy rodzaje satyr: filozoficzno-moralna (dotyczy problemów wziętych z życia społecznego), obyczajowa (nasiąknięta łagodnym humorem, krytykująca ludzkie wady), polityczna (krytykuje wady systemu politycznego oraz wytyka błędy samej władzy).O wielkiej popularności satyr w dobie oświecenia decydował ich użyteczny charakter. Bawiąc czytelników, jednocześnie miały wpływ na zmianę zachowania, obyczajów, uwydatniały wady społeczeństwa. Były skierowane przeciwko saskiej dynastii i jej dziedzictwu. Krasicki jak najbardziej popierał wartości klasyczne dla epoki, takie jak: cnota, rozum, harmonia, umiarkowanie i patriotyzm. Ciekawe jest w nich to, ze przecież zostały napisane tyle lat temu, a one są nadal aktualne. Świadczy to niewątpliwie o ich uniwersalnym charakterze. Znaczenie satyr polega bowiem nie na ogólnych wnioskach płynących z ich treści, ale na realistycznym i barwnym pokazaniu obrazków z życia oraz na humorystycznym podejściu do tematu.

"Do króla"

Jest to typowa satyra portretowa. Bohaterem jest władca Stanisław August Poniatowski. Postawione zostały mu zarzuty:

- nie ma królewskiego pochodzenia

- jest zbyt młody, aby być królem

- wykształcony

- za łagodny i za dobry dla poddanych

- jako król jest Polakiem


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
historia administracji absolutyzm oświecony
Dramat romantyczny, Oświecenie i Romantyzm
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Filologia polska, Oświecenie
Wymień zasługi i dorobek twórczy S. Konarskiego, Oświecenie(4)
Oświecenie, Język polski(1)
16. oswiecenie, LEKTURY, ZAGADNIENIA Oświecenie
Oswieceni o literaturze, Filologia polska, Oświecenie
Bajki - streszczenia, Filologia polska, Oświecenie, Ignacy Krasicki
Powrót posła - komedia polityczna powstała w atmosferze Sejmu, Oświecenie(4)
Oświecenie (6), Epoki
9. oswiecenie, LEKTURY, ZAGADNIENIA Oświecenie
wstep do oswiecenia
BAROK i OŚWIECENIE
kolokwium oswiecenie id 240814 Nieznany
OSWIECENIE, europeistyka
PAMFLET, oświecenie - opracowania
Oświecenie (2), Epoki

więcej podobnych podstron