Badania, które zmieniły oblicze psychologii społecznej dr Bogusława Błoch

02.12.2013 Wykład 1

Tematy wykładów:

1. Czym jest psychologia społeczna?

2. Organizacja wiedzy w umyśle.

3. Proces spostrzegania.

4. Deformacje w spostrzeganiu osób.

5. Blaski i cienie autorytetu.

6. Dysonans poznawczy.

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­

1.Psychologia społeczna

Błędnie sądzi się, że psychologia społeczna to nauka o grupie ludzi czy tłumie. Fritz Heider określił to zjawisko mianem „człowieka z ulicy”- poglądy ludzi, naiwnych badaczy, których wiedza nie opiera się na wynikach badań.

Psychologia społeczna- naukowe badanie sposobu, w jaki rzeczywista lub wyobrażona obecność innej osoby/innych ludzi wywiera wpływ na myśli, uczucia i zachowania człowieka/ludzi.

Badania opierają się na analizie relacji:

• człowiek-człowiek

• człowiek-ludzie wpływy intencjonalne i nieintencjonalne

• ludzie-człowiek

• ludzie-ludzie

Psychologia społeczna jako nauka spełnia podstawowe funkcje, które mają za zadanie: opisywać (deskrypcja) wyjaśniać (eksplanacja) przewidywać (predykacja) badanie wyniki analiza wnioski przewidywanie ludzkich działań

Podstawową metodą badania hipotez jest ich falsyfikacja (nadawanie chłamu) np. gdy stawiamy hipotezę „kobiety są mądrzejsze od mężczyzn”, to szukamy mężczyzny, który będzie mądrzejszy od kobiety. Niestosowaną w psychologii społecznej metodą jest także konfirmowanie hipotez- szukamy wystarczająco dużej liczby mądrzejszych kobiet na potwierdzenie naszego założenia.

Istnieje wiele teorii, które nie zostały poddane falsyfikacji i brak jest rzetelnych badań np. hipnoza, NLP (programowanie neurolingwistyczne) czy teoria psychoanalizy Zygmunta Freuda.

Podstawową perspektywą teoretyczną psychologii społecznej są badania w nurcie poznania społecznego (social cognitive). Nie stosuje się podejścia ewolucyjnego, emocjonalno-motywacyjnego.

Metody badań psychologii społecznej:

• obserwacja (systematyczna, uczestnicząca)

• eksperymenty

• symulacje

Omówienie funkcji nauki na podstawie badania: „Gdzie lepiej zemdleć- w miasteczku czy w dużym mieście?

• Opisanie- 50% przechodniów w małym miasteczku, a 15% w dużym mieście zaoferowała pomoc zranionemu mężczyźnie.

• Wyjaśnienie- co się stanie/ jakie wystąpi zachowanie jeśli pojawi się przyczyna?

• Przewidywanie- dlaczego wystąpiła taka reakcja (zachowanie) w odpowiedzi na zaistniały bodziec np. hipoteza przeładowania urbanistycznego (Stanley Milgram), hipoteza miejsca urodzenia (Nancy Steblay) oraz efekt widza.

Naukowe wyjaśnienie hipotez:

1. Hipoteza przeładowania urbanistycznego (Stanley Milgram)

Jest to przekonanie, że mieszkańcy dużych miast bronią się przed przestymulowaniem (deprywacja stymulacyjna) stąd też, ograniczają swoje kontakty z innymi ludźmi poprzez zamykanie się w domach:

• ludzie w dużych miastach szybciej osiągają próg optymalnego pobudzenia

• wraz z przekroczeniem max stanu pobudzenia (przesilenie układu nerwowego) ludzie chowają się w domach, by nie reagować na nadmierną ilość bodźców

Ze zjawiskiem optymalnego ponudzenia związana jest także teoria reaktywności. Kwestionariusz do jego badania stworzył Jan Strelau. Na podstawie badań możemy wyróżnić osoby niskoreaktywne i wysokoreaktywne.

1. Hipoteza miejsca urodzenia (Nancy Steblay)

Wychowanie w małym mieście kształtuje przyjazne nastawienie oraz ufność wobec innych ludzi, zaś w dużym mieście- przekonanie, że nie można ufać innym i należy zajmować się wyłącznie swoimi sprawami:

• aprobata społeczna

• zasada społecznego dowodu słuszności

1. Efekt widza (Bin Latane, John Darley)

Zależność polegająca na tym, że im więcej jest świadków danego zdarzenia (nagłego wypadku), tym mniejsza istnieje szansa, że którykolwiek z nich podejmie interwencje (udzieli pomocy).

Latane i Darley przeprowadzili eksperyment badający efekt widza. Zaaranżowali sytuację, której przyglądały się jedna bądź więcej osób:

• nagły wypadek- 85% 1 obserwator, 31% 5 obserwatorów

• wydobywający się spod drzwi dym- 75% 1 obserwator, 38% 3 obserwatorów, 10% 3 obserwatorów z czego 2 udawały obojętność (pomocnicy eksperymentatorów)

*%- ilość osób udzielających pomocy

Przyczyny wystąpienia efektu widza:

• każdy myśli, że pomocy udzieli ktoś inny (rozproszenie odpowiedzialności)

• zasada społecznego dowodu słuszności (inni nic nie robią to ja także)

03.12.2013 Wykład 2

2. Organizacja wiedzy w umyśle

Schematy umysłowe (porządkowanie wiedzy) wg Jerome Bruner (1978):

1. schematy poznawcze

Jest to organizacja uprzednich doświadczeń (naszych, zasłyszanych, z mediów) z określonym rodzajem osób, obiektów czy zdarzeń. Ma charakter wiedzy uogólnionej, wyabstrahowanej z konkretnych epizodów czy egzemplarzy. Im lepiej jest wykształcony jakiś schemat, tym bardziej jego zawartość pozostaje wyabstrahowana z wiedzy o konkretnych egzemplarzach.

Przykład: nauczyciel 1, nauczyciel 2, nauczyciel 3… schemat poznawczy nauczyciela (na podstawie konsensusu społecznego ustalone zostały podstawowe składowe schematu mimo różnych osobistych doświadczeń)

Budowa schematów poznawczych zasadza się na prototypie- jest to egzemplarz najbardziej typowy, najlepiej spełniający schemat:

• najbardziej wyrazisty egzemplarz

• wypośrodkowanie/uśrednienie wiedzy

Dostępność schematów i posługiwanie się nimi to heurystyka- częściej posługujemy się schematem, który uaktywniany jest przez kontekst sytuacyjny np. chwiejący się człowiek w tramwaju to a) człowiek pijany lub b) osoba chora.

Dany schemat może zostać u nas aktywowany dzięki stosowaniu techniki afirmacji- poprzez powtarzanie określonych treści czynimy kategorię bardziej dostępną np. ludzie są życzliwi.

Typologia schematu poznawczego wg Nancy Cantor i Walter Mischel (1979)

Im więcej poziomów tym nadrzędny jest bardziej wyabstrahowany (bardziej rozwinięty).

1. schematy osób (UTO)

2. schematy cech

W wyniku działań lub zachowań danej osoby nasz umysł przypisuje jej określony cechy charakteru. Wiążę się to z potrzebą określenia przyczyn zachowań.

Schematy cech charakteryzują się prototypowością np. towarzyski oznacza a) podawanie ręki na przywitanie, b) przyjmowanie zaproszeń, c) uśmiechanie się (najbardziej prototypowe) oraz d)zaangażowanie w rozmowę.

Schemat cech rozciąga się wymiarowo na dwóch biegunach:

W badaniach dotyczących przekazywania środków na cele charytatywne wykazano, że działania osób uznaje się za:

• Polacy są oszczędni lub hojni

• Żydzi są skąpi lub rozrzutni

Przekonania na temat świata- PRZEKONANIE O STAŁOŚCI

Carol Dweck (1999) badała przekonania na temat natury ludzkiej- stałość: zmienność (skala WSS)

Carol Dweck badała także związek przekonań z innymi sferami zachowań m.in. funkcjonowanie w stresie oraz reakcje na porażki. Przeprowadziła eksperyment na uczniach szkół podstawowych, którzy przeszli do 1 klasy gimnazjum. Monitorowała ona oceny szkolne, lęk szkolny oraz wysiłek wkładany w naukę.

Wniosek: Osoby elastyczne (teoretycy zmienności) traktują sytuację stresogenna jako wyzwanie, szanse na rozwój i stymulację do działania. Teoretycy stałości odczuwają większy lęk szkolny i wsadzają mniejszy wysiłek w naukę.

Nussbaum oraz Dweck (2008) zbadali także sytuacyjne indukowanie przekonań.

• I etap (przekonania o zmienności)- przeczytano badanym artykuł o inteligencji: Grupa A (inteligencja jest dziedziczona genetycznie), Grupa B (inteligencja może rosnąć w odpowiednich warunkach w każdym okresie życia).

• II etap- badani musieli wykonać trudne zadanie intelektualne, które nie miało poprawnego rozwiązania (informacja o porażce i zagrożenie dla samooceny)

• III etap- prześledzenie decyzji badanych dotyczącej analizy strategii rozwiązania zadania osób, które wypadły lepiej lub gorzej

Wniosek: Teoretycy zmienności woleli śledzić strategię osób, które dobrze wypadły w zadaniu (interpretacja sytuacji jako szansy na podniesienie własnych kompetencji). Teoretycy stałości woleli śledzić strategię osób, które źle wypadły w zadaniu (interpretacja sytuacji jako zagrożenia i motywacja do obrony samooceny przez porównanie w dół).

Podsumowanie:

Zachowanie	Teoretycy zmienności	Teoretycy stałości
Reakcja na porażki	Porażka- wyzwanie	Porażka- zagrożenie i motywacja do ochrony samooceny
Porównanie społeczne	Porównanie w górę	Porównanie w dół
Spostrzeganie i interpretacja zachowań innych	Bieżąca sytuacja, dążenia, stany	Kategorie ogóle- cechy (podstawowy błąd atrybucyjny)
Przewidywanie zachowań	Mogą być inne- nastawienie na edukację innych zachowań	Będą takie same- nastawienie na edukację samokontroli
Wiara w stereotypy	Mniejsza wiara, mniejsza uwaga i waga przypisywana informacjom sprzecznym ze stereotypami	Większa wiara, większa uwaga i waga przypisywana informacjom sprzecznym ze stereotypami
Przetwarzanie informacji	Refleksyjne	Powierzchowne

Wszyscy ludzie posiadają w swojej świadomości stereotypy. Jednakże teoretycy stałości wierzą w nie bardziej i są skłonni do częstszego posługiwania się nimi.

Podstawowy błąd atrybucyjny jest jedną z form deformacji w spostrzeganiu. Zachowanie innych ludzi rzadko jest przez nas opatrywane komentarzem wewnętrznym. Stąd wyróżniamy dwa sposoby oceny zachowań innych, które najczęściej przebiegają nieświadomie, automatycznie:

• ocena sytuacyjna np. ukradł ponieważ był głodny, a nie ma pieniędzy

• ocena na podstawie cechy np. ukradł ponieważ jest złodziejem

Teoria atrybucji zakłada, że ludzie częściej dokonują atrybucji zachowanie ludzi przy pomocy cech (etykietowanie). Podyktowane jest to oszczędnością poznawczą, gdyż w naszym przekonaniu cechy rzadziej ulegają zmianie, niż sytuacja. Etykietowanie na podstawie cechy spełnia także rudymentarne (podstawowe) potrzeby człowieka: bezpieczeństwo, poczucie kontroli (realne, iluzoryczne) oraz podnoszenie samooceny. Stosując atrybucję cech mamy poczucie kontroli nad zachowaniem drugiej osoby, gdyż częściowo przewidujemy jej „typowe” zachowania i przygotowujemy się na nie psychicznie np. szef jest gburowaty w pierwszej połowie miesiąca, dlatego unikamy z nim kontaktu.

Badania wykazały, że atrybucja cech i sytuacji jest stosowana w rożnym stopniu. Zjawisko to nazywane jest asymetrią atrybucji ze względu na perspektywę aktor-oberwator:

• my:

• porażka- atrybucja sytuacyjna (ochrona samooceny)

• sukces- atrybucja cech

• oni:

• porażka- atrybucja cech

• sukces- atrybucja sytuacyjna

Podstawowy błąd atrybucji – pojęcie wprowadzone do psychologii społecznej przez Lee Rossa. Opisuje powszechną skłonność do wyjaśniania zachowania obserwowanych osób w kategoriach przyczyn wewnętrznych i stałych (np. cech charakteru) przy jednoczesnym niedocenianiu wpływów sytuacyjnych, zewnętrznych. Prawdopodobnie ten podstawowy błąd jest efektem automatycznego przetwarzania informacji, bez udziału świadomości. Zjawisko to w znaczący sposób wpływa na nasze codzienne formułowanie ocen na temat innych ludzi (oszczędność poznawcza). Tłumaczy się je w związku z tzw. perspektywą spostrzeżeniową – aktor, czyli osoba, której zachowanie jest wyjaśniane, znajduje się w centrum naszego pola spostrzeżeniowego (wobec czego to jego dyspozycjom przypisujemy odpowiedzialność za jego zachowanie). Innym wytłumaczeniem powszechności podstawowego błędu atrybucji jest fakt, że tego typu atrybucje są łatwiejsze niż atrybucje sytuacyjne ze względu na mniejszą ilość rezultatów nietożsamych. Podstawowy błąd atrybucji posiada kilka specyficznych odmian: Efekt halo- tendencja do automatycznego, pozytywnego (efekt Galatei, efekt nimbu, anielski efekt halo) lub negatywnego (efekt Golema, szatański efekt halo) przypisywania cech osobowościowych na podstawie pozytywnego lub negatywnego wrażenia. Innymi słowy "aureola" może być pozytywna lub negatywna.Jest odmianą podstawowego błędu atrybucji. Polega na tym, że przypisanie jednej ważnej pozytywnej lub negatywnej właściwości wpływa na skłonność do przypisywania innych, niezaobserwowanych właściwości, które są zgodne ze znakiem emocjonalnym pierwszego przypisanego atrybutu. Błąd pierwszego rzutu oka Błąd łagodności- większość ludzi wchodzi w interakcję mając pozytywne oczekiwania co do rozmówcy. Objawia się deformowaniem informacji, które docierają o interlokutorze podczas rozmowy. Informacje o zaletach rozmówcy są łatwo zauważane, informacje o wadach ignorowane. Błąd łagodności polega na przecenianiu zalet innych ludzi i niedocenianiu wad. Błąd tendencji centralnej- polega na skłonności do przeceniania podobieństw między ludźmi i ignorowania różnic indywidualnych. W efekcie inni ludzie wydają się nam bardziej podobni do siebie, niż są w rzeczywistości.

1. skrypty (scenariusze)

Jest to umysłowa reprezentacja zdarzeń, działań lub ich ciągów. Skrypty charakteryzują się tym, że:

• są to reprezentacje zdarzeń

• egzemplarze to kolejne wykonania skryptu

• posiadają czasową organizację epizodów np. podejście do okienka przedstawienie sprawy załatwienie/nie załatwienie sprawy

• jest to struktura poznawcza i wykonawcza

1. potoczne koncepcje

Przekonania na temat świata- ŚWIAT JEST SPRAWIEDLIWY Melvin Lerner (1980)

Są to przysłowia typu:

• jak Kuba Bogu tak Bóg Kubie

• oko za oko, ząb za ząb

• jak sobie pościelisz tak się wyśpisz

• Bóg za dobre wynagradza, a za złe karze

Przekonanie o sprawiedliwości świata jest wymiarem:

Doliński, Wojciszke udowodnili w swych badaniach, że Polacy częściej wieżą w niesprawiedliwość świata.

Założenie przekonania: wiara w sprawiedliwy świat nie jest tym samym co motyw sprawiedliwego świata! Sprawiedliwy świat charakteryzuje się:

• uporządkowaniem (kontrolowalność)

• przewidywalnością (nagroda-kara jako konsekwencja zachowania ludzkiego)

• trafnością przewidywań (bieg zdarzeń)

Funkcje przekonań na temat natury ludzkiej:

• umożliwia inwestycje w długofalowe cele osiągane za pomocą aprobowanych sposobów

• podtrzymanie dobrostanu psychicznego (poczucie szczęścia i spełnienia), szczególnie w obliczu przeciwności losu: lepszy nastrój, wyższa samoocena, słabsze przeżywanie gniewu

Badanie Wojciszke:

Większość Polaków wykazuje postawę defensywną- „nie będę nic robił, bo nie ma za to nagrody”.

Funkcje schematów:

• ułatwiają przetwarzanie nadchodzących informacji (zrozumienie, zapamiętanie)

• ukierunkowanie uwagi i spostrzegania na cechy, wedle których można zorientować się czy dany obiekt jest czy też nie egzemplarzem schematu

• wpływanie na rozumienie zdarzeń i formułowanie sądów- tzw. asymilacja (podciąganie wieloznacznych informacji pod zaktywizowany schemat)

• selektywność pamięci (częściej wierzymy osobom, które mówią informacje niezgodne ze schematem, nietypowe- większe prawdopodobieństwo zdarzenia)

• reprodukcja: efekt sprzeczności ze schematem lepsze zapamiętanie informacji niezgodnych np. odzwierciedlanie idealnie tego co się zdarzyło

• generacja: efekt zgodności ze schematem lepsze zapamiętanie informacji zgodnych np. dopowiadanie ze schematu, ubarwianie opowieści

• regulacja zachowania (skrypty)

• funkcja komunikacyjna

• funkcja orientacyjna (z kim/z jaką sytuacją mamy do czynienia?)

­­­­­­­­­

3.Proces spostrzegania społecznego

Schemat spostrzegania społecznego:

bodziec integrowanie informacji wnioskowanie/ocenianie zachowanie

Ilość docierających do nas bodźców jest bardzo duża. Proces integrowania tych informacji zachodzi najczęściej w nieświadomości. Motyw spostrzegania to:

• chcemy wiedzieć czy podążać za daną osoba (utrzymywać z nią kontakt) czy jej unikać

• nagroda/kara z zachowania osoby

Wnioskowanie/ocenianie to naturalne procesy spostrzegania, które zachodzą w umyśle każdej osoby. Jako psychologowie mamy jednak większe wymagania: jesteśmy zobowiązani do kontroli naszego zachowania wobec danej osoby, dopóki nie dokonamy oceny osobistej oraz oceny z różnych perspektyw. Wydawanie wniosków wymaga od nas czasu i wielu perspektyw poznawczo-badawczych. Należy pamiętać także, że niestabilność samooceny zwiększa częstotliwość oceniania innych osób.

Spostrzeganie społeczne Salomon Asch (1946)- „Eksperyment ciepły-zimny”

I etap: badani zostali podzieleni na dwie grupy. Każda z nich dostała następującą listę cech:

II etap: badani mieli za zadanie napisać szkic na temat opisywanej cechami osoby.

III etap: dokonano analizy wyników. Mimo różnicy jednej cechy w zestawie cech szkice grupy A i B diametralnie się różniły.

Wniosek: Ludzie łatwo przypisują inne cechy na podstawie podstawowych informacji.

Wykonano także drugie badanie, w którym zamiast zestawienia ciepły-zimny, użyto cech uprzejmy: obcesowy. Nie miały jednak one tak dużego wydźwięku w dalszej części badań, w których badani oceniali jakie inne cechy może mieć opisana osoba.

Podsumowanie wyników:

• pozytywne cechy przypisywali częściej badani, którzy otrzymywali opis z określeniami ciepły niż ci, którzy otrzymywali opis z określeniem zimny

• po zastąpieniu określenia ciepły-zimny na uprzejmy-obcesowy zniknęły skrajne różnice ocen

• określenie ciepły-zimny wpływa na przypisywanie określonych przymiotników np. hojny, mądry ale nie na poważny, powściągliwy

Wnioski:

• zmiana jednego słowa w opisie może spowodować zmianę całości dokonanej oceny

• w sieci semantycznej, która posługujemy się do opisu drugiego człowieka istnieją cechy centralne i peryferyjne

• określenia są:

• powiązane ze sobą

• powiązane w sposób hierarchiczny

• UTO (sieć)- przypisywanie pozostałych cech na podstawie cechy głównej

Badanie Harolda Kelleya (1950)

Kelley użył w opisie wykładowcy (aktora, który brał udział w eksperymencie) tych samych cech co Asch:

Aktor przeprowadzający wykład był bardzo dobrze przygotowany do swojej roli- te same ruchy, gesty, żarty, strój itp. Po wykładzie poproszono studentów o wypełnienie listy cech, które są charakterystyczne dla wykładowcy:

określenie	„ciepły”	„zimny”
egocentryczny	6,3	9,6
drażliwy	9,4	12
nietowarzyski	5,6	10,4
niepopularny	4	7,4
oficjalny	6,3	9,6
bez poczucia humoru	8,3	11,7

Osoby, które otrzymały opis z cechą „ciepły” przejawiały przyjazne współdziałanie, częściej śmiały się z dowcipów prowadzącego, zadawały większą ilość pytań oraz przypisywały więcej cech pozytywnych- „zimni” na odwrót. Badania dowodzą zatem, że wizerunek może być kształtowany na papierze, a cechy przypisywane innym wpływają na zachowania osób wobec nich.

Podsumowanie badania:

• zreplikowane wyniki Ascha

• cechy centralne i peryferyjne

• oddziaływanie cech podczas procesów myślowych zgodnie z zasadą hierarchii

• odmienność naszych opinii

• cechy główne osób wpływają na zachowania wobec innych (osoby bodźcowej)

1. Deformacje w spostrzeganiu osób

Podczas integracji bodźców (nawet tych najprostszych) ludzie często ulegają wielu złudzeniom, czyli deformacjom w spostrzeganiu.

Formułując wniosek o danej osobie (dokonując integracji i oceny bodźca) ulegamy następującym deformacjom:

1. efekt pierwszeństwa- informacja otrzymana wcześniej wywiera zazwyczaj większy wpływ na tworzenie się ogólnego wrażenia, niż informacja otrzymana później. Pierwsza informacja stanowi punkt odniesienia dla kolejnych informacji, jakie do nas docierają. Efekt pierwszeństwa tłumaczy m.in. fakt, że szybko wyrabiamy sobie zdanie o nowo poznanej osobie i późniejsze zachowanie tej osoby interpretujemy w sposób zgodny z naszym pierwszym wrażeniem.

2. efekt świeżości- polega na silniejszym oddziaływaniu informacji, które nadeszły jako ostatnie (najświeższych), niż tych, które pojawiły się wcześniej.

3. efekt pozytywności- ocena globalna bardziej opiera się na pozytywnych informacjach np. inteligentny, ciepły

4. efekt negatywności- ocena globalna bardziej opiera się na negatywnych informacjach np. krytyczny, uparty

5. efekt pierwszego wrażenia- ocena danej osoby poprzez kontekst interpretacyjny sytuacji. Zakwalifikowanie osoby do danego schematu (np. „imprezowiczka”) przekłada się na sposób w jaki na tę osobę patrzymy.

6. efekt asymilacji

7. efekt kontrastu

Kiedy efekt pierwszeństwa a kiedy efekt świeżości?

informacja	informacja	przerwa	opinia/ocena	e. pierwszeństwa
informacja	przerwa	informacja	opinia/ocena	e. świeżości
informacja	informacja	opinia/ocena	brak efektu
informacja	przerwa	informacja	przerwa	brak efektu

Efekt pierwszeństwa zachodzi w przypadku tego samego nadawcy i nowych informacji od niego.

Kiedy efekt pozytywności a kiedy efekt negatywności?

Efekty te opierają się na dwóch kategoriach cech:

• cechy moralne (wspólnotowe) np. uczciwość, sprawiedliwość

• cechy sprawnościowe (kompetencji)

Obie kategorie mają dwa bieguny np. uczciwy-oszust.

Cechy moralne są w spostrzeganiu ludzi istotniejsze. Przykładowo, gdy osoba usłyszy opis: „On jest nieuczciwy ale inteligentny” większą wagę przywiąże do cechy nieuczciwości.

Efekt asymilacji i kontrastu: (* dotyczy także przekazywanych informacji)

• jeżeli drugi bodziec znacząco różni się od pierwszego- KONTRAST np. wejście na egzamin przy braku wiedzy po osobie dobrze przygotowanej

• jeżeli drugi bodziec nieznacznie różni się od pierwszego- ASYMILACJA np. wejście na egzamin przygotowanym po najlepszej osobie (podciągnięcie oceny w górę) bądź po osobie przygotowanej nieco mniej od nas (podciągnięcie oceny w dół)