1)Datowanie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. System Monteliusa i Reineckego

Podział epoki brązu został dokonany na podstawie zaobserwowanych zmian w rozwoju przedmiotów metalowych i następujących po sobie kultur.

W ten sposób uzyskano chronologie względną.

Obecnie stosuje się dwa zasadnicze podziały epoki brązu i wczesnej epoki żelaza.

Dla strefy południowej i środkowej obejmującej dorzecze poł i środk Dunaju stosuje się system Paula Reineckego.

Zakłada ona podział na epokę brązu (lata 2400-1150) i wczesną epokę żelaza (lata 1150-450), zwaną epoką halsztacką.

System ten jest odznaczony literami od brąz (B) A do D oraz od halsztat (Ha) A do D.

System ten jest jeszcze wewnętrznie podzielony na mniejsze podokresy (został rozbudowany przez kolejnych uczonych)

Natomiast dla obszarów północnych stosuje się system opracowany przez Oscara Monteliusa, który podzielił epokę brązu na 6 okresów, które zapisujemy cyfrą rzymską (od I do VI ).

(Obok tych dwóch głównych systemów, powstały lokalne podziały odnoszące się do poszczególnych krajów.

Dla ziem polskich taki system został opracowany przez Józefa Kostrzewskiego, który przejął datowanie z kręgu nordyjskiego (Monteliusa), jednak dzieląc ten okres na pięć części (V OEB), natomiast w miejsce VI OEB wprowadził fazy C i D okresu halsztackiego, zaczerpnięte od Paula Reineckego.

Montelius Reinecky dat.

I B A1 2400-1850 wczesny

B A2 1850-1600

II B B 1600-1450 późny

B C1 1450-1380

B C2 1380-1330

III B D 1330-1150 środkowy

Ha A1 1150-1100

IV Ha A2 1100-1050 młodszy

stHa B 1050-950

V mHa B 950-800 późny

VI Ha C 800-600 wczesna epoka żelaza

Ha D 600-450

2 i 4) Kultura stepów Europejskich w epoce brązu (do poł II tys.)

Kultura zakaukazia i przedkaukazia w epoce brązu

Kultury te wytworzyły się w jednym z najstarszych centrów epoki brązu: na obszarach Kaukazu i północnego przedkaukazia, gdzie najstarsze kult. należały już do EB (wytworzyły się na skutek wpływów z Mezopotamii).W oparciu o miejscowe złoża rud metali wytworzył się w płn kaukazie poważny ośrodek produkcji metalurgicznej, z którego to różne wyroby miedziane czy brązowe szeroko się rozchodziły w środowisku ludów stepowych, a za ich pośrednictwem docierały do strefy leśno-stepowej a nawet w głąb strefy leśnej. Wyroby te naśladowane były na dalszych terenach w związku z czym styl kaukaski rozszerzył się na znaczne obszary wsch Europy. (W późniejszych stuleciach okres dominacji stylu kaukaskiego się kończy dając miejsce supremacji uralskiego ośrodka i mniejszych lokalnych ośrodków metalurgii w strefie stepowej).

Kultura Kuro-Araska 3500-2500

• Zajmowała obszar całego Zakaukazia (zwłaszcza nad rzekami: Kurą i Araksem)

• Swoim wpływem sięgała do płn-zach częśći Iranu i wsch Anatolii

Ku północy przenikała do Dagestanu, Czeczeni płn Osetii.

• Rozwijała się w zasadzie przez całe III tys., w jej rozwoju wyróżniamy trzy fazy

• Stanowiska to głównie pozostałości osad (występują w różnych środowiskach geograficznych)

• Na terenach nizin nadrzecznych zazwyczaj przyjmowały formę telli (zwanych tepe)

• W osiedlach zazwyczaj domy na planie koła, przykryte płaskim dachem (spotyka się podział na przedsionek i izbę)

• Za materiał do budowy służył kamień lub wypalona glina

• Osiedla zabudowane w sposób nie planowy, domy grupuję się w małe grupy

• Ludność zajmowała się uprawą ziemi z wykorzystaniem zwierząt jako siły pociągowej i do hodowli

• Uprawiano zborze które zbierano za pomocą obsydianowych krzemiennych sierpów

• Znano konia i stosowano transport kołowy

• Rozwinięta metalurgia brązowa z miejscowych złóż

• Obróbka kości, krzemienia i rozwinięte garncarstwo

• Spotyka się gliniane figurki antropo i zoomorficzne

• W obrządku pogrzebowym stosowano zazwyczaj pochówek szkieletowy w skrzyniach kamiennych

• Spotyka się groby pod kurhanami i w osiedlach (pod podłogami)

Kultura Majkowska 3600-2300

• Na terenie płn przedkaukazia i na stepach kubańskich

• Rozwijała się w 2 poł III tys.

• Tą kult reprezentuje głównie ludność pasterska

• Znana z wielkich, bogato wyposażonych kurhanów

• W kurhanach znajduję się poch. Szkieletowe w pozycji skurczonej ułożone na boku

• W wyposażeniu dominuje ceramika, ale spotyka się również naczynia metalowe

• W grobach spotyka się również złote i srebne naczynia zdobione figuralnymi przedstawieniami (wpływ Mezopotamii)

Północnokaukaska Kultura epoki brązu 2900-1500 BA-BB

• Na obszarze płn Kaukazu i na jego płn przedpolu

• Na zach i płd-zach graniczy z kult dolmenów kaukaskich

• Na stepach wytworzyła się strefa przemieszczania tej kult z kulturami stepowymi

• Wykształciła się na podłożu kultury majkowskiej

• W jej rozwoju wyróżnia się trzy fazy (faza starsza-okres formowania kult, środkowa- okres rozkwitu, faza młodsza- okres schyłku i zaniku)

• W jej obrębie wyróżnia się grupy lokalne

• Ludność zajmowała się głównie hodowlą owiec i kóz oraz uprawą ziemi

• Duże znaczenie miała rozwinięta metalurgia brązowa

• Powszechny szkieletowy pochówek pogrzebowy

• Na terenach stepowych i przedkaukazia zmarłych chowano pod kurhanami

• W strefie górskiej spotyka się groby płaskie

• We wczesnej fazie zmarłych zmarłych w pozycji skurczonej układano na boku i obficie posypywano ochrą

• W fazie środkowej zmarli układani na wprost, posypywanie ochrą zanika

• Inwentarz grobowy składał się z naczyń glinianych, wyrobów metalowych oraz wyrobów kamiennych/krzemiennych

• Wśród ozdób powszechne szpile brązowe

• Liczne topory miedziane i brązowe ( w starszej fazie kamienne)

Kultura grobów jamowych (ochrowych) 3400-2700

• Zajmowała teren stepów wschodnioeuropejskich

• Ludność opanowała stepy od Uralu poprzez stepy nadwołżańskie, aż do ujścia Dunaju i do Dobrudży

• Ludność koczownicza o gospodarce pasterskiej

• Zmarłych składano do jam wykopanych w ziemi a następnie nakrywano kurhanem (z stąd nazwa)

• Zwyczaj posypywania zmarłych ochrą

• Ludność używała koni do jazdy wierzchem i wozów do transportu (dawało to dużą mobilność)

• Grupy przemieszczającej się ludności niszczyły starsze eneolityczne, osiadłe kultury rolnicze (k trypolka, cucuteni).

• Ale swoimi wędrówkami przyczynili się do rozprzestrzenienia znajomości metalu i innych elementów kultury wczesnobrązowej

• Poszczególne grupy ludności stepowej osiedlały się u ujścia Dunaju, przenikając w głąb jego biegu i dając początek formowania się lokalnych wczesnobrązowych środowisk w Europie

Kultura grobów katakumbowych 2800-2000

• Na podłożu k grobów jamowych

• Wykształciła się na stepach nadczarnomorskich

• Ludność opanowała strefę stepową od dolnej Wołgi na wsch aż po dolny Dniestr na zach. Ku płd docierała do podgórza Kaukazu i zajęła dolną część Krymu

• Nazwa kultury pochodzi od formy groby – ciało zmarłego złożone w komorze podziemnej, wydrążonej w jednej ze ścian bocznych odchodzących od głównej jamy grobowej

• Przypuszczenie że najazdy tej kult przyczyniły się do upadku rowiniętego ośrodka metalurgicznego na pólnocym Kaukazie

• Ku płn grupy tej ludności przenikały w strefę leśno-stepowa i leśną przyczyniając się do rozpowszechnienia wyrobów metalowych pochodzenia kaukaskiego i stepowego (wśród ludów o tradycjach k ceramiki sznurowej i ceramiki dołkowo-grzebykowej)

• W jej obrębie wyróżniamy liczne lokalne grupy

• Ludność zajmowała się głównie hodowlą oprócz tego łowiectwem

• Znano uprawę ziemi, ale nie odgrywała ona dużego znaczenia

• Charakterystyczne są duże w średnicy i stosunkowo płaskie kurhany (pod nimi kilka/kilkanaście grobów)

• Niespalone zwłoki układano na boku w pozycji skurczonej

• Wyposarzenie składało się z ceramiki, narzędi i broni wyk. z kamienia/krzemienia, wyrobów kościanych i licznych wyrobów miedzianych lub brązowych

• Oprócz grobów katakumbowych znane są też osiedla

5) Dorzecze dolnego i środkowego Dunaju we wczesnej i późnej epoce brązu (do poł. II tys.)

Na tereny dorzecza dolnego i środkowego Dunaju na pocz. III tys. Napływały ludy pochodzenia bałkańskiego i anatolijsko-bałkańskiego, który przyniosły ze sobą umiejętność budowy obronnych osad (prostokątne domy, czasami regularna zabudowa).Wielokrotne zamieszkiwanie jednego stanowiska przez długi czas doprowadził do powstania telli – wzniesień znacznie podniesionych na skutek osadzania się kolejnych warstw rozbudowywanej i przebudowywanej osady (wzgórze zyskiwało coraz lepsze walory obronne).

Obok zabudowy tellowej nowe grupy przyniosły znajomość metalurgii brązu, bardziej doskonałe metody upraw roli oraz elementy kultury materialnej, duchowej i organizacji społecznej. (Niektóre grupy przyniosły ze sobą obrządek ciałopalenia).

Jednocześnie z napływem ludności z płd. i płd-wsch na tereny Europy środkowej docierały też wpływy ludności stepowej (ludy kult grobów jamowych).

Pierwszą grupę kultur z pogranicza eneolitu i brązu na terenie dorzecza dolnego i środkowego Dunaju są kultury: Glina III Shneckenberg, Cernavoda, Vucedol-Zok.

W trakcie ich rozwoju na tereny kotliny karpackiej dotarły grupy ludności kult pucharów dzwonowatych (kult eneolityczna poch. Zachodnioeuropejskiego).

Domieszka elementów tej kultury dodana do elementów miejscowych kult eneolitycznych i cech ludności pochodzenia anatolijsko-bałkańskiego oraz stepów nadczarnomorskich, spowodowała wykształcenie się grup kultur, które już w pełni związane są z wczesną epoką brązu (BA1)

Kultura Glina III Schneckenberg 3200-2000

• Ukształtowana na bazie eneolitycznych kultur Gumelnica i Cocoteni, przy udziale wpływów anatolijsko-bałkańskich

• Zajmowała całą płd Rumunię płd część Mołdawii, na północ sięgała na obszar Siedmiogrodu

• Ludność osiedlała się na miejscach naturalnie obronnych (nie stwierdzono istnienia fortyfikacji)

• Wznosiła drewniane budowle mieszkalne

• Obok ceramiki znaczna część inwentarzu wykonana z kamienia, kości i rogu.

• Występują wyroby miedziane, nieliczne natomiast są wyroby z brązu

• Na płd nieliczne groby szkieletowe w pozycji skurczonej

• O wiele więcej jest ich na terenie Siedmiogrodu, gdzie szkielety w pozycji skurczonej znajdują się w skrzyniach kamiennych

• Na podłożu tej kult w fazie BA2 wytworzą się kult Tei i Verbicioara

Kultura Cernavoda 4000-3200

• Na terenie Dobrudży i w dolinie Dolnego Dunaju

• Starsza faza wykazuje powiązanieze schyłkowoeneolitycznymi kulturami badeńską i boleradzką

• Młodsza faza wiąże się z pocz brązu i jest współczesna kult Glina III Schneckenberg i Vucedol-Zok

• Kultura ta wykazuje silne powiązania ze światem egejskim i z Anatolią z jednej strony, a z drugiej z kult stepowymi

• Ludność zajmowała się głównie uprawą ziemi

• Też duże znaczenie hodowli zwierząt

• Osiedlano się w obronnych osadach typu Telli

• Zmarłych chowano w pozycji skurczonej i posypywano ochrą (wpływ kult grobów jamowych)

Kultura Vucedol-Zok 3100-2600

• Tereny położone w dorzeczu środkowego Dunaju oraz w dorzeczu Cisy

• Powstała pod wpływem anatolijsko-bałkańskim i ludności stepów nadczarnomorskich

• W tej kulturze wyróżniamy szereg lokalnych grup

• Jej wpływy sięgały do wybrzeży Adriatyku na płd i w górę Dunaju aż do Austrii na płn

• Ludność zajmowała się głównie uprawa ziemi a także hodowla zwierząt

• Wznoszono osiedla obronne na wzgórzach lub na terenach nadrzecznych (czworoboczne budynki mieszkalne, czasami w typie megaronu)

• Na terenie płd dominował szkieletowy pochówek w pozycji skurczonej

• Natomiast na pozostałych terenach rozprzestrzeniło się ciałopalenie

• Kultura ta na tereny karpackie przyniosła motywy zdobnicze z kręgu egejskiego

• Napływ kult pucharów dzwonowatych spowodował wykształcenie się na bazie tej kultury młodszych kultur (Nagyrew, Kisapostag i Hatvan, ok BA1)

• Oddziaływania tych kultur, a zwłaszcza kult Nagyrew, przyczyniły się do powstania dalszych kultur wczesnobrązowych (w tym kult unietyckiej)

Kultura Nagyrew 2600-1950

• Zajmowała obszar środkowej Cisy

• Zamieszkiwano osiedla na tellach

• Stosowano ciałopalny obrządek pogrzebowy (popielnicowy i bezpopielnicowy)

• Liczna ceramika

• Stosunkowo nieliczne wyroby brązowe

Kultura Kisapostag 2150-1800

• Na terenie Pononii

• Powstała ze zmieszania kult Vucedol-Zok i kult puch. Dzwonowatych

• W jej rozwoju wyróżnia się dwie fazy

• Stosowano Ciałopalny, popielnicowy obrządek pogrzebowy

• Na jej podłożu uformowały się Panońska kult ceramiki inkrustowanej oraz kult Vatya

Kultura Hatwan 2000-1600

• Zajmowała obszar płn i wsch Węgier

• Stanowi dalszy ciąg rozwoju kult Vucedol-Zok

• Jest współczesna kult Kisapostag

• Ludność zajmowała się hodowlą i rolnictwem

• Stosowano ciałopalny obrządek pogrzebowy (przeważały groby bezpopielnicowe jamowe)

Kultura Otomanii 2000-1550

• Rozwijała się na terenie górnej Cisy i Ukrainie Zakarpackiej

• Najdalej wysunięty punkt na płn jest stanowisko w Maszkowicach

• Dzieli się na trzy fazy

• I datowana na BA współczesna kult Hatvan i Nagyrew

• Rozwinęła się na kult badeńskiej (przy znacznym udziale lud Vucedol-Zok)

• W tej fazie dominowało ciałopalenie

• Ceramika przypomina tę z Hatvan

• Faza II

• Ludność zajmowała się głównie uprawą ziemi

• Hodowano też bydło rogate, świnie, owce i konie

• Również szczątki dzikich zwierząt i ryb

• Do transportu używano wozu czterokołowego i łodzi dłubanek

• Rozwinięta była obróbka brązu i złota na bazie miejscowych złóż

• Ludność zamieszkiwała obronne osiedla typu Telli (ufortyfikowane) i w otwartych osiedlach towarzyszących (2-3)

• Liczne formy odlewnicze, wysoka metalurgia (czekany, miecze, groty oszczepów, topory)

• Doskonale wykonana ceramika

• Udział w handlu dalekosiężnym (kult Egejska, kult po płn stronie Karpat, ślady wpływów w Polsce w kult Trzcinieckiej)

• Faza III

• Panuje szkieletowy obrządek szkieletowy

• Zmarłych układano na boku w pozycji skurczonej (mężczyzn na lewym, koniety na prawym boku)

• W skład inwentarza wchodziła ceramika, wyroby brązowe i kościane

• Duże cmentarze

6) Krąg unietycko-Straubiński

Występował na płn-zach i zach od kultur wczesnobrązowych z dorzecza Dunaju. W jego obrębie można wyróżnić tereny zajęte przez właściwą ludność unietycką oraz rozległy obszar oddziaływania tej kultury (unietycki ośrodek metalurgiczny). Który objął znaczną część środkowej Europy, zwłaszcza na płn, poza obszar zajęty przez właściwą kulturę unietycką.

Równolegle z ośrodkiem metalurgicznym kult unietyckiej rozwijał się ośrodek straubiński, bazujący na rudach występujących w strefie alpejskiej. (oddziaływał on na zach i na płd – Szwajcaria, wsch Francja, płn Włochy). Na skutek tych powiązań wytworzyła się w zach Europie grupa kultur wykazująca wiele powiązań z ośrodkami unietyckimi i straubińskimi (zwłaszcza w dziedzinie metalurgii).

Kultura unietycka 2350-1750 BA1-A2

• Powstała na obszarze płn Moraw i płd-zach Słowacji

• Bardzo wcześnie formowała się też na terenie środk Śląska Czech i w płn części środk Śląska

• Zajmowała obszar dorzecza Morawy, górnej i środk Łaby oraz górnej i środk Odry

• Powstała na podłożu episznurowym przy silnym oddziaływaniu kult Nagyrew

• W jej rozwoju wyróżnia się III fazy (starounietycką, przejściową i klasyczną)

Faza starounietycka znana głównie z:

• Cmentarzyska z grobami szkieletowymi w pozycji skurczonej(małe, kilka do kilkunastu grobów)

• Czasami w drewnianej trumnie

• W wyposarzeniu głównie ceramika, narzędzia kamienne/kościane

• Bardzo rzadko wyroby metalowe (broń, narzędzia, ozdoby)

Faza klasyczna:

• Objęła znacznie większe obszary

• Wyróżniamy szereg grup

• Silny ośrodek produkcji metalurgicznej (Na terenie Czech, Saksonii i Turyngii ), bazujący na miejscowych złożach z masywu Rudaw

• Produkcja siekierek, bereł sztyletowych, sztyletów

• Masowo bransolety i ozdoby

• Uprawiano ziemię (pszenica i jęczmień) ora hodowla

• Zakładano otwarte osady jak również obronne na wyżynie ( zdrewnianymi domami supowymi)

• Cmentarzyska zazwyczaj płaskie, ale wśród wyjątkowo bogatych grobach spotyka się kurhany

• Duże rozwarstwienie i bogacenie się eleit

Kultura Unterwolbing BA

• Rozwój w BA na terenie Austrii (prawy brzeg Dunaju)

• Groby szkieletowy w pozycji skurczonej wyposażone w wyroby metalowe

• Osady mało poznane

Kultura Straubińska 2000-1750 BA1-A2

• Rozwój w Bawarii, na płn sięgała do Wirtenbergii

• Jej wpływy sięgały na zach i płd (środkowa Nadrenia, Alzacja, jez. Badeńskie, płn Italia)

• Wyróżniamy II fazy (starszą-A1 i młodszą-A2)

• Na podłożu kultur eneolitycznych przy oddziaływaniach unietyckich

• Duży ośrodek produkcujny bazujący na złożach miedzi pólnocnoalpejskich (powiązany stylistycznie z unietyckim)

• Ceramika znajdowana w osiedlach (naczynia zasobowe) – podobne do unietyckich

• Zmarłych chowano w płaskich grobach

• Obrządek szkieletowy w pozycji skurczonej na boku

• W wyposarzeniu ceramika i liczne wyroby metalowe

• Bardzo rzadko groby kurhanowe

• Liczne skarby wyrobów brązowych

Grupa Vallis BA2

• Lokalna grupa na terenie Alp Szwajcarskich (górny Ren i górny Rodan)

• Osiedla zakładane nad brzegami jezior

• Groby szkieletowe w skrzyniach kamiennych

• Bogato wyposażone w wyroby brązowe

Kultura alderberska 1800-1500 BA2

• Zajmowała obszar środk i górnego Renu oraz Menu (Badenia, Hesja, Nadrenia)

• Powstała na podłożu kult puch dzwonowatych przy oddziaływaniu straubińskim

• Widoczne elementy kult ceramiki sznurowej

• Mało wyrobów brązowych

• Dużo narzędzi z kamienia i kości

• Obrządek szkieletowy w pozycji skurczonej

• Czasami trumny drewniane

• W fazie późniejszej zdarzają się pochówki wyprostowane

• Więcej wyrobów brązowych

Kultura iwieńska BA2

• Położona w górnym i środkowym dorzeczu Noteci (także płn część pomorza gdańskiego)

• Powstała na podłożu sznurowym wzbogacona wpływami kult pucharów dzwonowatych

• Głównie hodowla zwierząt (kraal – zagroda otoczona rowem)

• W mniejszym znaczeniu łowiectwo, zbieractwo i rybactwo

• Pochówek szkieletowy w obstawach kamiennych lub bez nich

• W wyposarzeniu dominuje ceramika

• Zanik tej kultury został spowodowany przez rozprzestrzenianie się kultury trzcinieckiej

Kultura grobsko-świderska BA2

• Płn-zach wielkopolska, pomorze zach.

• Na podłożu sznurowym

• Obrządek szkieletowy w pozycji skurczonej w obstawach kamiennych

• W wyposarzeniu ceramika i wyroby kamienne/krzemienne

• Mało metali

• Zdarzają się resztki pożywienia

7) Europa zachodnia i południowo zachodnia we wczesnej i starszej epoce brązu

Półwysep apeniński

Klutura Polada 2300-1750 BA1

• Zajmowała płn część Włoch (nizina nadpadańska do Piemontu)

• Przekształciła się ze schyłkowoeneolitycznych kultur w kult EB, w wyniku wpływów ze wch kult Vucedol-Zok i oddziaływań straubińskich

• Ludność zajmowała się uprawą ziemi oraz hodowlą

• Zamieszkiwano osiedla otwarte oraz osiedla palafitowe

• Ceramika czarna, niezbyt starannie wykonana

• Rozwinięty był przemysł krzemieniarski (grociki strzał, wkładki do sierpów)

• Obróbka kości i wyroby drewniane (radło, łuk, koła, naczynia)

• Niezbyt liczny inwentarz brązowy, głownie importowany z obszaru kultury straubińskiej (siekierki)

• Pochówek szkieletowy, czasami pod kurhanem, w jaskiniach jak również w osiedlach

• Pod wpływem zachodnioeropejskiej kult megalitycznej, wznoszono królewskie menhiry o cechach antropogenicznych (zdobione rytami)

• Wpływy kult Polada poprzez Ligurię oddziaływały na płd Francję

Kultura terramare 1750-110 BA1-HaA1

• Teren płd Włoch (szczególnie na płd od Padu)

• Kontynuacja kultury polada

• Wznoszono osady obronne, otoczone wałem i rowem (ochrona militarna jak również przeciwpowodziowa)

• osiedla intensywnie zamieszkiwane (z zabudową czworoboczną)

• dalszy rozwój osiedli palafitowych (dobrze zachowane wyroby z surowców organicznych)

• Zmarłych początkowo chowano nie spalonych

• Od XIV w ciałopalenie które obejmują całą Italię

Kultura Belverde-Cetona (apenińska)

• na terenie położonym na płd od pasma Apeninów

• objęła Toskanię, Umbrię, Lacjum, Abruzję, Apulię i Kalabrię

• rozwinięta na miejscowym podłożu

• posiada rozwiniętą obróbkę kamienia

• wyroby brązowe pochodzenia płn (możliwy ośrodek produkcji metalurgicznej w Toskanii)

• Ludność początkowo zajmowała się hodowlą a stopniowo coraz większego znaczenia nabierała uprawa

• Wznoszono koliste budowle mieszkalne lub zamieszkiwano jaskinie

• Od schyłku XV w kontakty z kulturą mykeńską (pojawienie się ich importów)

Francja i Belgia

W początkach EB, wsch Francja była zajęta przez kultury schyłkowoeneolityczne( charakteryzują się tradycjami pucharów dzwonowatych. Od wschodu napływały na ten teren oddziaływania straubińskie i alderberskie, które przenikały zwłaszcza dolinę Rodanu)

Kultura nadrodańska

• Centrum w dolinie górnego Rodanu (sięga do Burgundii, Jury, na wsch do Alp Zachodnich na zachód do obszaru masywu centralnego)

• Na jej kształt wpłynął kształt doliny Rodanu (łączył się z Renem i Dunajem)

• W inwentarzu wiele elementów charakt dla kultury unietyckiej i straubińskiej

• W tej kult rozwijał się lokalny ośrodek metalurgii (złoża miedzi w strefie zachodnioalpejskiej)

• Znane wyroby złote- zwłaszcza szpile

• Obok wyrobów metalowych liczne wyroby kościane

• Osiedla słabo rozpoznane

• Zasiedlano jaskinie

• Pochówek szkieletowy (także w jaskiniach –czasem zbiorowe)

Południowa i zachodnia część Francji

• Na terenie Prowansji i Langwedocji (wpływy ze strony płn Italii)

• (we wczesnym OEB na płd Francji przeżywały się kultury eneolityczne)

• Na płd nadal zamieszkiwano jaskinie

• Pochówki szkieletowe i często zbiorowe ( w jaskiniach a także we wtórnie użytych grobach megalitycznych)

• Obróbka kamienia i kości

• Metalowych wyrobów bardzo mało

• (ta sytuacja trwała w płd Francji przez wczesny i późny brąz (do przybycia l

8) Krąg episznurowy iEuropa płn.-wsch. We wczesnej i starszej epoce brązu

Na obszarach na płn ipłn-wsch od Karpat,w początkach EB, dalej rozwijały się kultury powiązane z eneolityczna kulturą ceramiki sznurowej. Na tych obszarach nadal są silnie widoczne powiązania eneolityczne. W ceramice kontynuacja dawnych form naczyń i motywów zdobniczych. Narzędzia przede wszystkim wykonane z kamienia, krzemienia, kości i rogu. Wyroby metalowe, bardzo nieliczne, ograniczały się do ozdób. Wyjątkowe narzędzia lub broń z metalu importowane z innych terenów.

W ograniczonym zasięgu, przenikały tu wpływy zaawansowanych kultur ze strefy naddunajskiej, bądź stepowej. Ale nie przyniosły (zwłaszcza w okresie początkowym) bardziej istotnych zmian w gospodarce i trybie życia miejscowej ludności.

(Kultura wczesnobrązowa, kontynuująca tradycje sznurowe stała się bazą na podłożu której wykształciły się młodsze kult zaliczane do zespołu Trzciniec-Komarów-Sośnica).

Kultura Chłopice-Wesele 2600-2200 BA1

• Tereny położone w dorzeczu górnej i środkowej Wisły oraz Bugu (ku zach. Warta i Odra, na wsch. Wołyń, ku płd. przenikała przez Karpaty do Moraw i kotliny Koszyckiej)

• Ludność zajmowała się głównie hodowlą

• Tryb życia raczej ruchliwy

• Znane niewielkie, krótkotrwałe osiedla i obozowiska (nieliczne pozostałości domów słupowych i jam)

• Obrządek szkieletowy w pozycji skurczonej na boku (mężczyźni na prawym, kobiety na lewym)

• W inwentarzu grobowym pojedyncza ceramika, wyroby krzemienne, wyjątkowo ozdoby miedziane lun złote

• Również pochówki zwierząt

• Wyjątkowo ciałopalenie

• Rozwinięta produkcja krzemienia nawiązująca do wyrobów sznurowych

• W północnej części kultura ta trwała dłużej (do formowania się kult trzcinieckiej)

• Na jej podłożu w bezpośredniej kontynuacji wykształciły się kultury mierzanowicka i strzyżowska

Kultura mierzanowicka

• Dorzecze górnej Wisły (zwłaszcza na lewym brzegu)

• Na wyż sandomierskiej wyodrębnia się grupa samborzecka

• W części zach. Grupa iwanicka i pleszowska

• Ludność zajmowała się głównie hodowlą (zapewne także rolnictwem)

• Znane większe osiedla zakładane na osiedlach i ufortyfikowane za pomocą wałów i rowów

• Oprócz większych osiedli, małe osady –krótkotrwałe i sezonowe obozowiska

• Zmarłych chowano do owalnych lub prostokątnych jam w trumnie z kłody drewnianej

• Zarówno skurczony jak i wyprostowany układ zwłok (mężczyzn na prawym, kobiety na lewym boku)

• W wyposarzeniu niezbyt liczne naczynia, ozdoby z paciorków fajansowych, kościanych czy muszli

• Większość wyrobów z kamienia, krzemienia, kości i rogu

Kultura strzyżowska

• Wsch część wyżyny lubelskiej (sięgała na zach Wołyń)

• Ludność prowadziła osiadły tryb życia

• Uprawa roli i hodowla

• Silnie rozwinięta produkcja krzemieniarska

• Zmarłych, niespalonych chowano (przeważnie) w grobach płaskich

• Spotyka się groby wyłożone kamieniami, kamiennym dnem czy nakryte płytą kamienną

• Zmarłych układano w pozycji wyprostowane na plecach

• Wyposażano ich w ceramikę, różne wyroby krzemienne , paciorki wykonane z fajansu, muszli i kłów zwierząt

• Na płd ok tej kultury, w międzyrzeczu Bugu i Dniestru wyróżnia się grupę poczapską

Środkowodnieprzańska kultura ceramiki sznurowej

• Dorzecze srodk Dniepru

• W starszej fazie ograniczona do dorzecza środkowego Dniepru

• W młodszej rozprzestrzeniła się znacznie w kierunku płn.

• Ludność pędziła osiadły tryb życia

• Zajmowała się hodowlą i uprawą ziemi

• Duże znaczenie łowiectwa

• Zmarłych nie spalonych chowano pod kurhanami

• Groby wyposażano w ceramikę

• Szczególne bogactwo niektórych grobów świadczy o istnieniu rozwarstwienia społeczeństwa

Lokalne grupy o tradycjach kultury ceramiki sznurowej

• W strefie niżowej i nad Bałtykiem

• Aż do wczesnej epoki brązu przetrwały lokalne grupy ludności o tradycjach sznurowych bądź dołkowo-grzebykowych

• Ludność w zasadzie stosowała gospodarkę łowiecko-hodowlaną

• Zasiedlała strefę leśną niżu i zamieszkiwała krótkotrwale użytkowane osiedla i obozowiska (zakładane na ogół na wydmach piaszczystych)

• Posługiwano się narzędziami krzemiennymi i ceramiką

• Sądzi się że grupy te przyczyniły się w procesie formowania się płn grup kult trzcinieckiej

Odmienny wpływ kultura rzucewska

• Zajmowała wybrzeże płd Bałtyku

• Ludność pędziła osiadły tryn życia

• Zajmowała się głównie rybactwem, zbieractwem i łowiectwem morskim oraz przybrzeżnym

• Pewne znaczenie ma też hodowla