Pojęcie i rodzaje definicji

 

Definicje są bez wątpienia czymś, czym posługujemy się na co dzień i co bardzo ułatwia nam życie. Posługujemy się nimi jednak całkowicie automatycznie i nie zastanawiamy się, czym tak właściwie są definicje, nie wspominając o ich różnych rodzajach i stylizacjach. Jednakże, z uwagi na to, że czeka Cię egzamin z logiki, musisz trochę się nad tym zagadnieniem pochylić i przyswoić wiedzę, której będzie wymagał od Ciebie Twój egzaminator. 

Definicję można najkrócej zdefiniować jako wypowiedź, która określa znaczenie jakiegoś wyrażenia, albo podaje charakterystykę jakiegoś przedmiotu. Z takim pojęciem definicji wiąże się jej pierwszy, podstawowy podział, czyli podział na definicje nominalne i realne.

Definicje nominalne i realne

Kryterium tego podziału jest to, co jest definiowane. Definicja nominalna określa znaczenie jakiegoś wyrażenia, a definicja realna charakteryzuje jakiś przedmiot.

Watro w tym miejscu odwołać się do wiedzy o supozycjach, którą oczywiście posiadasz, gdyż sumiennie przestudiowałeś poprzednie działy. W definicji nominalnej, definiowany wyraz zawsze będzie występował w supozycji materialnej, z kolei w definicji realnej będzie występował w supozycji prostej lub formalnej.

Zatem, definicją nominalną będą na przykład zdania:

Wyrażenie „waran z Komodo” znaczy tyle, co „największa współcześnie żyjąca jaszczurka.
Słowo „somnambulizm” oznacza zjawisko chodzenia podczas snu.
Słowo „pasteryzacja” oznacza technikę konserwowania żywności przy pomocy odpowiednio wysokich temperatur.

Chcąc przekształcić powyższe przykłady w definicje realne, musielibyśmy napisać je w taki sposób:

Waran z Komodo to największa współcześnie żyjąca jaszczurka.
Somnambulizm to zjawisko chodzenia podczas snu.
Pasteryzacja to technika konserwowania żywności przy pomocy odpowiednio wysokich temperatur.

Niekiedy odróżnienie definicji nominalnej od realnej nie będzie takie oczywiste, gdyż definicja wyglądająca na pozór jak definicja realna, ze względu na kontekst w jakim występuje, będzie definicją nominalną. Z taką sytuacją będziemy mieli do czynienia na przykład w tekstach prawnych, gdzie definicje realne nie występują wcale, chociaż gdyby sugerować się tylko ich budową, można by twierdzić co innego. Zawsze bowiem, gdy w tekście prawnym (np. w ustawie) pojawia się definicja, odnosi się ona do znaczenia słowa na gruncie danego tekstu. Za przykład niech posłuży definicja działalności gospodarczej z ustawy o swobodzie działalności gospodarczej:

Działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły.

Chociaż budowa tej definicji wskazuje, że nie odnosi się ona do nazwy „działalność gospodarcza”, tylko do samego przedmiotu, należy jednak uznać, że jest to definicja nominalna i odnosi się do znaczenia nazwy „działalność gospodarcza” tylko na gruncie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Inne akty prawne mogą bowiem definiować działalność gospodarczą w inny sposób (np. ustawa o VAT, czy ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych).

Zatem, pamiętaj o tym, że dla zakwalifikowania definicji jako nominalnej lub realnej ważny jest kontekst w jakim definicja występuje i intencja jej autora.

Definicje sprawozdawcze i projektujące

Kolejny podział za kryterium stawia sobie cel w jakim definicja jest formułowana. Wyróżniamy w ten sposób definicje sprawozdawcze i projektujące.

Definicja sprawozdawcza to taka, która opisuje aktualne, lub przeszłe znaczenie danego wyrażenia – kieruje się ku teraźniejszości lub przeszłości. Innymi słowy, definicja sprawozdawcza składa nam sprawozdanie z tego, jak dane wyrażenie jest lub kiedyś było rozumiane.

Z kolei definicja projektująca ustala znaczenie jakiegoś wyrażenia na przyszłość.

W życiu codziennym zazwyczaj spotykamy się z definicjami sprawozdawczymi. Znajdujemy je w słownikach, spotykamy się z nimi w szkole, czy w rozmowach towarzyskich. Jeśli nauczyciel w szkole na lekcji biologii tłumaczy dzieciom, że „Ssak to kręgowiec charakteryzujący się występowaniem gruczołów mlekowych u samic”, to właśnie składa im sprawozdanie, jak w języku polskim rozumie się słowo ssak. Nauczyciel posługuje się zatem definicją sprawozdawczą.

Definicje projektujące dominują z kolei w tekstach prawnych. Definicją projektującą jest na przykład przytoczona definicja działalności gospodarczej. Ustawodawca zdecydował, że na gruncie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, pojęcie to będzie właśnie tak rozumiane.

W tym miejscu należy wskazać, że definicji projektujących nie można zakwalifikować jako prawdziwych, albo fałszywych (nie posiadają wartości logicznej), gdyż odnoszą się do przyszłości i to definicja ustala znaczenie tego słowa. Na przykład przytaczana definicja działalności gospodarczej została sformułowana w taki, a nie inny sposób nie po to, żeby ktoś dyskutował, czy jest prawdziwa, albo fałszywa, tylko, żeby była rozumiana właśnie w taki sposób.

Z kolei definicje sprawozdawcze, z uwagi na to, że odnoszą się do przeszłości lub teraźniejszości i mówią o tym jak dane słowo jest lub było rozumiane, jak najbardziej można zakwalifikować jako prawdziwe lub fałszywe (posiadają wartość logiczną). Gdyby nauczycielka ze wspomnianego przykładu zdefiniowała „ssaka” jako „zmiennocieplnego wodnego kręgowca oddychającego skrzelami”, należałoby uznać jej definicję za oczywiście fałszywą.

Definicje projektujące można podzielić dodatkowo na definicje konstrukcyjne i definicje regulujące.

Definicja konstrukcyjna dotyczy nowego wyrażenia, albo nowego znaczenia wyrażenia. Innymi słowy, definicja konstrukcyjna określa (konstruuje) znaczenie słowa, które w danym języku wcześniej nie funkcjonowało, albo nadaje nowe znaczenie słowu, które funkcjonowało pod innym znaczeniem. Z definicją konstrukcyjną mielibyśmy do czynienia, gdyby ktoś zaproponował, aby słowo „samochód” rozumieć jako „dwukołowy jednoślad napędzany siłą mięśni osoby nim kierującej”. Z definicjami takimi mamy też do czynienia, gdy na gruncie języka polskiego pojawia się słowo pochodzące z języka obcego. Dużo takich definicji istnieje w tekstach prawnych, np. leasing, franczyza, know-how itp.

Definicja regulująca to z kolei taka, która doprecyzowuje (reguluje) znaczenie wyrażenia nieostrego. Definicją taką byłoby na przykład określenie, że „osobą młodą” jest osoba poniżej trzydziestego roku życia, albo, że wysoki budynek, to budynek mający co najmniej 50 metrów.

Definicje równościowe i nierównościowe

Kolejnym kryterium podziału definicji jest ich budowa i na tej podstawie dzielimy definicje na równościowe i nierównościowe.

Definicja równościowa składa się z trzech elementów: definiendum, łącznika i definiensa. Definiendum to wyrażenie, które jest definiowane. Łącznik to wyrażenie łączące definiendum i definiense. Definiens to z kolei wyrażenie definiujące. Najprościej będzie zilustrować to na przykładach:

Taka definicja określana jest jako równościowa, gdyż wskazuje ona na to, że definiendum i definiens posiadają równe zakresy – jedna strona definicji równa się drugiej stronie.

Wśród definicji równościowych można dodatkowo wyróżnić definicje wyraźne i kontekstowe. Definicje, które przytoczyłem w powyższej tabelce to definicje wyraźne. Charakteryzuje je to, że definiendum zawiera tylko i wyłącznie wyrażenie definiowane, przez co jest ono wyraźnie wyszczególnione. Z kolei definiendum definicji kontekstowej jest bardziej rozbudowane, obok wyrażenia definiowanego występują w nim jeszcze inne wyrazy. Wynika to z faktu, że pewne wyrazy rzadko występują samodzielnie, gdyż najczęściej są używane w jakimś kontekście. Ponownie muszę odwołać się do tekstów prawnych, gdyż obfitują one w takie definicje: właściciel, posiadacz, dzierżyciel, najemca, wynajmujący i wiele innych. Każde z tych słów zazwyczaj występuje w powiązaniu z jakimś przedmiotem, rzadko mówi się po prostu o właścicielu, dzierżycielu, czy posiadaczu. Zazwyczaj mówi się o właścicielu, dzierżycielu, czy posiadaczu jakiejś rzeczy.

W tym przypadku definiujemy tylko słowo dzierżyciel, zawsze będzie to jednak dzierżyciel pewnej rzeczy, bardzo trudno byłoby zdefiniować dzierżyciela nie odnosząc się do dzierżonego przezeń przedmiotu.

Ze względu na budowę dzielimy ponadto definicje na klasyczne i nieklasyczne (zwane również zakresowymi).

Definicja klasyczna składa się z określonego rodzaju (z łac. genus) oraz różnicy gatunkowej (z łac. differentia specifica). Schematycznie można zobrazować definicję klasyczną w następujący sposób:

Jak widać w powyższej tabeli, genus to pewna szeroka nazwa, której desygnatem jest między innymi wyraz definiowany. Różnica zakresowa stanowi zawężenie zakresu tej nazwy, tak aby definiendum i definiens łączył stosunek zamienności (żeby miały te same desygnaty). O ile oczywiście definicja jest poprawnie sformułowana.

Definicja nieklasyczna z kolei polega na wyliczeniu poszczególnych nazw, których zakresy składają się łącznie na zakres nazwy definiowanej. Dlatego nazywa się ją też definicją zakresową. Ponownie, wiele takich definicji można znaleźć w tekstach prawnych. Za przykład niech posłuży przepis art. 5 § 2 pt 6) kodeksu postępowania administracyjnego:

§2. Ilekroć w ustawie jest mowa o:
[…]
6) organach jednostek samorządu terytorialnego - rozumie się przez to organy gminy, powiatu, województwa, związków gmin, związków powiatów, wójta, burmistrza (prezydenta miasta), starostę, marszałka województwa oraz kierowników służb, inspekcji i straży działających w imieniu wójta, burmistrza (prezydenta miasta), starosty lub marszałka województwa, a ponadto samorządowe kolegia odwoławcze.

W powyższej definicji ustawodawca wymienia poszczególne nazwy (organy gminy, powiatu, województwa itd.), których zakresy razem składają się na zakres nazwy „organy jednostek samorządu terytorialnego”.

Każda definicja równościowa może występować w trzech stylizacjach: słownikowej, semantycznej lub przedmiotowej.

Stylizacja słownikowa definicji, to taka, w której zarówno definiendum jak i definiens występują w supozycji materialnej. Mówiąc prościej, zarówno wyraz definiowany jak i wyrażenie definiujące występują w cudzysłowie. Łącznikiem jest w tym przypadku zwrot „znaczy tyle, co” lub zwrot podobny. Jak sama nazwa wskazuje, definicje takie znajdziemy głównie w słownikach. Przykład:

Wyraz „student” znaczy tyle, co „uczeń szkoły wyższej”.

Stylizacja semantyczna definicji to taka, w której w supozycji materialnej występuje jedynie definiendum, definiens zaś występuje w supozycji prostej lub formalnej. Mówiąc prościej, w cudzysłowie występuje jedynie wyraz definiowany. Łącznikiem w przypadku stylizacji semantycznej jest najczęściej zwrot „denotuje” lub „oznacza”.  Tę stylizację określa się jako semantyczną, gdyż odnosi ona znaczenie słowa do jej desygnatu. Przykład:

Wyraz „student” oznacza ucznia szkoły wyższej.

Stylizacja przedmiotowa definicji to taka, w której zarówno definiendum jak i definiens występują w supozycji prostej lub formalnej. Mówiąc prościej, stylizacja przedmiotowa odnosi się bezpośrednio do przedmiotów i nazwy cudzysłowowe w niej nie występują. Łącznikiem w przypadku stylizacji przedmiotowej najczęściej będzie zwrot „jest to”, lub po prostu „to”. Stylizację tę określa się jako przedmiotową, gdyż mówi ona o przedmiotach, nie o słowach. Przykład:

Student to uczeń szkoły wyższej.

Dla ułatwienia i większej przejrzystości przedstawię stylizacje definicji  jeszcze raz w formie tabelki:

Rzadziej występującymi definicjami są definicje nierównościowe. Od definicji równościowych różnią się one tym, że nie posiadają łącznika (zwrotu „znaczy tyle, co”, „oznacza”, „jest to”).

Do definicji nierównościowych zaliczamy na przykład definicję aksjomatyczną, zwaną też bardziej opisowo definicją przez postulaty. Definicja ta polega na umieszczeniu definiowanego wyrażenia we wzorcowym zdaniu lub kilku zdaniach, z których można wywnioskować do czego to wyrażenie się odnosi. Definicjami takimi przepełnione są teksty prawne. Za przykład niech posłuży definicja usiłowania z kodeksu karnego:

Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje.

Mimo, że podana definicja nie posiada schematu „usiłowanie, jest to…”, to czytając ją każdy może sobie doskonale wyobrazić czym jest usiłowanie.

Innym przykładem definicji nierównościowej jest definicja indukcyjna, zwana też rekurencyjną. Składa się ona z dwóch części: warunku wyjściowego i warunku indukcyjnego. Warunek wyjściowy wymienia niektóre elementy należące do zbioru określanego przez definicję. Z kolei warunek indukcyjny wymienia pozostałe elementy, które również należą do tego zbioru ze względu na pewną zależność łączącą je z elementami wymienionymi w warunku wyjściowym. Skomplikowane? Na konkretnym przykładzie zrozumienie tego rodzaju definicji będzie dużo prostsze. Zdefiniujmy pojęcie „zstępnego Michała”.

Warunek wyjściowy: Jeżeli ktoś jest potomkiem Michała, to jest zstępnym Michała.
Warunek indukcyjny: Jeżeli ktoś jest potomkiem zstępnego Michała, to jest zstępnym Michała.

Warunek wyjściowy wskazuje kto należy do grupy „zstępnych Michała” – „potomkowie Michała”. Z kolei warunek indukcyjny wskazuje, kto również należy do tej grupy poprzez zależność jaka łączy go z osobami wskazanymi w warunku wyjściowym - „potomkowie zstępnych Michała” są „zstępnymi Michała”.

Omawiając budowę definicji trzeba również wymienić definicje cząstkowe. Definicje te są niepełne – definiują dane wyrażenie jedynie częściowo, ale na ich podstawie można wywnioskować jakie inne elementy mieszczą się w zakresie definiowanego pojęcia. Niekiedy jednak można mieć wątpliwości, czy jakiś przedmiot jest objęty zakresem nazwy stanowiącej definiendum. W tekstach prawnych można te definicje rozpoznać po wyrażeniach takich jak „w szczególności”, albo „zwłaszcza”. Za przykład niech nam posłuży definicja „części składowych gruntu” z kodeksu cywilnego:

(…) do części składowych gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również drzewa lub inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania.

Definicji cząstkowej nie należy mylić z błędem za wąskiej definicji (błędy w definiowaniu w następnym rozdziale). Definicje cząstkowe mogą się zaliczać zarówno do definicji równościowych jak i nierównościowych, nie są wobec nich kategorią równorzędną.

Poniższa tabelka niech będzie podsumowaniem wszystkiego, czego się przed chwilą dowiedziałeś: