15.Tradycje opieki i pomocy społecznej w Polsce

Pomoc społeczna jest najstarszą, a zarazem istotną instytucją polityki społecznej o wielowiekowych tradycjach filantropijno-charytatywnych. Jest uznawana współcześnie w wielu krajach za zasadniczy element (obok ubezpieczenia społecznego i zaopatrzenia społecznego) systemu zabezpieczenia społecznego

Tradycja pomocy i opieki nad osobami, które przejściowo lub trwale znalazły się w trudnej sytuacji życiowej sięga najdawniejszych czasów. Konieczność udzielania pomocy istniała od dawna, ale zmieniały się jej formy, zasady przyznawania. We wczesnym stadium rozwoju pomoc nazywana była dobroczynnością prywatną. Wsparcia osobom potrzebującym udzielały podmioty prywatne i Kościół Katolicki, a w szczególności: klasztory, bractwa, towarzystwa dobroczynne. Działania miały charakter filantropijny i uzasadnione były przede wszystkim współczuciem i względami religijnymi. Kierowano je przede wszystkim do osób żyjących w skrajnej nędzy, starców, kalek, włóczęgów i żebraków. Instytucje państwowe włączały się rzadko i kierowały się głównie potrzebą ochrony porządku publicznego.

W Polsce pierwszą kompleksową regulacją prawną w sferze opieki społecznej była ustawa z dnia 16 sierpnia 1923 r. o opiece społecz-nej, wzorowana na ustawodawstwie niemieckim. Ustalała istotę i cel opieki, wyznaczała zadania związkom samorządowym i państwu oraz regulowała zasady przyznawania i finansowania form wsparcia. Ustawodawca w art. 1 ustawy określił opiekę jako „zaspokajanie ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych tych osób, które trwale lub chwilowo własnymi środkami materialnymi lub własną pracą uczynić tego nie mogą, jak również zapobieganie wytwarzaniu się stanu, powyżej określonego”. Świadczenia były przyznawane w niezbędnym zakresie, na poziomie minimum biologicznego. Ustawodawca wyraźnie odróżnił opiekę zakładową (zamkniętą) od poza-zakładowej (otwartej). Zasadniczo każdemu obywatelowi RP przysługiwało ustawowe prawo do opieki społecznej.

W okresie II RP zwrócono uwagę na treściową niejednolitość opieki w aspekcie sposobu działania (rodzaju świadczeń). Zdaniem H. Radlińskiej w tym czasie ustawodawstwo i praktyka uznawało za opiekę społeczną trzy odmienne rodzaje działalności: pomoc – rodzaj działalności wspierającej starania jednostki w celu wydźwignięcia się na wyższy poziom życia, ratownictwo – doraźne działanie podejmowane w sytuacjach trudnych, opieka we właściwym tego słowa znaczeniu – działalność podejmowana w sytuacji niezaradności jednostki ludzkiej, kiedy udzielający pomocy (gmina, państwo) bierze na siebie odpowiedzialność za losy podopiecznego.

Natomiast bezpośrednio, po zakończeniu II wojny światowej w literaturze pojawiły się inne ujęcia dotyczące zróżnicowania wewnętrznej treści opieki społecznej. Uczyniła to m.in. I. Sendlerowa, która wyróżniła następujące działy opieki społecznej: pomoc społeczną, opiekę właściwą, profilaktykę i ratownictwo. Zatem poza ustawowym, legalnym ujęciem opieki społecznej, wykształciło się pojęcie teoretyczne obejmujące działania zwane pomocą społeczną.

Postulat zastąpienia określenia – opieka społeczna terminem – pomoc społeczna wysuwano jeszcze w okresie przed uchwaleniem Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 r. Natomiast Konstytucja PRL w art. 70 stwierdzała, że obywatele PRL mają prawo do ochrony zdrowia oraz do pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy, a coraz pełniejszemu urzeczywistnieniu tego prawa służy m.in. rozwój ubezpieczenia społecznego robotników i pracowników umysłowych, po-przez „rozbudowę” różnych form pomocy społecznej.

Dopiero ustawa z 16 sierpnia 1923 r. o opiece społecznej przyczyniła się do stałego i stopniowego rozwoju racjonalnej opieki społecznej w Polsce. Z chwilą jej uchwalenia zaczął się w naszym kraju okres państwowej opieki społecznej, a fakultatywność opieki została zastąpiona obligatoryjnym obowiązkiem udzielania świadczeń ze źródeł publicznych. Stworzony w okresie międzywojennym system opieki społecznej funkcjonował po wybuchu II wojny światowej tak długo, dopóki istniały ku temu warunki i środki, a przede wszystkim do czasu wprowadzenia ograniczeń i zakazów dotyczących działania polskich instytucji, organizacji i placówek opiekuńczych.

W maju 1990 r. zaczęto organizować system ośrodków pomocy społecznej pod nadzorem ówczesnego Ministra Pracy i Polityki Socjalnej. W dość krótkim czasie rozpoczęło się kształcenie niezbędnej kadry pracowników socjalnych. Uchwalona w początkowym okresie transformacji ustrojowej ustawa z 29 listopada 1990 o pomocy spo-łecznej zamykała okres rozproszonego i zbiurokratyzowanego systemu pomocy społecznej, którego podstawy prawne formalnie regulowała ustawa z 16 sierpnia 1923 r. o opiece społecznej, zaś faktycznie – liczne instrukcje i zarządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej. Wprowadziła nowe rozwiązania systemowe, sprecyzowała cele i zakres pomocy społecznej, określiła podział zadań spoczywających na organach administracji publicznej (zarówno samorządowej, jak i rządowej) oraz stworzyła nową strukturę organizacyjną.