Istnienie parlamentu rozumianego, jako naczelny organ państwowy złożony z demokratycznie wybieranych przedstawicieli narodu, realizujący władzę ustawodawczą i sprawujący kontrolę nad funkcjonowaniem władzy wykonawczej, jest cechą wspólną dla wszystkich demokratycznych systemów ustrojowych.
Istota parlamentu jest jego ukształtowanie jako organu reprezentacji narodu (organu przedstawicielskiego) – parlament jest jedynym organem państwowym powołanym w taki sposób, że jego skład odzwierciedla podstawowe orientacje i preferencje polityczne ogółu wyborców. Wszystkie współczesne państwa przyjmują instytucje demokracji przedstawicielskiej (pośredniej) za podstawową formę realizację tej zasady, nadanie szczególnego znaczenia parlamentowi jako jedynemu organowi, który jest zdolny do reprezentowania woli narodu-suwerena przy uwzględnieniu politycznej różnorodności interesów, sympatii i opinii wyborców. Przedstawicielki charakter parlamentu oznacza, że wszyscy jego członkowie pochodzą z wyborów. Bezwzględny wymóg demokratycznej legitymacji wyborczej odnosi się tylko do pierwszej izby parlamentu, natomiast druga izba bywa czasem wyłaniana w inny sposób.
Zasada podziału władz wyklucza skoncentrowanie w parlamencie wszystkich decyzji i zadań państwa. Musi do niego należeć funkcja ustawodawcza, co wynika z samej istoty parlamentu jako organu władzy ustawodawczej, przysługuje mu też istotny podział w powoływaniu rządu oraz kompetencje do kontroli i egzekwowania odpowiedzialności rządu. Jego związek z władzą wykonawczą polega na uczestnictwie w powoływaniu rządu, może również pociągnąć rząd lub ministrów do odpowiedzialności parlamentarnej, a jeżeli chodzi o prezydenta, może pociągnąć go do odpowiedzialności konstytucyjnej, gdy zaistnieją ku temu powody. Z kolei władza wykonawcza dysponuje różnymi formami oddziaływania na wykonywanie przez parlament jego funkcji ustawodawczej, a w sytuacji konfliktu z parlamentem – może go też rozwiązać. Związek parlamentu z władzą sądowniczą polega na uchwalaniu ustaw, które wiążą sędziów przy wykonywaniu funkcji orzeczniczych. Parlament ma również wpływ na powoływanie sędziów TK i TS. Z kolei władza sądownicza – poprzez TK – może uznawać uchwalone przez parlament ustawy za sprzeczne z konstytucją i pozbawiać je mocy obowiązującej.
Organizacja i sposób funkcjonowania parlamentu ukształtowane są w nawiązaniu do zasady autonomii parlamentu. Zasada ta polega na uznaniu wyłącznej właściwości parlamentu do podejmowania pewnych rozstrzygnięć, dotyczących zwłaszcza jego wewnętrznej organizacji i sposobu działania.
Każda izba ma wyłączne prawo do uchwalania swojego regulaminu, który w ramach ogólnej regulacji konstytucyjnej normuje wewnętrzną organizację izby, rolę posłów (senatorów) w pracach izby, postępowanie w realizacji szczególnych zadań i kompetencji przypisanych izbie. Te materie nie mogą być normowane w innych aktach. W aspekcie materialnym zasada autonomii znajduje zastosowanie nie tylko do ustalania wewnętrznej organizacji czy procedury parlamentarnej, ale wymaga też stworzenia parlamentowi niezbędnych gwarancji swobodnego wykonywania ich zadań konstytucyjnych, a parlamentarzystom swobodnego wykonywania ich mandatu. Zasada ta znajduje rozwinięcie w:
- autonomii personalnej (wyłączność ustalania składu organów wewnętrznych)
- autonomii budżetowo-finansowej (wyłączność ustalania budżetu i decydowania o sposobie jego wykorzystania)
- autonomii terytorialnej (odrębność siedziby parlamentu i wyłączność zarządzania swoim terenem)
- autonomii jurysdykcyjnej (wyłączność decyzji w sprawach immunitetowych i dyscyplinarnych)
W Polsce prawo parlamentarne opiera się na źródłach pisanych, prawo zwyczajowe niemal nie występuje. Regulaminy izb są właściwe do unormowania:
Ich organizacji wewnętrznej;
Porządku prac;
Trybu powoływania i działalności ich organów;
Sposobu wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów państwowych wobec danej izby.
Regulaminy parlamentarne uchwalane są w formie uchwał danej izby, które podejmuje każda izba oddzielnie, a legalność regulaminu podlega tylko kontroli TK. Regulaminów parlamentarnych nie należy traktować jako źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Oznacza to, że regulaminy nie mogą normować sytuacji prawnej osób fizycznych czy prawnych a zwłaszcza nie mogą określać ich obowiązków wobec Sejmu, Senatu czy ich organów. Z tego właśnie względu regulacje statusu posła i senatora trzeba było unormować a poziomie ustawowym. Regulaminy mogą określać sposób wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów państwowych wobec danej izby, ale tylko w sposób wtórny. W chwili obecnej obowiązują:
- uchwała Sejmu z 30 lipca 1992 roku – Regulamin Sejmu RP
- uchwała Senatu z 23 listopada 1990 roku – Regulamin Senatu
Jeśli chodzi o Zgromadzenie Narodowe to konstytucja daje temu wyraźną podstawę do uchwalenia jego regulaminu. Pewne kwestie związane z parlamentem są też normowane ustawowo. Są to:
- ustawa o ordynacjach wyborczych do Sejmu i do Senatu;
- ustawa z 9 maja 1996 roku o wykonywaniu mandatu posła i senatora;
- Ustawa z 21 sierpnia 1997 roku o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne;
- ustawa z 21 stycznia 1999 roku o sejmowej komisji śledczej;
- ustawa z 24 czerwca 1999 roku o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli;
- ustawa z 8 października 2010 roku o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkowstwem RP w UE;
- a także fragmentach ustawy z 26 marca 1982 roku o TS, stawy z 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych oraz ustawy z 7 lipca 2005 roku o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa.
STRUKTURA
Parlament na strukturę złożoną, z reguły składa się z dwóch izb, w Polsce to Sejm i Senat. ………………………
DOPISAĆ GENEZĘ DWUIZBOWOŚCI
Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku określa Sejm i Senat jako organy władzy ustawodawczej. Sejm składa się z 460 posłów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i proporcjonalnych, w głosowaniu tajnym. Senat składa się ze 100 senatorów wybieranych w wyborach powszechnych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym oraz większość względna obowiązująca w okręgach jednomandatowych.
Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku nie przyjęła zasady równouprawnienia izb. Pozycja izby silniejszej jest przyznana Sejmowi. Władza ustawodawcza jest powierzona wspólnie Sejmowi i Senatowi, ale sprawowanie kontroli nad działalnością rządu jest wyłączną funkcją Sejmu. Kompetencje Senatu ograniczają się do udziału w ustawodawstwie, przy czym jednak Sejm o ile jest w stanie zbudować odpowiednią większość to może narzucić Senatowi swoje stanowisko. Senat uczestniczy w powoływaniu niektórych konstytucyjnych organów państwowych: prezesa NIK, RPO, jednego członka KRRiT, trzech członków Rady Polityki Pieniężnej. Senat nie bierze udziału w wykonywaniu funkcji kontrolnej wobec rządu, nie bierze udziału w powoływaniu rządu i egzekwowaniu jego odpowiedzialności parlamentarnej. Byt Senatu jest uzależniony od losów Sejmu, bo kadencje tych organów są wyznaczane czasokresem kadencji Sejmu, a rozwiązanie Sejmu powoduje też rozwiązanie Senatu.
Zgromadzenie Narodowe to odrębny organ konstytucyjny o własnych kompetencjach, złożonego z obradujących wspólnie obu izb parlamentu, a więc Sejmu i Senatu. Zgromadzenie ma pewne kompetencje własne, a przy ich wykonywaniu działa jako jedno ciało parlamentarne, bez rozróżnienia Sejmu (posłów) i Senatu (senatorów). Zgromadzenie Narodowe składa się z posłów i senatorów, którzy obradują i głosują wspólnie, a także należy ich traktować jako członków Zgromadzenia. Organizacja wewnętrzna i tryb funkcjonowania Zgromadzenia są ukształtowane w sposób właściwy ciałom parlamentarnym. Zgromadzeniu przewodniczy Marszałek Sejmu lub w jego zastępstwie Marszałek Senatu. Formą działania zgromadzenia są wspólne obrady pełnego składu obu izb. Zgromadzenie Narodowe działa w przypadkach określonych w konstytucji. Konstytucja pozostawiła Zgromadzeniu kompetencje związanie jedynie z osobą prezydenta RP, a mianowicie:
Przyjmowanie przysięgi od nowo wybranego prezydenta;
Stwierdzenie trwałej niezdolności prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia;
Stawianie prezydenta w stan oskarżenia przed TS;
Wysłuchanie orędzia prezydenta.
Kadencja
Na treść zasady kadencyjności składają się trzy podstawowe elementy:
- nakaz nadania pełnomocnictwom danego organu z góry oznaczony ram czasowych;
- wymienione ramy nie mogą przekroczyć pewnych rozsądnych granic;
- kadencyjność oznacza nakaz ustanowienia regulacji prawnych, które zapewniają ukonstytuowanie się nowo wybranego organu tak, aby mógł rozpocząć wykonywanie swoich funkcji bez nadmiernej zwłoki.
Kadencja ciał przedstawicielskich wynosi zwykle 4 lub 5 lat. Wyjątkowo można też skrócić kadencję Sejmu. Kadencja Senatu jest podporządkowana kadencji Sejmu: rozpoczyna się i kończy w dniu rozpoczęcia i zakończenia kadencji Sejmu, a jeżeli kadencja Sejmu zostanie skrócona to skrócona zostaje także kadencja Senatu. Wybory do obu izb są zawsze przeprowadzane jednocześnie.
Sejm i Senat są wybierane na czteroletnie kadencje. Są dwa sposoby obliczania biegu kadencji. Kadencja Sejmu trwa cztery lata od dnia wyborów, a kolejne wybory muszą się odbyć już po upływie kadencji. Sposób drugi polega na ścisłym powiązaniu upływającej i rozpoczynającej się kadencji. Nowa kadencja rozpoczyna się bowiem w dniu pierwszego posiedzenia Sejmu, a więc już po wyborach, a do tego czasu trwa jeszcze kadencja poprzednia. Ten drugi system został przyjęty w Polsce. Kadencja Sejmu rozpoczyna się z dniem zabrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie po wyborach, w tym samym dniu rozpoczyna się kadencja Senatu nawet, jeżeli jego pierwsze posiedzenie odbędzie się później. Zasadniczą zaletą tego rozwiązania jest ciągłość istnienia parlamentu ustępujący parlament powinien w tym okresie powstrzymywać się od podejmowania decyzji chyba, że nadzwyczajna sytuacja państwowa będzie tego wymagała. Kadencja Sejmu (i Senatu) kończy się w dniu poprzedzającym dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji. Wybory do Sejmu i Senatu muszą się odbyć w dniu poprzedzającym w okresie 30 dni przed upływem 4 lat kadencji od rozpoczęcia kadencji urzędującego Sejmu i Senatu. Ponieważ pierwsze posiedzenie mus się odbyć w okresie 30 dniu od dnia wyborów.
Przedłużenie kadencji Sejmu nie jest w zasadzie możliwe na gruncie obowiązującej konstytucji jedyny wyjątek może zaistnieć w razie wprowadzenia jednego ze stanów nadzwyczajnych. Ponieważ konstytucja zakazuje przeprowadzenia wyborów w okresie obowiązywania stanu nadzwyczajnego i w okresie 90 dni mojego zakończeniu. Poza tym przedłużenie kadencji mogłaby nastąpić tylko na podstawie specjalnie w tym celu uchwalonej ustawy zmieniającej konstytucję Bąd jednorazowo zawieszającej stosowanie zasady czteroletnich pełnomocnictw parlamentu i ustalającej późniejszy termin upływu kadencji.
Konstytucja dopuszcza natomiast skrócenie kadencji, które może nastąpić z zastosowaniem dwóch procedur. Po pierwsze, może ono wynikać z własnej decyzji Sejmu i wówczas mówimy o tak zwanym samorozwiązaniu. Uchwałę taką Sejm musi podjąć większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczy posłów. Uchwała taka może być podjęta w każdym czasie i z każdego powodu, jedynym wyjątkiem jest zakaz skracania kadencji w okresie obowiązywania jednego ze stanów nadzwyczajnych i w okresie 90 dni po jego zakończeniu. Pełnia decyzji w sprawie samorozwiązania należy do Sejmu, mimo, że oznacza to także zakończenie kadencji Senatu. Po drugie, skrócenie kadencji może nastąpić mocą zarządzenia prezydenta i wówczas mówimy rozwiązaniu Sejmu. Rozwiązanie Sejmu jest klasycznym instrumentem zachowania równowagi między legislatywą a egzekutywą w systemie parlamentarno-gabinetowym. W obecnym stanie prawnym rozwiązanie Sejmu może nastąpić tylko w 2 przypadkach:
Obligatoryjnie - w procesie tworzenia rządu, w razie niezdolności Sejmu do wyrażenia wotum zaufania rządowi powołanemu przez prezydenta bądź niezdolności do wybrania własnego składu rządu.
Fakultatywnie – w procesie uchwalania ustawy budżetowej, w razie niezdolności izb do jej przyjęcia w okresie 4 miesięcy.
Oba te przypadki łączą się z niezdolności Sejmu do podjęcia ważnej decyzji państwowej. Rozwiązanie Sejmu jest niedopuszczalne w czasie trwania stanu nadzwyczajnego lub w okresie 90 dni po jego zakończeniu. Rozwiązanie dokonywane jest w formie zarządzenia prezydenta. Nie wymaga ono kontrasygnaty, natomiast konieczne jest uprzednie zasięgnięcie opinii Marszałków Sejmu i Senatu. Opinia ta nie ma charakteru wiążącego, więc ostateczna decyzja należy wyłącznie do prezydenta. Skutki prawne skrócenia kadencji polegają na przedterminowym zarządzeniu i przeprowadzeniu wyborów do Sejmu i do Senatu. Wybory są zarządzane przez prezydenta i musza się odbyć w okresie czterdziestu pięciu dni od dnia ogłoszenia uchwały Sejmu o samorozwiązaniu lub zarządzenia prezydenta o rozwiązaniu Sejmu. Jednak Sejm i Senat istnieją nadal. Możliwe jest również wyrażenie (konstruktywnego) wotum nieufności rządowi lub (zwykłego) wotum nieufności ministrowi.
Z upływem kadencji Sejmu i Senatu - niezależnie od tego, czy pełnej, czy skróconej - wiąże się tak zwana zasada dyskontynuacji prac parlamentarnych. Upływ kadencji oznacza, bowiem nie tylko przerwanie personalnej ciągłości parlamentu, ale i przerwanie materialnej ciągłości jego prac. Innymi słowy, wszelkie sprawy, wnioski i przedłożenia niezakończone w Sejmie czy w Senacie traktuje się, jako ostatecznie załatwione w sensie niedojścia do skutku. Nie są, więc w żadnej formie przekazywane nowemu parlamentowi. Wyjątki - wyrażenie przewidziane w przepisach rangi ustawowej - obejmują przejecie przez Sejm następnej kadencji:
Projektu ustawy wniesionego z inicjatywy obywatelskiej;
Sprawozdania sejmowej komisji Śledczej, którego nie zdążono rozpatrzyć na posiedzeniu Sejmu;
Niezakończonego w Sejmie postępowania w sprawie pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej;
Niezakończonego postępowania w sejmowej Komisji do spraw Unii Europejskiej;
Punktem wyjścia nowej kadencji Sejmu i Senatu jest pierwsze posiedzenie Sejmu. Zwołuje je prezydent na dzień przypadający w okresie trzydziestu dni od dnia wyborów, a jeżeli wybory były rezultatem skrócenia kadencji Sejmu to w okresie piętnastu dni od dnia wyborów. Zwołanie pierwszego posiedzenia jest konstytucyjnym obowiązkiem prezydenta. W tym czasie powinna się zawiązać w Sejmie koalicja większości, by Sejm był politycznie gotowy do wyłonienia swych organów wewnętrznych oraz do udzielenia poparcia nowemu gabinetowi. Rola prezydenta w tym procesie zależy od wyniku wyborów.
Treścią pierwszego posiedzenia jest ukonstytuowanie się nowo wybranego Sejmu lub Senatu. Przez to pojęcie należy rozumieć uzyskanie przez izbę zdolności do samodzielnego działania, a w szczególności do odbywania dalszych posiedzeń. Pierwszemu posiedzeniu Sejmu przewodniczy Marszalek Senior powołany przez prezydenta spośród najstarszych wiekiem posłów. Rozpoczyna się ono od złożenia ślubowania przez posłów. Następnie przeprowadzany jest wybór Marszałka Sejmu, a następnie wybór wicemarszałków i sekretarzy Sejmu. Na pierwszym posiedzeniu składana jest też dymisja urzędującej Rady Ministrów, co oznacza, ze nie później niż w ciągu miesiąca nowy premier przedstawi Sejmowi wniosek o udzielenie wotum zaufania nowemu gabinetowi.
Sposób funkcjonowania parlamentu odpowiada współcześnie jednej z dwóch zasad: sesyjności lub permanencji. Zasada sesyjności polega na tym, że w ramach kadencji parlamentu wyodrębnia się odcinki czasowe, tak zwane sesje, w ramach, których izby mogą zbierać się na posiedzenia plenarne. Natomiast w okresie międzysesyjnym nie ma możliwości zwołania posiedzenia izby chyba, że zostanie zwołana tak zwana sesja nadzwyczajna. Prawo zwołania sesji przysługuje zwykle głowie państwa, dopiero w ramach sesji możliwe jest zwoływanie posiedzeń izby przez jej prezydium lub przewodniczącego. System sesyjny występuje obecnie w większości państw, stosowany był też w Polsce do 1989 roku.
Zasada permanencji polega na tym, że kadencja parlamentu ma charakter jednolita tym samym nie istnieje jej podział na okresy sesji i okresy międzysesyjne. W całym okresie kadencji przewodniczący izby lub jej prezydium może zwoływać jej posiedzenia. Zasada permanencji została wprowadzona w Polsce nowelą kwietniową z 1989 roku, a obecnie daje jej wyraz konstytucja stanowiąc, że: „Sejm i Senat obradują na posiedzeniach".
Posiedzenie Sejmu jest to zgromadzenie pełnego składu izby w celu obradowania nad sprawami objętymi porządkiem dziennym. Posiedzenie trwa tak długo, aż porządek dzienny zostanie wyczerpany. Posiedzenie może być zwołane w każdej chwili decyzją władz Sejmu. Obowiązujący regulamin Sejmu stanowi, że posiedzenia odbywają się w terminach ustalonych przez Prezydium Sejmu lub przez całą izbę. Samo zwoływanie posiedzeń Sejmu należy do Marszalka Sejmu. Jednocześnie ustalany jest porządek dzienny posiedzenia. Porządek dzienny ustala Marszalek Sejmu po wyniuchaniu opinii Konwentu Seniorów. Następnie kluby, kola poselskie lub grupy, co najmniej 15 posłów mogą zgłaszać wnioski o uzupełnienie porządku dziennego. Posiedzenia Sejmu są jawne (zasada jawności prac parlamentarnych). Zasada ta ma charakter zupełny, to znaczy obejmuje:
Jawność i publiczność obrad, rozumianą, jako stworzenie możliwości bezpośredniej obserwacji przebiegu obrad przez publiczność za pomocą środków masowego przekazu,
Dostępność dokumentów i materiałów stanowiących przedmiot bieżących obrad Sejmu,
Następcza dostępność dokumentów i materiałów rejestrujących przebieg obrad, zwłaszcza druków sejmowych i sprawozdań stenograficznych, które zawierają między innymi imienne wykazy głosowań.
Sejm może postanowić o tajności obrad. Bardziej ograniczone jest odniesienie zasady jawności do posiedzeń komisji sejmowych i senackich. Udział przedstawicieli prasy, radia i telewizji jest możliwy za zgodą przewodniczącego komisji; komisja może postanowić o odbyciu posiedzenia zamkniętego, np. Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej, Komisja do spraw Służb Specjalnych, działają z ograniczeniem zasady jawności.
Obrady Sejmu i Senatu toczą się według zasad określonych w ich regulaminach. Obradami Sejmu kieruje Marszalek Sejmu lub w jego zastępstwie wicemarszałek mając do pomocy dwóch sekretarzy Sejmu. Przedmiotem obrad są kolejne punkty porządku dziennego; posłowie pragnący wziąć udział w debacie zapisują się do głosu u jednego z sekretarzy Sejmu. W posiedzeniach Sejmu może brać udział prezydent bądź szef jego kancelarii. Mogą też brać udział: prezes Rady Ministrów i inni członkowie rządu oraz prezes Trybunału Konstytucyjnego, pierwszy prezes Sądu Najwyższego, prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich, prezes Narodowego Banku Polskiego, przewodniczący Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, przewodniczący Krajowej Rady Sądownictwa oraz przewodniczący Państwowej Komisji Wyborczej, Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych - mają oni prawo do zabierania głosu poza kolejnością.
Po wyczerpaniu debaty przeprowadzane są głosowania. Zawsze są to głosowania jawne i zwykle odbywają się przez podniesienie ręki, ale jednocześnie posłowie głosują za pomocą kart magnetycznych. Sejm podejmuje swoje uchwały zwykłą większością głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, czyli przynajmniej dwustu trzydziestu posłów. Pojęcie „zwykła większość oznacza, że dla podjęcia uchwały musi paść więcej głosów „za" niż „przeciw", natomiast głosy wstrzymujących się nie mają znaczenia. Niekiedy postanowienia konstytucji lub regulaminu Sejmu wymagają większości bezwzględnej wówczas liczba głosów „za" musi być większa od sumy głosów „przeciw" oraz głosów wstrzymujących się. Niekiedy wymagana jest większość kwalifikowana wówczas liczba głosów „za" musi osiągnąć pewien ułamek ogólnej liczby glosujących, na przykład 2/3 lub 3/5.
Organizacja wewnętrzna
Organy wewnętrzne muszą, z jednej strony, zapewniać efektywność prac parlamentarnych, a z drugiej strony, umożliwiać wszystkim liczącym się ugrupowaniom parlamentarnym wywieranie wpływu na te prace. Powszechnie odróżnia się organy kierownicze oraz organy pomocnicze Sejmu czy Senatu. Do organów kierowniczych zalicza się: Marszałka Sejmu (Senatu) oraz Prezydium Sejmu (Senatu), a także szczególny organ polityczno-doradczy Konwent Seniorów. Do organów pomocniczych zalicza się komisje sejmowe (senackie), a w ramach izby powołuje
się też sekretarzy Sejmu (Senatu). Marszalek, Prezydium Konwent Seniorów i komisje są organami izb, a to oznacza, że mogą się one składać wyłącznie z posłów (senatorów). Aparat urzędniczy, zorganizowany w Kancelarii Sejmu (Kancelarii Senatu), który wypełnia zasiania organizacyjno-techniczne i doradcze związane z działalnością Sejmu (Senatu) i ich organów. Istnieją także struktury organizacyjne posłów (senatorów), tworzone dla wypracowywania wspólnego stanowiska i politycznego przygotowywania spraw, które mają być przedmiotem obrad izby czy jej organów. Podstawowe znaczenie przypada klubom poselskim (senatorskim), tworzonym według kryterium polityczno-partyjnego, oprócz tego posłowie (senatorowie) mogą się też organizować w koła i zespoły.
Organy kierownicze Sejmu to Marszalek Sejmu i Prezydium. Marszalek Sejmu jest wybierany przez Sejm z grona posłów, a wybór dokonywany jest na pierwszym posiedzeniu nowego Sejmu. Kandydatury może zgłaszać grupa, co najmniej piętnastu posłów, a wyboru dokonuje się bezwzględną większością głosów w obecności, co najmniej polowy ogólnej liczby posłów. W takim samym trybie są wybierani wicemarszałkowie Sejmu. Stanowisko Marszalka przypada ugrupowaniu wchodzącemu w skład koalicji większości. Marszalek powinien zajmować stanowisko neutralnego arbitra i organizatora prac parlamentarnych. Marszalek i wicemarszałkowie są wybierani na okres całej kadencji chyba, że złożą wcześniejszą rezygnację.
Marszalek Sejmu jest jednoosobowym organem kierowniczym izby. W tym charakterze przysługuje mu szereg kompetencji, które można ująć w następujące kategorie:
Reprezentowanie Sejmu, czyli też stania na straży praw i godności Sejmu, posiada kompetencję do wyrażania opinii w przedmiocie rozwiązania Sejmu przez prezydenta;
Prowadzenie spraw z zakresu stosunków Sejmu z instytucjami oraz innymi organami Unii Europejskiej;
Zwoływanie posiedzeń Sejmu, ustalanie porządku dziennego posiedzenia oraz przewodniczenie obradom Sejmu podczas posiedzenia;
Kierowanie pracami Prezydium Sejmu, przewodniczenie posiedzeniom Prezydium Sejmu i Konwentu Seniorów;
Czuwanie nad tokiem i terminowością prac Sejmu;
Udzielanie posłom niezbędnej pomocy w ich pracy;
Administrowanie Sejmem, czyli powoływanie i odwoływanie szefa Kancelarii Sejmu, powoływanie i odwoływanie zastępców szefa Kancelarii Sejmu, wydawanie zarządzeń porządkowych.
Obok kompetencji związanych z funkcjonowaniem Sejmu, Marszalkowi przysługują inne zewnętrzne zadania konstytucyjne. Marszalek Sejmu:
Jest przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego,
Sprawuje zastępstwo prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, gdy ten nie jest w stanie sprawować urzędu lub w razie opróżnienia urzędu prezydenta,
Zarządza wybory prezydenckie.
Wicemarszałkowie Sejmu są członkami Prezydium Sejmu i Konwentu Seniorów oraz zastępcami Marszałka w zakresie jego wewnątrz sejmowych zadań. W odniesieniu natomiast do kompetencji zewnętrznych Marszalka Sejmu jego zastępstwo przypada na ogół Marszałkowi Senatu.
Prezydium Sejmu podstawą jego istnienia jest regulamin Sejmu, ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora i kilka innych ustaw szczegółowych. Prezydium składa się z Marszałka i wicemarszałków, a tym samym jest organem kolegialnym, reprezentującym najważniejsze ugrupowania polityczne Sejmu. Prezydium jest organem funkcjonującym w sposób ciągły przez okres całej kadencji. Prezydium kieruje pracami Sejmu. Do zadań Prezydium zaliczamy:
Związane z organizacją prac Sejmu, to jest ustalanie planu prac Sejmu, ustalanie tygodni, w których mają się odbywać posiedzenia, ustalanie terminów odbywania posiedzeń Sejmu,
Związane z pracami organów Sejmu, a zwłaszcza organizowanie współpracy między komisjami sejmowymi i koordynowanie ich działań,
Związane z tokiem prac sejmowych, między innymi opiniowanie skierowania przez Marszałka projektu ustawy lub ustawy do Komisji Ustawodawczej dla zajęcia stanowisk-a o ich zgodności z prawem,
Związane z sytuacją prawną posłów miedzy innymi stosowanie kar z tytułu odpowiedzialności regulaminowej, decydowanie o sprawach diet i ryczałtów poselskich,
Związane z regulaminem Sejmu, to jest dokonywanie jego wykładni i inicjowanie zmian, określanie zasad doradztwa naukowego na rzecz Sejmu i korzystania z pomocy ekspertów.
Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac sejmowych. Jest to organ polityczny w ramach, którego zapadają najważniejsze ustalenia dotyczące funkcjonowania Sejmu. Konwent Seniorów obejmuje: Marszalka, wicemarszałków Sejmu, przewodniczących lub wiceprzewodniczących klubów poselskich, przedstawicieli porozumień liczących, co najmniej piętnastu posłów, a także przedstawicieli kół parlamentarnych, które w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu reprezentowały osobną listę wyborczą.
Komisie sejmowe są wyspecjalizowanymi organami wewnętrznymi Sejmu, zajmującymi się rozpatrywaniem, opiniowaniem i przygotowywaniem spraw stanowiących przedmiot obrad Sejmu, a w szczególności wyrażaniem opinii o sprawach przekazanych pod ich obrady przez Sejm, jego Marszalka lub jego Prezydium. Komisje są organami pomocniczymi Sejmu w tym znaczeniu, że przygotowują tylko akty i rozstrzygnięcia, które są następnie podejmowane przez Sejm, a same nie dysponują możliwością ich podejmowania. Wyróżniamy komisje stałe i komisie nadzwyczajne.
Komisje stałe to komisje, których utworzenie przewiduje regulamin Sejmu i istnieją one przez okres, całej kadencji. Stosuje się dwa kryteria dla określenia zakresu ich działania. Pierwsze ma charakter resortowy: rozdział zadań między poszczególne komisje następuje w oparciu o kryterium przedmiotowe. Drugie kryterium ma charakter funkcjonalny zakres działania komisji wiąże się z realizowanymi przez Sejm jego poszczególnymi funkcjami czy kompetencjami. Zakres działania komisji wynika z ich nazwy.
Komisje nadzwyczajne to komisje, które są tworzone przez Sejm doraźnie, dla zajęcia się określoną sprawą lub sprawami. Sejm określa cel, zasady i tryb działania komisji nadzwyczajnych, zasadą jest, że komisja nadzwyczajna zostaje rozwiązana po wykonaniu swojej misji. Zadaniem komisji nadzwyczajnej może być też przygotowywanie określonych spraw i materiałów związanych z wykonywaniem przez Sejm funkcji kontrolnej, możliwe jest też utworzenie tak zwanej komisji śledczej do zbadania określonej sprawy. Komisje sejmowe mogą być tworzone tylko w ramach kompetencji wykonywanych przez Sejm.
Komisje sejmowe mogą się skradać wyłącznie z postów. Skład osobowy poszczególnych komisji jest wybierany przez Sejm, na wniosek Prezydium Sejmu, po zasięgnięciu opinii Konwentu Seniorów.
Pracami komisji kieruje jej prezydium wybierane przez samą komisję. Komisja może w każdym czasie dokonywać zmian w składzie jej prezydium. Komisje mogą też powoływać ze swojego składu podkomisje o stałym lub nadzwyczajnym charakterze, jednakże powołanie stałej podkomisji wymaga zgody Prezydium Sejmu. W pracach komisji uczestniczą w sposób stały eksperci. Komisje sejmowe obradują na posiedzeniach. Komisje pełnią rolę organów przygotowujących rozstrzygnięcia, które zapadną na posiedzeniu plenarnym Sejmu.
Sekretarze Sejmu są to posłowie, wybierani przez Sejm. Sekretarze pełnią zadania pomocnicze przy prowadzeniu obrad Sejmu przez Marszałka, a w szczególności prowadzą listę mówców oraz obliczają głosy w głosowaniu imiennym oraz w innych głosowaniach, o ile Marszałek takie zarządzi
Organizacja wewnętrzna Senatu jest ujęta w analogiczny sposób jak Sejmu. W senacie muszą istnieć: Marszałek, wicemarszałkowie i komisje. Istnieje też prezydium, choć nie jest to obecnie wymagane konstytucyjnie. Struktura, sposób powoływania oraz zakres zadań i kompetencji organów Senatu nie odbiegają w sposób zasadniczy od rozwiązań przyjętych w Sejmie. Senat jest organem mniejszym (stuosobowym). A także odmienny jest zakres funkcji Senatu, bo niemal w całości ograniczają się one do udziału w procesie ustawodawczym. Przepisy konstytucyjne wymagają, by niektóre akty Senatu były podejmowane w ramach ściśle wyznaczonych terminów i nadają tym terminom charakter zawity.
Do istotniejszych różnic pomiędzy Sejmem a Senatem należy zaliczyć:
Określenie maksymalnych, wicemarszałków Senatu (czterech);
Odmienna struktura komisji stałych;
Brak możliwości powołania w senacie komisji śledczej.
Kluby i koła poselskie (senatorskie) są formami politycznej organizacji posłów (senatorów). Muszą one być zorganizowane na zasadzie politycznej, czyli grupować członków prezentujących określoną orientację polityczną w izbie. Poseł (senator) może należeć tylko do jednego koła czy klubu, choć nie ma zakazu zmiany klubu w trakcie trwania kadencji.
Różnica między klubem a kołem ma charakter ilościowy. Dla zorganizowania klubu potrzeba minimum 15 posłów bądź 7 senatorów. Kluby, z mocy prawa są reprezentowane w Konwencie Seniorów, a także z mocy zwyczaju parlamentarnego – w składzie Prezydium Izby i komisji.
Rolą klubów i kół jest stworzenie politycznych przesłanek funkcjonowania izby i podejmowania przez nią aktów oraz rozstrzygnięć. W ramach klubów (kół) formułowane są polityczne stanowiska poszczególnych partii i ugrupowań wobec kwestii rozpatrywanych przez parlament. Ustalenia klubowe w znacznym stopniu determinują sposób głosowania posłów czy senatorów. Ugrupowania, które są mniej liczne mogą zorganizować jedynie koło poselskie lub senatorskie.
Status prawny posłów i senatorów
„MANDAT PARLAMENTARNY” - pojecie to ma charakter wieloznaczny i używa się go przynajmniej w trzech znaczeniach:
Jako wynikające z wyborów pełnomocnictwo udzielone członkowi parlamentu przez wyborców,
Jako całokształt praw i obowiązków parlamentarzysty,
Jako określenie funkcji członka parlamentu.
Punktem wyjścia dla uzyskania mandatu są wybory.
Mandat trwa przez całą kadencję i wygasa wraz z jej zakończeniem. Wyjątkowo może wygasnąć w trakcie, jeżeli poseł odmówił złożenia ślubowania, utracił prawo wybieralności, zrzekł się mandatu, zmarł, objął jedno ze stanowisk wymienionych, których nie można łączyć z mandatem posła, został uznany za winnego złożenia fałszywego oświadczenia w postępowaniu lustracyjnym. Konstytucja wprowadziła też instytucją pozbawienia mandatu, ale tylko w ograniczonym zakresie, bo pozbawienie mandatu (które orzekane jest przez Trybunał Stanu) może nastąpić tylko w sytuacji, gdy poseł naruszył zakaz prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku ze Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego albo zakaz nabywania takiego majtku.
Wyróżnia się tak zwany mandat wolny i mandat imperatywny.
Mandat imperatywny (zwany też mandatem związanym) sytuuje posła na pozycji reprezentanta tych, którzy go wybrali, a wiec swojego okręgu wyborczego. Poseł jest prawnie związany wolą swych wyborców oraz ponosi przed nimi odpowiedzialność za swe działania (co może przybierać postać odwołania posła przez wyborców).
Mandat wolny opiera się na założeniu, w myśl, którego poseł reprezentuje cały zbiorowy podmiot suwerenności (naród). Niedopuszczalne są nakazy czy instrukcje wyborców, nie ma też możliwości odwołania posła przez wyborców. Mandat ten zapewnia posłowi maksymalną niezależność i swobodę działania. Poseł jest też zawsze powiązany z jakimś ugrupowaniem politycznym, które wysunęło jego kandydaturę w wyborach i w ramach, którego poseł działa w parlamencie. Posłowie są przedstawicielami narodu, nie wiążą ich instrukcje wyborców. Do cech tego mandatu zaliczamy:
Uniwersalność — poseł reprezentuje cały naród (zbiorowy podmiot suwerenności);
Niezależność — ani wyborcy, ani ich organizacje nie mają prawnej możliwości narzucenia posłowi sposobu działania;
Nieodwołalność — ani wyborcy, ani ich organizacje nie mogą doprowadzić do przedterminowego wygaśnięcia mandatu posła.
Mandat zawodowy oznacza to, że działalność parlamentarna staje się głównym źródłem utrzymania dla większości zasiadających w nim posłów i senatorów.
Dla właściwego wykonywania mandatu niezwykle istotne jest stworzenie posłowi pewnych gwarancji niezależności, które z jednej strony, utrudnią wywieranie ma posła różnego rodzaju nacisków zewnętrznych, a z drugiej strony, uchronią go od pokus związanych z konfliktem interesów. Do gwarancji najważniejszych należy zaliczyć immunitety parlamentarne i zasadę niezależności. Immunitet to wykluczenie bądź ograniczenie odpowiedzialności deputowanego za naruszenia prawa, pełni dwie podstawowe funkcje:
Ochrony niezależności członków parlamentu i zagwarantowania im swobody wykonywania mandatu,
Ochrony niezależności i autonomii parlamentu, jako takiego
Prawo konstytucyjne wyróżnia dwie postaci immunitetu:
Immunitet materialny to wyłączenie karalności określonych czynów, czyli czyn będący przestępstwem, przestaje nim być, gdy popełni go poseł lub senator - tym samym nie ma podstaw do ścigania i karania za taki czyn;
Immunitet formalny to ograniczenie dopuszczalności ścigania za czyny będące według materialnego prawa karnego przestępstwem lub innym czynem karalnym, co oznacza wyłączenie piastuna immunitetu ze zwykłego toku procedury, czyli wyłączeniu lub ograniczeniu ulega możliwość prowadzenia postępowania karnego, wiąże się z tym ograniczenie możliwości aresztowania lub innego pozbawienia wolności deputowanego.
Immunitet materialny ma charakter częściowy, bo obejmuje tylko działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego, pod warunkiem, że nie dochodzi przy tym do naruszenia praw osób trzecich. Obejmuje on wszelkie działania posła w ramach Sejmu, w szczególności wystąpienia w dyskusjach, glosowania i podobne. W orzecznictwie Sądu Najwyższego uznano, że obejmuje on też działania poza parlamentem, jeżeli mieszczą się one w granicach realizacji funkcji członka parlamentu. Zawsze jednak poseł musi występować w roli parlamentarzysty. Wykonywanie mandatu może następować tylko przy Użyciu godziwych metod postępowania. Ogranicza to zakres immunitetu materialnego. Immunitet materialny ma charakter bezwzględny (niewzruszalny), bo nie ma żadnej procedury, w której możliwe byłoby jego uchylenie. Działania objęte immunitetem materialnym poseł odpowiada wyłącznie przed Sejmem (tzw. odpowiedzialność regulaminowa). Ma on charakter trwały, bo działa także po wygaśnięciu mandatu, choć oczywiście tylko w odniesieniu do działalności, która miała miejsce w okresie sprawowania mandatu.
Immunitet formalny ma przede wszystkim charakter zupełny, bo odnosi sic do wszelkich czynów, które mogłyby podlegać odpowiedzialności karnej, popełnionych przez posła, niezależnie od ich związku z wykonywaniem mandatu. Immunitet ten obejmuje jeszcze odpowiedzialność za wykroczenia. Immunitet formalny obejmuje także karną odpowiedzialność za naruszenie praw osób trzecich, popełnione przy wykonywaniu mandatu. Immunitet formalny nie dotyczy odpowiedzialności cywilnej, pracowniczej, zawodowej i podobnych. Istotą immunitetu formalnego jest wyłączenie możliwości prowadzenia postępowania karnego przeciwko posłowi. Immunitet formalny obejmuje wszystkie czyny poddane odpowiedzialności karnej, niezależnie od tego, czy zostały one popełnione przed uzyskaniem mandatu czy w trakcie jego sprawowana. Jeżeli postępowanie karne przeciwko osobie zostało wszczęte jeszcze przed wyborem danej osoby do parlamentu, to postępowanie takie ulega na żądanie Sejmu zawieszeniu do czasu wygaśnięcia mandatu. Podjęcie postępowania w izbie następuje na wniosek zainteresowanego podjęcia uchwały większością 3/5 ustawowego składu izby. Gdy zaś chodzi o czyny popełnione po uzyskaniu mandatu to prowadzenie postępowania karnego jest niedopuszczalne bez uzyskania uprzedniej zgody Sejmu lub Senatu. Tym samym immunitet formalny ma charakter względny, to znaczy, że może zostać uchylony. Wyróżnia się dwie formy uchylenia immunitetu:
Wyrażanie zgody przez zainteresowanego posła
Uchylenie na mocy uchwały Sejmu (Senatu) - dla uchylenia immunitetu wymagana jest większość bezwzględna ustawowej liczby posłów lub senatorów, czyli 231 głosów w Sejmie lub 51 w senacie.
Immunitet formalny ma charakter nietrwały wygasa wraz z wygaśnięciem mandatu. Odmowa uchylenia immunitetu powoduje zawieszenie biegu przedawnienia w postępowaniu karnym. Immunitet formalny nie może być traktowy, jako przywilej zapewniający posłowi bezkarność.
Nietykalność oznacza zakaz zatrzymania lub aresztowania posła (senatora) bez zgody Sejmu (Senatu). Wyrażenie tej zgody następuje w formie uchwały odpowiedniej izby (konieczne jest uzyskanie bezwzględnej większości ustawowego składu izby), podejmowanej odrębnie od uchwały w przedmiocie uchylenia immunitetu. Otwiera to w szczególności możliwość tymczasowego aresztowania parlamentarzysty lub wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności, należy uznać, że wykonywanie mandatu ulega zawieszeniu. Prawo dopuszcza wyjątkowe zastosowanie środków przymusu wobec posła lub uprzedniego uzyskania zgody Sejmu - konieczne jest wówczas niezwłoczne powiadomienie Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.
Zasada niepołączalności należy rozpatrywać w dwóch aspektach:
Formalnym, jako zakaz łączenia mandatu z innymi funkcjami lub stanowiskami państwowymi;
Materialnym, jako zakaz podejmowania lub wykonywania określonych rodzajów działalności zawodowej lub podobnej.
Należy odróżnić pojęcia: „niepołączalność formalna" i „niewybieralność". Niepołączalność formalna oznacza wykluczenie możliwości równoczesnego piastowania mandatu posła i sprawowania innego urzędu, zajmowania stanowiska i innego zatrudnienia. Natomiast niewybieralność oznacza wykluczenie zdolności określonej osoby do kandydowania w wyborach i objęcia mandatu z uwagi na inny pełniony urząd, funkcję lub stanowisko. Niemożliwe jest piastowanie równocześnie mandatu posła i senatora. Urzędy państwowe, które nie mogą być łączone z mandatem parlamentarnym to:
Prezes NBP
Prezes NIK
RPO i zastępcy
RPD i zastępcy
Członek Rady Polityki Pieniężnej
Członek Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji
Ambasador
Zatrudnienie w Kancelarii Sejmu
Zatrudnienie w kancelarii Senatu
Zatrudnienie w Kancelarii Prezydenta RP
Zatrudnienie w administracji rządowej
* nie dotyczy to członków Rady Ministrów i sekretarzy stanu w administracji rządowej. Sędzia, prokurator, urzędnik służby cywilnej, żołnierz pozostający w czynnej służbie wojskowej, funkcjonariusz policji oraz funkcjonariusz służb ochrony państwa nie mogą sprawować mandatu poselskiego.
Ordynacja wyborcza ustala dla posła termin 14 dni, liczony od dnia wydania zaświadczenia o wyborze, na złożenie rezygnacji z zajmowanego stanowiska, w przeciwnym razie mandat wygasa. Wygaśnięcie mandatu następuje również wtedy, jeżeli poseł w trakcie sprawowania mandatu obejmie jedno ze wspomnianych stanowisk.
Niepołączalność materialna oznacza zakaz podejmowania pewnych typów działalności w okresie sprawowania mandatu. Obejmuje ona zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, w ramach, której osiągane są korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego. Mieszczą się też w niej inne zakazy, dotyczące miedzy innymi członkostwa we władzach podmiotów gospodarczych z udziałem Skarbu Państwa lub mienia komunalnego.
Uprawnienia oraz obowiązki posłów i senatorów można podzielić na trzy zasadnicze grupy.
Uprawnienia i obowiązki związane z działalnością izby i jej organów:
Udział posła w posiedzeniach Sejmu oraz komisji, których jest członkiem. Nieusprawiedliwiona nieobecność rodzi sankcje. Poseł posiada prawo zabierania głosu na posiedzeniach. Poseł może również brać udział w posiedzeniach komisji, których nie jest członkiem.
Prawo kandydowania i zasiadania w organach Sejmu, przede wszystkim w komisjach.
Prawo organizowania się w kluby, a także kola i zespoły poselskie;
Prawo zgłaszania interpelacji i zapytań, a także pytań w sprawach bieżących pod adresem premiera i pozostałych członków rządu. Prawo to nie przysługuje senatorom.
Uprawnienia i obowiązki związane z wykonywaniem mandatu.
Obowiązek informowania wyborców o swej pracy w izbie oraz o działalności izby, do której poseł (senator) został wybrany.
Prawo uzyskiwania, a więc też żądania informacji i wyjaśnień od członków Rady Ministrów oraz od przedstawicieli właściwych instytucji i organów państwowych lub samorządowych, dotyczących spraw wynikających z wykonywania obowiązków członka parlamentu.
Prawo uzyskiwania informacji i materiałów oraz wglądu w działalności organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego. Ograniczenia tego uprawnienia mogą wynikać z ochrony tajemnicy państwowej i służbowej oraz ochrony dóbr osobistych.
Prawo podejmowania interwencji w organach administracji rządowej i samorządu terytorialnego, w zakładzie lub przedsiębiorstwie państwowym oraz w organizacji społecznej, a także w jednostkach gospodarki niepaństwowej dla załatwienia sprawy wniesionej w imieniu własnym bądź wyborcy, jak również prawo zaznajamiania się z tokiem jej rozpatrzenia. Poseł (senator) ma też prawo wstępu na teren tych jednostek, a ich kierownicy są obowiązani powiadomić go w terminie 14 dni o stanie tej interwencji i terminie jej załatwienia.
Prawo zorganizowania w terenie biura poselskiego (senatorskiego), do zatrudniania pracowników tego biura i do uzyskiwania na te cele środków finansowych z budżetu izby.
3) Uprawnienia i obowiązki dotyczące indywidualnej sytuacji prawnej posła lub senatora.
Prawo do diety parlamentarnej: przysługuje ono każdemu posłowi i senatorowi i traktowane jest, jako szczególnego rodzaju wyrównanie kosztów ponoszonych z wykonywaniem mandatu.
Prawo do bezpłatnych przejazdów środkami transportu publicznego na terenie kraju.
Prawo do bezpłatnego otrzymywania dzienników urzędowych.
Prawo do korzystania z funduszu świadczeń socjalnych i szeregu szczegółowych uprawnień z tego wynikających.
Obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym, bezpośrednio po wyborze,, a potem raz do roku i na dwa miesiące przed datą kolejnych wyborów. Oświadczenia składane są Marszalkowi i weryfikowane w ramach odpowiedniej komisji. Niezłożenie oświadczenia powoduje utratę prawa do uposażenia (co dotyczy tylko posłów zawodowych) oraz odpowiedzialność regulaminową.
Owe uprawnienia i obowiązki odnoszą się do wszystkich posłów i senatorów. Każdy z nich może też otrzymać urlop bezpłatny w miejscu stałej pracy i wówczas staje się tak zwanym posłem zawodowym. W takim wypadku przysługuje mu stałe miesięczne uposażenie oraz dodatkowe świadczenia finansowe i socjalne.
Odpowiedzialność posłów i senatorów. W zakresie nieobjętym immunitetem ponoszą oni odpowiedzialność cywilną, pracowniczą, zawodową czy dyscyplinarną, tak jak wszyscy obywatele.
Posłowie (senatorowie) nie ponoszą prawnej odpowiedzialności ani przed swoimi wyborcami, ani przed swoim ugrupowaniem politycznym czy też parlamentem, jako takim. Jedynym wyjątkiem jest możliwość pozbawienia mandatu na podstawie orzeczenia Trybunału Stanu, jeżeli poseł czy senator naruszy antykorupcyjne zakazy. Poseł (senator) utraci też mandat w razie prawomocnego skazania na karę pozbawienia praw publicznych, a także w razie każdego prawomocnego skazania za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego.
Natomiast za działalność parlamentarną i związaną z wykonywaniem mandatu posłowie i senatorowie podlegają odpowiedzialności przed Sejmem (Senatem). Odpowiedzialność regulaminowa posłów odnosi się ona do sytuacji, w której poseł nie wykonuje obowiązków poselskich lub zachowuje się w sposób nieodpowiadający godności posła, a także, jeśli poseł naruszy lub nie dopełni niektórych obowiązków nałożonych na niego przez ustawę o wykonywaniu mandatu posła i senatora. Nieusprawiedliwiona nieobecność na posiedzeniach powoduje też obniżenie uposażenia i diety poselskiej.