1)Datowanie epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. System Monteliusa i Reineckego
Podział epoki brązu został dokonany na podstawie zaobserwowanych zmian w rozwoju przedmiotów metalowych i następujących po sobie kultur.
W ten sposób uzyskano chronologie względną.
Obecnie stosuje się dwa zasadnicze podziały epoki brązu i wczesnej epoki żelaza.
Dla strefy południowej i środkowej obejmującej dorzecze poł i środk Dunaju stosuje się system Paula Reineckego.
Zakłada ona podział na epokę brązu (lata 2400-1150) i wczesną epokę żelaza (lata 1150-450), zwaną epoką halsztacką.
System ten jest odznaczony literami od brąz (B) A do D oraz od halsztat (Ha) A do D.
System ten jest jeszcze wewnętrznie podzielony na mniejsze podokresy (został rozbudowany przez kolejnych uczonych)
Natomiast dla obszarów północnych stosuje się system opracowany przez Oscara Monteliusa, który podzielił epokę brązu na 6 okresów, które zapisujemy cyfrą rzymską (od I do VI ).
(Obok tych dwóch głównych systemów, powstały lokalne podziały odnoszące się do poszczególnych krajów.
Dla ziem polskich taki system został opracowany przez Józefa Kostrzewskiego, który przejął datowanie z kręgu nordyjskiego (Monteliusa), jednak dzieląc ten okres na pięć części (V OEB), natomiast w miejsce VI OEB wprowadził fazy C i D okresu halsztackiego, zaczerpnięte od Paula Reineckego.
Montelius Reinecky dat.
I B A1 2400-1850 wczesny
B A2 1850-1600
II B B 1600-1450 późny
B C1 1450-1380
B C2 1380-1330
III B D 1330-1150 środkowy
Ha A1 1150-1100
IV Ha A2 1100-1050 młodszy
stHa B 1050-950
V mHa B 950-800 późny
VI Ha C 800-600 wczesna epoka żelaza
Ha D 600-450
2 i 4) Kultura stepów Europejskich w epoce brązu (do poł II tys.)
Kultura zakaukazia i przedkaukazia w epoce brązu
Kultury te wytworzyły się w jednym z najstarszych centrów epoki brązu: na obszarach Kaukazu i północnego przedkaukazia, gdzie najstarsze kult. należały już do EB (wytworzyły się na skutek wpływów z Mezopotamii).W oparciu o miejscowe złoża rud metali wytworzył się w płn kaukazie poważny ośrodek produkcji metalurgicznej, z którego to różne wyroby miedziane czy brązowe szeroko się rozchodziły w środowisku ludów stepowych, a za ich pośrednictwem docierały do strefy leśno-stepowej a nawet w głąb strefy leśnej. Wyroby te naśladowane były na dalszych terenach w związku z czym styl kaukaski rozszerzył się na znaczne obszary wsch Europy. (W późniejszych stuleciach okres dominacji stylu kaukaskiego się kończy dając miejsce supremacji uralskiego ośrodka i mniejszych lokalnych ośrodków metalurgii w strefie stepowej).
Kultura Kuro-Araska 3500-2500
Zajmowała obszar całego Zakaukazia (zwłaszcza nad rzekami: Kurą i Araksem)
Swoim wpływem sięgała do płn-zach częśći Iranu i wsch Anatolii
Ku północy przenikała do Dagestanu, Czeczeni płn Osetii.
Rozwijała się w zasadzie przez całe III tys., w jej rozwoju wyróżniamy trzy fazy
Stanowiska to głównie pozostałości osad (występują w różnych środowiskach geograficznych)
Na terenach nizin nadrzecznych zazwyczaj przyjmowały formę telli (zwanych tepe)
W osiedlach zazwyczaj domy na planie koła, przykryte płaskim dachem (spotyka się podział na przedsionek i izbę)
Za materiał do budowy służył kamień lub wypalona glina
Osiedla zabudowane w sposób nie planowy, domy grupuję się w małe grupy
Ludność zajmowała się uprawą ziemi z wykorzystaniem zwierząt jako siły pociągowej i do hodowli
Uprawiano zborze które zbierano za pomocą obsydianowych krzemiennych sierpów
Znano konia i stosowano transport kołowy
Rozwinięta metalurgia brązowa z miejscowych złóż
Obróbka kości, krzemienia i rozwinięte garncarstwo
Spotyka się gliniane figurki antropo i zoomorficzne
W obrządku pogrzebowym stosowano zazwyczaj pochówek szkieletowy w skrzyniach kamiennych
Spotyka się groby pod kurhanami i w osiedlach (pod podłogami)
Kultura Majkowska 3600-2300
Na terenie płn przedkaukazia i na stepach kubańskich
Rozwijała się w 2 poł III tys.
Tą kult reprezentuje głównie ludność pasterska
Znana z wielkich, bogato wyposażonych kurhanów
W kurhanach znajduję się poch. Szkieletowe w pozycji skurczonej ułożone na boku
W wyposażeniu dominuje ceramika, ale spotyka się również naczynia metalowe
W grobach spotyka się również złote i srebne naczynia zdobione figuralnymi przedstawieniami (wpływ Mezopotamii)
Północnokaukaska Kultura epoki brązu 2900-1500 BA-BB
Na obszarze płn Kaukazu i na jego płn przedpolu
Na zach i płd-zach graniczy z kult dolmenów kaukaskich
Na stepach wytworzyła się strefa przemieszczania tej kult z kulturami stepowymi
Wykształciła się na podłożu kultury majkowskiej
W jej rozwoju wyróżnia się trzy fazy (faza starsza-okres formowania kult, środkowa- okres rozkwitu, faza młodsza- okres schyłku i zaniku)
W jej obrębie wyróżnia się grupy lokalne
Ludność zajmowała się głównie hodowlą owiec i kóz oraz uprawą ziemi
Duże znaczenie miała rozwinięta metalurgia brązowa
Powszechny szkieletowy pochówek pogrzebowy
Na terenach stepowych i przedkaukazia zmarłych chowano pod kurhanami
W strefie górskiej spotyka się groby płaskie
We wczesnej fazie zmarłych zmarłych w pozycji skurczonej układano na boku i obficie posypywano ochrą
W fazie środkowej zmarli układani na wprost, posypywanie ochrą zanika
Inwentarz grobowy składał się z naczyń glinianych, wyrobów metalowych oraz wyrobów kamiennych/krzemiennych
Wśród ozdób powszechne szpile brązowe
Liczne topory miedziane i brązowe ( w starszej fazie kamienne)
Kultura grobów jamowych (ochrowych) 3400-2700
Zajmowała teren stepów wschodnioeuropejskich
Ludność opanowała stepy od Uralu poprzez stepy nadwołżańskie, aż do ujścia Dunaju i do Dobrudży
Ludność koczownicza o gospodarce pasterskiej
Zmarłych składano do jam wykopanych w ziemi a następnie nakrywano kurhanem (z stąd nazwa)
Zwyczaj posypywania zmarłych ochrą
Ludność używała koni do jazdy wierzchem i wozów do transportu (dawało to dużą mobilność)
Grupy przemieszczającej się ludności niszczyły starsze eneolityczne, osiadłe kultury rolnicze (k trypolka, cucuteni).
Ale swoimi wędrówkami przyczynili się do rozprzestrzenienia znajomości metalu i innych elementów kultury wczesnobrązowej
Poszczególne grupy ludności stepowej osiedlały się u ujścia Dunaju, przenikając w głąb jego biegu i dając początek formowania się lokalnych wczesnobrązowych środowisk w Europie
Kultura grobów katakumbowych 2800-2000
Na podłożu k grobów jamowych
Wykształciła się na stepach nadczarnomorskich
Ludność opanowała strefę stepową od dolnej Wołgi na wsch aż po dolny Dniestr na zach. Ku płd docierała do podgórza Kaukazu i zajęła dolną część Krymu
Nazwa kultury pochodzi od formy groby – ciało zmarłego złożone w komorze podziemnej, wydrążonej w jednej ze ścian bocznych odchodzących od głównej jamy grobowej
Przypuszczenie że najazdy tej kult przyczyniły się do upadku rowiniętego ośrodka metalurgicznego na pólnocym Kaukazie
Ku płn grupy tej ludności przenikały w strefę leśno-stepowa i leśną przyczyniając się do rozpowszechnienia wyrobów metalowych pochodzenia kaukaskiego i stepowego (wśród ludów o tradycjach k ceramiki sznurowej i ceramiki dołkowo-grzebykowej)
W jej obrębie wyróżniamy liczne lokalne grupy
Ludność zajmowała się głównie hodowlą oprócz tego łowiectwem
Znano uprawę ziemi, ale nie odgrywała ona dużego znaczenia
Charakterystyczne są duże w średnicy i stosunkowo płaskie kurhany (pod nimi kilka/kilkanaście grobów)
Niespalone zwłoki układano na boku w pozycji skurczonej
Wyposarzenie składało się z ceramiki, narzędi i broni wyk. z kamienia/krzemienia, wyrobów kościanych i licznych wyrobów miedzianych lub brązowych
Oprócz grobów katakumbowych znane są też osiedla
5) Dorzecze dolnego i środkowego Dunaju we wczesnej i późnej epoce brązu (do poł. II tys.)
Na tereny dorzecza dolnego i środkowego Dunaju na pocz. III tys. Napływały ludy pochodzenia bałkańskiego i anatolijsko-bałkańskiego, który przyniosły ze sobą umiejętność budowy obronnych osad (prostokątne domy, czasami regularna zabudowa).Wielokrotne zamieszkiwanie jednego stanowiska przez długi czas doprowadził do powstania telli – wzniesień znacznie podniesionych na skutek osadzania się kolejnych warstw rozbudowywanej i przebudowywanej osady (wzgórze zyskiwało coraz lepsze walory obronne).
Obok zabudowy tellowej nowe grupy przyniosły znajomość metalurgii brązu, bardziej doskonałe metody upraw roli oraz elementy kultury materialnej, duchowej i organizacji społecznej. (Niektóre grupy przyniosły ze sobą obrządek ciałopalenia).
Jednocześnie z napływem ludności z płd. i płd-wsch na tereny Europy środkowej docierały też wpływy ludności stepowej (ludy kult grobów jamowych).
Pierwszą grupę kultur z pogranicza eneolitu i brązu na terenie dorzecza dolnego i środkowego Dunaju są kultury: Glina III Shneckenberg, Cernavoda, Vucedol-Zok.
W trakcie ich rozwoju na tereny kotliny karpackiej dotarły grupy ludności kult pucharów dzwonowatych (kult eneolityczna poch. Zachodnioeuropejskiego).
Domieszka elementów tej kultury dodana do elementów miejscowych kult eneolitycznych i cech ludności pochodzenia anatolijsko-bałkańskiego oraz stepów nadczarnomorskich, spowodowała wykształcenie się grup kultur, które już w pełni związane są z wczesną epoką brązu (BA1)
Kultura Glina III Schneckenberg 3200-2000
Ukształtowana na bazie eneolitycznych kultur Gumelnica i Cocoteni, przy udziale wpływów anatolijsko-bałkańskich
Zajmowała całą płd Rumunię płd część Mołdawii, na północ sięgała na obszar Siedmiogrodu
Ludność osiedlała się na miejscach naturalnie obronnych (nie stwierdzono istnienia fortyfikacji)
Wznosiła drewniane budowle mieszkalne
Obok ceramiki znaczna część inwentarzu wykonana z kamienia, kości i rogu.
Występują wyroby miedziane, nieliczne natomiast są wyroby z brązu
Na płd nieliczne groby szkieletowe w pozycji skurczonej
O wiele więcej jest ich na terenie Siedmiogrodu, gdzie szkielety w pozycji skurczonej znajdują się w skrzyniach kamiennych
Na podłożu tej kult w fazie BA2 wytworzą się kult Tei i Verbicioara
Kultura Cernavoda 4000-3200
Na terenie Dobrudży i w dolinie Dolnego Dunaju
Starsza faza wykazuje powiązanieze schyłkowoeneolitycznymi kulturami badeńską i boleradzką
Młodsza faza wiąże się z pocz brązu i jest współczesna kult Glina III Schneckenberg i Vucedol-Zok
Kultura ta wykazuje silne powiązania ze światem egejskim i z Anatolią z jednej strony, a z drugiej z kult stepowymi
Ludność zajmowała się głównie uprawą ziemi
Też duże znaczenie hodowli zwierząt
Osiedlano się w obronnych osadach typu Telli
Zmarłych chowano w pozycji skurczonej i posypywano ochrą (wpływ kult grobów jamowych)
Kultura Vucedol-Zok 3100-2600
Tereny położone w dorzeczu środkowego Dunaju oraz w dorzeczu Cisy
Powstała pod wpływem anatolijsko-bałkańskim i ludności stepów nadczarnomorskich
W tej kulturze wyróżniamy szereg lokalnych grup
Jej wpływy sięgały do wybrzeży Adriatyku na płd i w górę Dunaju aż do Austrii na płn
Ludność zajmowała się głównie uprawa ziemi a także hodowla zwierząt
Wznoszono osiedla obronne na wzgórzach lub na terenach nadrzecznych (czworoboczne budynki mieszkalne, czasami w typie megaronu)
Na terenie płd dominował szkieletowy pochówek w pozycji skurczonej
Natomiast na pozostałych terenach rozprzestrzeniło się ciałopalenie
Kultura ta na tereny karpackie przyniosła motywy zdobnicze z kręgu egejskiego
Napływ kult pucharów dzwonowatych spowodował wykształcenie się na bazie tej kultury młodszych kultur (Nagyrew, Kisapostag i Hatvan, ok BA1)
Oddziaływania tych kultur, a zwłaszcza kult Nagyrew, przyczyniły się do powstania dalszych kultur wczesnobrązowych (w tym kult unietyckiej)
Kultura Nagyrew 2600-1950
Zajmowała obszar środkowej Cisy
Zamieszkiwano osiedla na tellach
Stosowano ciałopalny obrządek pogrzebowy (popielnicowy i bezpopielnicowy)
Liczna ceramika
Stosunkowo nieliczne wyroby brązowe
Kultura Kisapostag 2150-1800
Na terenie Pononii
Powstała ze zmieszania kult Vucedol-Zok i kult puch. Dzwonowatych
W jej rozwoju wyróżnia się dwie fazy
Stosowano Ciałopalny, popielnicowy obrządek pogrzebowy
Na jej podłożu uformowały się Panońska kult ceramiki inkrustowanej oraz kult Vatya
Kultura Hatwan 2000-1600
Zajmowała obszar płn i wsch Węgier
Stanowi dalszy ciąg rozwoju kult Vucedol-Zok
Jest współczesna kult Kisapostag
Ludność zajmowała się hodowlą i rolnictwem
Stosowano ciałopalny obrządek pogrzebowy (przeważały groby bezpopielnicowe jamowe)
Kultura Otomanii 2000-1550
Rozwijała się na terenie górnej Cisy i Ukrainie Zakarpackiej
Najdalej wysunięty punkt na płn jest stanowisko w Maszkowicach
Dzieli się na trzy fazy
I datowana na BA współczesna kult Hatvan i Nagyrew
Rozwinęła się na kult badeńskiej (przy znacznym udziale lud Vucedol-Zok)
W tej fazie dominowało ciałopalenie
Ceramika przypomina tę z Hatvan
Faza II
Ludność zajmowała się głównie uprawą ziemi
Hodowano też bydło rogate, świnie, owce i konie
Również szczątki dzikich zwierząt i ryb
Do transportu używano wozu czterokołowego i łodzi dłubanek
Rozwinięta była obróbka brązu i złota na bazie miejscowych złóż
Ludność zamieszkiwała obronne osiedla typu Telli (ufortyfikowane) i w otwartych osiedlach towarzyszących (2-3)
Liczne formy odlewnicze, wysoka metalurgia (czekany, miecze, groty oszczepów, topory)
Doskonale wykonana ceramika
Udział w handlu dalekosiężnym (kult Egejska, kult po płn stronie Karpat, ślady wpływów w Polsce w kult Trzcinieckiej)
Faza III
Panuje szkieletowy obrządek szkieletowy
Zmarłych układano na boku w pozycji skurczonej (mężczyzn na lewym, koniety na prawym boku)
W skład inwentarza wchodziła ceramika, wyroby brązowe i kościane
Duże cmentarze
6) Krąg unietycko-Straubiński
Występował na płn-zach i zach od kultur wczesnobrązowych z dorzecza Dunaju. W jego obrębie można wyróżnić tereny zajęte przez właściwą ludność unietycką oraz rozległy obszar oddziaływania tej kultury (unietycki ośrodek metalurgiczny). Który objął znaczną część środkowej Europy, zwłaszcza na płn, poza obszar zajęty przez właściwą kulturę unietycką.
Równolegle z ośrodkiem metalurgicznym kult unietyckiej rozwijał się ośrodek straubiński, bazujący na rudach występujących w strefie alpejskiej. (oddziaływał on na zach i na płd – Szwajcaria, wsch Francja, płn Włochy). Na skutek tych powiązań wytworzyła się w zach Europie grupa kultur wykazująca wiele powiązań z ośrodkami unietyckimi i straubińskimi (zwłaszcza w dziedzinie metalurgii).
Kultura unietycka 2350-1750 BA1-A2
Powstała na obszarze płn Moraw i płd-zach Słowacji
Bardzo wcześnie formowała się też na terenie środk Śląska Czech i w płn części środk Śląska
Zajmowała obszar dorzecza Morawy, górnej i środk Łaby oraz górnej i środk Odry
Powstała na podłożu episznurowym przy silnym oddziaływaniu kult Nagyrew
W jej rozwoju wyróżnia się III fazy (starounietycką, przejściową i klasyczną)
Faza starounietycka znana głównie z:
Cmentarzyska z grobami szkieletowymi w pozycji skurczonej(małe, kilka do kilkunastu grobów)
Czasami w drewnianej trumnie
W wyposarzeniu głównie ceramika, narzędzia kamienne/kościane
Bardzo rzadko wyroby metalowe (broń, narzędzia, ozdoby)
Faza klasyczna:
Objęła znacznie większe obszary
Wyróżniamy szereg grup
Silny ośrodek produkcji metalurgicznej (Na terenie Czech, Saksonii i Turyngii ), bazujący na miejscowych złożach z masywu Rudaw
Produkcja siekierek, bereł sztyletowych, sztyletów
Masowo bransolety i ozdoby
Uprawiano ziemię (pszenica i jęczmień) ora hodowla
Zakładano otwarte osady jak również obronne na wyżynie ( zdrewnianymi domami supowymi)
Cmentarzyska zazwyczaj płaskie, ale wśród wyjątkowo bogatych grobach spotyka się kurhany
Duże rozwarstwienie i bogacenie się eleit
Kultura Unterwolbing BA
Rozwój w BA na terenie Austrii (prawy brzeg Dunaju)
Groby szkieletowy w pozycji skurczonej wyposażone w wyroby metalowe
Osady mało poznane
Kultura Straubińska 2000-1750 BA1-A2
Rozwój w Bawarii, na płn sięgała do Wirtenbergii
Jej wpływy sięgały na zach i płd (środkowa Nadrenia, Alzacja, jez. Badeńskie, płn Italia)
Wyróżniamy II fazy (starszą-A1 i młodszą-A2)
Na podłożu kultur eneolitycznych przy oddziaływaniach unietyckich
Duży ośrodek produkcujny bazujący na złożach miedzi pólnocnoalpejskich (powiązany stylistycznie z unietyckim)
Ceramika znajdowana w osiedlach (naczynia zasobowe) – podobne do unietyckich
Zmarłych chowano w płaskich grobach
Obrządek szkieletowy w pozycji skurczonej na boku
W wyposarzeniu ceramika i liczne wyroby metalowe
Bardzo rzadko groby kurhanowe
Liczne skarby wyrobów brązowych
Grupa Vallis BA2
Lokalna grupa na terenie Alp Szwajcarskich (górny Ren i górny Rodan)
Osiedla zakładane nad brzegami jezior
Groby szkieletowe w skrzyniach kamiennych
Bogato wyposażone w wyroby brązowe
Kultura alderberska 1800-1500 BA2
Zajmowała obszar środk i górnego Renu oraz Menu (Badenia, Hesja, Nadrenia)
Powstała na podłożu kult puch dzwonowatych przy oddziaływaniu straubińskim
Widoczne elementy kult ceramiki sznurowej
Mało wyrobów brązowych
Dużo narzędzi z kamienia i kości
Obrządek szkieletowy w pozycji skurczonej
Czasami trumny drewniane
W fazie późniejszej zdarzają się pochówki wyprostowane
Więcej wyrobów brązowych
Kultura iwieńska BA2
Położona w górnym i środkowym dorzeczu Noteci (także płn część pomorza gdańskiego)
Powstała na podłożu sznurowym wzbogacona wpływami kult pucharów dzwonowatych
Głównie hodowla zwierząt (kraal – zagroda otoczona rowem)
W mniejszym znaczeniu łowiectwo, zbieractwo i rybactwo
Pochówek szkieletowy w obstawach kamiennych lub bez nich
W wyposarzeniu dominuje ceramika
Zanik tej kultury został spowodowany przez rozprzestrzenianie się kultury trzcinieckiej
Kultura grobsko-świderska BA2
Płn-zach wielkopolska, pomorze zach.
Na podłożu sznurowym
Obrządek szkieletowy w pozycji skurczonej w obstawach kamiennych
W wyposarzeniu ceramika i wyroby kamienne/krzemienne
Mało metali
Zdarzają się resztki pożywienia
7) Europa zachodnia i południowo zachodnia we wczesnej i starszej epoce brązu
Półwysep apeniński
Klutura Polada 2300-1750 BA1
Zajmowała płn część Włoch (nizina nadpadańska do Piemontu)
Przekształciła się ze schyłkowoeneolitycznych kultur w kult EB, w wyniku wpływów ze wch kult Vucedol-Zok i oddziaływań straubińskich
Ludność zajmowała się uprawą ziemi oraz hodowlą
Zamieszkiwano osiedla otwarte oraz osiedla palafitowe
Ceramika czarna, niezbyt starannie wykonana
Rozwinięty był przemysł krzemieniarski (grociki strzał, wkładki do sierpów)
Obróbka kości i wyroby drewniane (radło, łuk, koła, naczynia)
Niezbyt liczny inwentarz brązowy, głownie importowany z obszaru kultury straubińskiej (siekierki)
Pochówek szkieletowy, czasami pod kurhanem, w jaskiniach jak również w osiedlach
Pod wpływem zachodnioeropejskiej kult megalitycznej, wznoszono królewskie menhiry o cechach antropogenicznych (zdobione rytami)
Wpływy kult Polada poprzez Ligurię oddziaływały na płd Francję
Kultura terramare 1750-110 BA1-HaA1
Teren płd Włoch (szczególnie na płd od Padu)
Kontynuacja kultury polada
Wznoszono osady obronne, otoczone wałem i rowem (ochrona militarna jak również przeciwpowodziowa)
osiedla intensywnie zamieszkiwane (z zabudową czworoboczną)
dalszy rozwój osiedli palafitowych (dobrze zachowane wyroby z surowców organicznych)
Zmarłych początkowo chowano nie spalonych
Od XIV w ciałopalenie które obejmują całą Italię
Kultura Belverde-Cetona (apenińska)
na terenie położonym na płd od pasma Apeninów
objęła Toskanię, Umbrię, Lacjum, Abruzję, Apulię i Kalabrię
rozwinięta na miejscowym podłożu
posiada rozwiniętą obróbkę kamienia
wyroby brązowe pochodzenia płn (możliwy ośrodek produkcji metalurgicznej w Toskanii)
Ludność początkowo zajmowała się hodowlą a stopniowo coraz większego znaczenia nabierała uprawa
Wznoszono koliste budowle mieszkalne lub zamieszkiwano jaskinie
Od schyłku XV w kontakty z kulturą mykeńską (pojawienie się ich importów)
Francja i Belgia
W początkach EB, wsch Francja była zajęta przez kultury schyłkowoeneolityczne( charakteryzują się tradycjami pucharów dzwonowatych. Od wschodu napływały na ten teren oddziaływania straubińskie i alderberskie, które przenikały zwłaszcza dolinę Rodanu)
Kultura nadrodańska
Centrum w dolinie górnego Rodanu (sięga do Burgundii, Jury, na wsch do Alp Zachodnich na zachód do obszaru masywu centralnego)
Na jej kształt wpłynął kształt doliny Rodanu (łączył się z Renem i Dunajem)
W inwentarzu wiele elementów charakt dla kultury unietyckiej i straubińskiej
W tej kult rozwijał się lokalny ośrodek metalurgii (złoża miedzi w strefie zachodnioalpejskiej)
Znane wyroby złote- zwłaszcza szpile
Obok wyrobów metalowych liczne wyroby kościane
Osiedla słabo rozpoznane
Zasiedlano jaskinie
Pochówek szkieletowy (także w jaskiniach –czasem zbiorowe)
Południowa i zachodnia część Francji
Na terenie Prowansji i Langwedocji (wpływy ze strony płn Italii)
(we wczesnym OEB na płd Francji przeżywały się kultury eneolityczne)
Na płd nadal zamieszkiwano jaskinie
Pochówki szkieletowe i często zbiorowe ( w jaskiniach a także we wtórnie użytych grobach megalitycznych)
Obróbka kamienia i kości
Metalowych wyrobów bardzo mało
(ta sytuacja trwała w płd Francji przez wczesny i późny brąz (do przybycia l
8) Krąg episznurowy iEuropa płn.-wsch. We wczesnej i starszej epoce brązu
Na obszarach na płn ipłn-wsch od Karpat,w początkach EB, dalej rozwijały się kultury powiązane z eneolityczna kulturą ceramiki sznurowej. Na tych obszarach nadal są silnie widoczne powiązania eneolityczne. W ceramice kontynuacja dawnych form naczyń i motywów zdobniczych. Narzędzia przede wszystkim wykonane z kamienia, krzemienia, kości i rogu. Wyroby metalowe, bardzo nieliczne, ograniczały się do ozdób. Wyjątkowe narzędzia lub broń z metalu importowane z innych terenów.
W ograniczonym zasięgu, przenikały tu wpływy zaawansowanych kultur ze strefy naddunajskiej, bądź stepowej. Ale nie przyniosły (zwłaszcza w okresie początkowym) bardziej istotnych zmian w gospodarce i trybie życia miejscowej ludności.
(Kultura wczesnobrązowa, kontynuująca tradycje sznurowe stała się bazą na podłożu której wykształciły się młodsze kult zaliczane do zespołu Trzciniec-Komarów-Sośnica).
Kultura Chłopice-Wesele 2600-2200 BA1
Tereny położone w dorzeczu górnej i środkowej Wisły oraz Bugu (ku zach. Warta i Odra, na wsch. Wołyń, ku płd. przenikała przez Karpaty do Moraw i kotliny Koszyckiej)
Ludność zajmowała się głównie hodowlą
Tryb życia raczej ruchliwy
Znane niewielkie, krótkotrwałe osiedla i obozowiska (nieliczne pozostałości domów słupowych i jam)
Obrządek szkieletowy w pozycji skurczonej na boku (mężczyźni na prawym, kobiety na lewym)
W inwentarzu grobowym pojedyncza ceramika, wyroby krzemienne, wyjątkowo ozdoby miedziane lun złote
Również pochówki zwierząt
Wyjątkowo ciałopalenie
Rozwinięta produkcja krzemienia nawiązująca do wyrobów sznurowych
W północnej części kultura ta trwała dłużej (do formowania się kult trzcinieckiej)
Na jej podłożu w bezpośredniej kontynuacji wykształciły się kultury mierzanowicka i strzyżowska
Kultura mierzanowicka
Dorzecze górnej Wisły (zwłaszcza na lewym brzegu)
Na wyż sandomierskiej wyodrębnia się grupa samborzecka
W części zach. Grupa iwanicka i pleszowska
Ludność zajmowała się głównie hodowlą (zapewne także rolnictwem)
Znane większe osiedla zakładane na osiedlach i ufortyfikowane za pomocą wałów i rowów
Oprócz większych osiedli, małe osady –krótkotrwałe i sezonowe obozowiska
Zmarłych chowano do owalnych lub prostokątnych jam w trumnie z kłody drewnianej
Zarówno skurczony jak i wyprostowany układ zwłok (mężczyzn na prawym, kobiety na lewym boku)
W wyposarzeniu niezbyt liczne naczynia, ozdoby z paciorków fajansowych, kościanych czy muszli
Większość wyrobów z kamienia, krzemienia, kości i rogu
Kultura strzyżowska
Wsch część wyżyny lubelskiej (sięgała na zach Wołyń)
Ludność prowadziła osiadły tryb życia
Uprawa roli i hodowla
Silnie rozwinięta produkcja krzemieniarska
Zmarłych, niespalonych chowano (przeważnie) w grobach płaskich
Spotyka się groby wyłożone kamieniami, kamiennym dnem czy nakryte płytą kamienną
Zmarłych układano w pozycji wyprostowane na plecach
Wyposażano ich w ceramikę, różne wyroby krzemienne , paciorki wykonane z fajansu, muszli i kłów zwierząt
Na płd ok tej kultury, w międzyrzeczu Bugu i Dniestru wyróżnia się grupę poczapską
Środkowodnieprzańska kultura ceramiki sznurowej
Dorzecze srodk Dniepru
W starszej fazie ograniczona do dorzecza środkowego Dniepru
W młodszej rozprzestrzeniła się znacznie w kierunku płn.
Ludność pędziła osiadły tryb życia
Zajmowała się hodowlą i uprawą ziemi
Duże znaczenie łowiectwa
Zmarłych nie spalonych chowano pod kurhanami
Groby wyposażano w ceramikę
Szczególne bogactwo niektórych grobów świadczy o istnieniu rozwarstwienia społeczeństwa
Lokalne grupy o tradycjach kultury ceramiki sznurowej
W strefie niżowej i nad Bałtykiem
Aż do wczesnej epoki brązu przetrwały lokalne grupy ludności o tradycjach sznurowych bądź dołkowo-grzebykowych
Ludność w zasadzie stosowała gospodarkę łowiecko-hodowlaną
Zasiedlała strefę leśną niżu i zamieszkiwała krótkotrwale użytkowane osiedla i obozowiska (zakładane na ogół na wydmach piaszczystych)
Posługiwano się narzędziami krzemiennymi i ceramiką
Sądzi się że grupy te przyczyniły się w procesie formowania się płn grup kult trzcinieckiej
Odmienny wpływ kultura rzucewska
Zajmowała wybrzeże płd Bałtyku
Ludność pędziła osiadły tryn życia
Zajmowała się głównie rybactwem, zbieractwem i łowiectwem morskim oraz przybrzeżnym
Pewne znaczenie ma też hodowla