1. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE A ROZWÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY

Środowisko – 1)układ przyrodniczych i antropogenicznych (społecznych i technicznych) warunków życia i pracy człowieka, powstałych i rozwijających się w geosferze;

2) ogół elementów naturalnych i antropogenicznych występujących na określonym obszarze oraz ich wzajemne powiązania, oddziaływania i zależności

Środowisko jako system – system to pewna skomplikowana całość złożona z wielu powiązanych ze sobą elementów; środowisko geograficzne jest tworem złożonym (wielokomponentowym) i przestrzennie zróżnicowanym, tworzy system elementów wzajemnie od siebie uzależnionych, tzn. wszystkie komponenty są ściśle ze sobą powiązane i od siebie zależne.

Główne elementy środowiska geograficznego: przestrzeń geograficzna, zasoby surowców mineralnych, zasoby wodne, zasoby biotyczne (roślin i zwierząt), kompleksy glebowo-fizjograficzne.

Typy środowiska: 1) naturalne (przyroda ożywiona, nieożywiona) 2) geograficzne – przekształcone (pola uprawne, parki, infrastruktura) 3) antropogeniczne – sztuczne, technosfera (tereny zurbanizowane, okręgi przemysłowe) TENDENCJA – wzrost elementów antropogenicznych środowiska, spadek elementów przyrodniczych.

Zasoby środowiska geograficznego: to występujące naturalnie lub stworzone przez człowieka elementy ŚG, które są wykorzystywane w procesach produkcji lub konsumpcji. Baza zasobowa – to suma wszystkich komponentów ŚG, które mogą stać się zasobami, jeśli uda się je pozyskać ze środowiska. Rodzaje zasobów: 1)NATURALNE – elementy ŚG powstałe w procesach przyrodniczych, które są uznawane przez człowieka za użyteczne w danych warunkach, czasie i miejscu; obejmują: powietrze atm., klimat, źródło energii, formy terenu, wody, bogactwa mineralne, gleby, roślinność naturalna, świat zwierzęcy, krajobraz, przestrzeń i jej położenie geograficzne.; 2) LUDZKIE – ludność zamieszkała na danym obszarze wraz z jej zdolnością do pracy, wiedza, umiejętnościami i doświadczeniem.; 3) KAPITAŁOWE (kulturowe) – antropogeniczne elementy ŚG; obejmują kapitał rzeczowy (np. budynki, budowle, drogi, lotniska, sklepy, hotele szkoły, stadiony). Klasyfikacja zasobów naturalnych: wolne – ograniczone; odnawialne – nieodnawialne; niewyczerpalne i niezmienne w procesie użytkowania (nasłonecznienie, energia prądów morskich, położenie geograficzne, ukształtowanie powierzchni); niewyczerpalne lecz zmienialne (wody i powietrze); wyczerpalne, lecz odnawialne (szata roślinna, świat zwierzęcy); wyczerpywane i zmienialne (gleby, warunki hydrologiczne, walory krajobrazowe, przestrzeń); wyczerpywane i nieodnawialne (bogactwa mineralne). Współczesne kierunki gospodarki zasobami naturalnymi: poszukiwanie nowych złóż surowców, eksploatacja złóż dna morskiego i obszarów arktycznych, wielokrotne wykorzystanie surowców (recykling), zmniejszenie zużycia surowców przez miniaturyzację produkcji, rezygnacja z surowcochłonnych metod wytwarzania, zastępowanie surowców naturalnych tworzywami sztucznymi, poprawa jakości wytwarzanych wyrobów (w celu wydłużenia czasu ich uzytkowania).

Poglądy na rolę środowiska geograficznego w rozwoju: 1) determinizm geograficzny – eliminacja działań człowieka, nadrzędna rola środowiska, środowisko podporządkowuje człowieka. 2) indeterminizm (nihilizm) geograficzny – brak zależności pomiędzy środowiskiem a działalnością człowieka. 3) posybilizm (racjonalizm) geograficzny – współzależność, wzajemne oddziaływanie środowiska i człowieka. interakcje między środowiskiem a społeczeństwem i gospodarką wzajemność. FUNKCJE ŚRODOWISKA: miejsce zamieszkania, pracy i wypoczynku, źródło niezbędnych do życia substancji chemicznych (powietrze, woda), źródło pozyskiwania surowców i energii, miejsce gromadzenia odpadów i ścieków, wpływ na lokalizację (rozmieszczenie) różnych form działalności człowieka. Oddziaływanie środowiska na działalność człowieka sprzyjające (stymulujące) ograniczone (de stymulujące). Formy oddziaływania człowieka na środowisko: - świadoma i zamierzona (osuszanie mokradeł); - świadoma lecz niezamierzona – uzyskuje efekty, których nie oczekiwał (przeprowadzone melioracje obniżają poziom wód gruntowych, a w konsekwencji wysychają okoliczne lasy); -nieświadoma – nie zdaje sobie sprawy ze skutków ( zła agrotechnika powodująca erozję gleby). Skutki oddziaływania człowieka na ŚG: supletywne: wzbogacenie środowiska, zwiększenie jego pojemności, produktywności (efekty melioracji lub nawożenie); kompensacyjne: wyrównanie braków lub likwidowanie nieprawidłowości wynikających z nadmiernego eksploatowania środowiska (zalesienie wyrębów, montaż ekranów akustycznych, budowa przepustów dla zwierząt); redukcyjne: eliminowanie ze środowiska, niektórych jego elementów (niszczenie szkodników i chwastów, wyrównanie terenu); destrukcyjne: zupełne zniszczenie środowiska przyrodniczego (wybetowienie terenu, usypanie hałdy odpadów przemysłowych).

Koncepcja rozwoju zrównoważonego – nowa doktryna, przyjęta w ‘92r na szczycie ziemi w Rio de Janeiro; oznacza trwały i zrównoważony (w wymiarze ekonomicznym, społecznym i ekologicznym) rozwój, który zapewni zaspokojenie potrzeb współczesnego społeczeństwa bez naruszania możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń. Zakłada równowagę pomiędzy 3 obszarami życia: sferą ekonomiczną (rozwój gospodarczy i sprawiedliwy podział korzyści z niego wynikających); społeczną (stały rozwój społeczny, dostęp do edukacji i służby zdrowej) i środowiskiem naturalnym (racjonalna gospodarka zasobami środowiska, ograniczenie jego zanieczyszczenia). Zrównoważonego rozwoju nie należy utożsamiać z ekorozwojem, który uznaje nadrzędność wymogów ekologicznych, które nie mogą być zakłócone przez rozwój gospodarczy i społeczny. Wybrane sposoby realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego: ograniczenie lub eliminowanie kierunków rozwoju gospodarczego prowadzących do pogorszenia stanu środowiska, wykonywanie ocen oddziaływania na środowisko (ochrona przyszłych skutków planowanych inwestycji), „ekologizacja” transportu (transport zrównoważony), szerokie wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, stosowanie surowców nadających się do powtórnego wykorzystania, stosowanie standardów „najlepszej dostępnej technologii”, recykling odpadów, stosowanie doktryny prewencji (tj. zapobiegania skutkom zniszczeń u źródła ich powstawania), pobieranie tzw. „zielonych podatków” (do produkcji paliw, opakowań).

Ekorozwój – oznacza podporządkowanie potrzeb i aspiracji społeczeństwa i państwa możliwościom jakie daje środowisko. Cele: długotrwałe wykorzystanie odnawialnych zasobów naturalnych, efektywna eksploatacja nieodnawialnych źródeł energii, utrzymywanie stabilności procesów ekologicznych i ekosystemów, ochrona różnorodności genetycznej oraz ogólna ochrona przyrody.

1. ZASOBY LUDZKIE I PROCESY DEMOGRAFICZNE

Demografia a rozwój gospodarczy: ludność popyt na produkty i usługi;

ludność w wielu produkcyjnym zatrudnienie; kapitał ludzki wzrost gospodarczy

migracje terytorialne rynki pracy

zmiany demograficzne finanse publiczne

parametry określające zjawiska ludnościowe: stan – liczba osób zamieszkujących dane terytorium w określonym momencie; struktura – podział ludności na grupy wg kryteriów ilościowych lub jakościowych; dynamika – zmienność liczby ludności w czasie.

Typy obszarów wg rozmieszczenia ludności: ekumena: obszary stale zamieszkane i zagospodarowane przez człowieka; subekumena (paraekumena): obszary okresowo zamieszkane i wykorzystane gospodarczo; anekumena: obszary niezamieszkałe i niezagospodarowane przez człowieka (bezludne).

Czynniki rozmieszczenie ludności świata: 1)warunki środowiska przyrodniczego – klimat, warunki wodne, wysokość npm, odległość od morza, występowanie złóż surowców mineralnych 2) warunki ekonomiczne – ogólny poziom rozwoju, rynek pracy, polityka rozwoju gospodarczego 3) czynniki społeczne – kultura, tradycje danego regionu. Tendencja więcej populacji w miastach niż na wsi.

Liczba ludności wg kontynentów: świat – 6900 mln; Azja – 4170 mln (60,4%); Afryka – 1000 mln (14,5%); Europa – 754 mln(11%); Ameryka Łacińska - 594 mln (8,6%); Ameryka Pn. – 347 mln (5%); Oceania 35 mln (0,5%)

Kolosy demograficzne: Chiny 1 337mln, Indie 1 190, USA 311, Indonezja, Brazylia, Pakistan, Nigeria, Bangladesz, Rosja, Japonia

Okresy przyrostu ludności: do XVIIIw – powolny wzrost liczby ludności od XVIII do I poł. XXw – zrost przyspieszony od 1950 r wzrost bardzo szybki (eksplozja demograficzna)

Ruch naturalny ludności – obejmuje zmiany w populacji ludzkiej na skutek urodzeń i zgonów, zawierania oraz rozwiązywania małżeństw. Podstawowy wpływ na sytuację ludnościową posiadają urodzenia i zgony.

Przyrost naturalny – różnica między liczbą urodzeń żywych i liczbą zgonów w danym okresie na określonym terytorium („saldo” ruchu naturalnego); współczynnik przyrostu naturalnego – przyrost naturalny w przeliczeniu na 1000 ludności – W_pn = U_z-Z_z / L *1000 [%₀]; przyrost rzeczywisty = przyrost naturalny +saldo migracji zagranicznej (PR=PN+SM) czynniki kształtujące przyrost naturalny: poziom rozwoju społecznego i gospodarczego, kultura, tradycja, religia, struktura demograficzna ludności, środowisko zamieszkania, poziom wykształcenia, nietypowe sytuacje polityczne i społeczne, polityka demograficzna i zdrowotna państwa

Wskaźnik dzietności dzietność – liczba dzieci przypadająca na 1 kobietę w wieku prokreacyjnym (15-49lat); dla zachowania prostej zastępowalności pokoleń wskaźnik dzietności powinien wynosić 2,15. W KWR 120-130(+tendencja spadkowa); w KSR – max w Afryce 580.

Eksplozja demograficzna – szybkie tempo przyrostu naturalnego ludności na danym terytorium; skokowy wzrost przyrostu naturalnego Pn>3%.

Fazy rozwoju demograficznego: 1) faza wysokostacjonarna mała liczba ludności, duży współczynnik urodzeń i zgonów; 2) faza wczesnego wzrostu liczba ludności stosunkowo rośnie, maleje stopa zgonów, urodzenia pozostają bez zmian 3) faza późnego wzrostu minimalna liczba zgonów, spadek stopy urodzeń, wzrost liczby ludności 4) faza niskostacjonarna stopa urodzeń i zgonów na niskim, podobnym poziomie, liczba urodzeń stała na wysokim poziomie.

Drugie przejście demograficzne: gruntowne przeobrażenie systemu wartości norm i postaw, osłabienie jego trwałości małżeństw, spadek dzietności (poniżej 2,1), powszechność metod planowania rodziny i dostępność środków regulacji urodzeń, obniżenie umieralności w wyniku zmiany stylu życia.

Struktura demograficzna – jest to struktura ludności wg płci i wieku, jest uzalezniona od przyrostu naturalnego od przyrostu (ubytku) migracyjnego

Grupy ekonomiczne ludności: 1) wiek przedprodukcyjny (dzieci i młodzież – 0-17 lat) 2) wiek produkcyjny (K18-59, M 18-64) 3) wiek poprodukcyjny (K > 60 M > 65)

Problem starzenia się społeczeństwa: przyczyna: malejący przyrost naturalny i wydłużanie się przeciętnej długości trwania życia, w KWR występuje podwójny proces starzenia się ludności: wzrost liczby i udziału ludności w wielu poprodukcyjnym (85+), wzrost udziału subpopulacji osób zaawansowanych wiekiem (grupa old-old, 75+)

Migracja (z łac. wędrówka) – przemieszczanie się ludności w przestrzeni, które powoduje stałą lub okresową zmianę zamieszkania lub pobytu; zmiana miejsca pobytu mieszkańców danego kraju lub regionu, spowodowana czynnikami ekonomicznymi, ekologicznymi, społecznymi, politycznymi..

Mobilność przestrzenna ludności – to skłonność do zmiany miejsca zamieszkania lub pracy; większa mobilność sprzyja rozwojowi gospodarczemu, wzrostowi zatrudnienia, poprawia skuteczność i sprawność dostosowań gospodarki i rynku pracy do zmieniających się warunków.

Czynniki wpływające na migrację: wypychające – wywołujące chęć opuszczenia danego obszaru (zła sytuacja gospodarcza, brak pracy, niskie płace, bieda na wsi, przeludnienie agrarne, brak perspektyw poprawy warunków życia); przyciągające – cechy obszaru docelowego, które zachęcają do imigracji (dostępność miejsc pracy i mieszkań, możliwości edukacyjne, dobre połączenia komunikacyjne, atrakcyjny krajobraz, czyste środowisko). Bariery migracji: geograficzne, polityczne, prawno-administracyjne, językowe, kulturowe, psychologiczne, infrastruktura. Podział migracji: 1) ze względu na czas trwania – stałe, okresowe (w tym sezonowe), wahadłowe; 2) ze względu na zasięg (odległości) – wewnętrzne (przemieszczanie się ludności w granicach jednej jednostki administracyjnej – miasto, gmina, województwo lub politycznej – państwo); - zewnętrzne ( przemieszczanie się ludności z jednej jednostki administracyjnej lub politycznej do innej; 3) ze względu na kierunek przebiegu – emigracja, imigracja, reemigracja; miasto-miasto; miasto-wieś; wieś-miasto; wieś-wieś;4) ze względu na przyczyny – ekonomiczne (zarobkowe, zawodowe); pozaekonomiczne (społeczne, ekologiczne, polityczne, etniczne, religijne, turystyczne); swobodne i wymuszone (uchodźctwo); 5) ze względu na organizację – żywiołowe i planowe; legalne i nielegalne; dobrowolne i przymusowe (przesiedlenie, deportacje, wysiedlenie). Specyficzne typy migracji: migracje pozorne – zachodzą w przypadku zmiany przynależności administracyjnej określonego obszaru (włączenia wsi do miasta) migracje łańcuchowe – polegają na osiedlaniu się w miejscu docelowym ludności z tego samego państwa, regionu lub miasta. Obszary migracji: -emigracyjne, takie obszary, z których ludność wyjeżdża do innego państwa; -imigracyjne, takie państwa, do których napływa ludność z innych państw. cechy współczesnych migracji: w KSR – dominują migracje ze wsi do dużych miast; w KWR – migracje wielokierunkowe (współcześnie nasilają się migracje miasto – wieś); dominują migracje zarobkowe ( w poszukiwaniu pracy); rosnące znaczenie posiada ekouchodżctwo (m.in. z powodu przeludnienia, braku wody, skażenie środowiska). Modele migracji: -klasyczny udzielanie imigrantom obywatelstwa; -kolonialny faworyzowanie imigrantów z dawnych kolonii; -gastarbeiterów przyjmowanie imigrantów jako pracowników na określony czas, bez udzielania im obywatelstwa; - imigracja nielegalna samowolne przekraczanie granicy lub pozostawianie w kraju przyjazdu po upływie terminu ważności.

Prawa migracji Rovensteina: wraz z rozwojem następuje wzrost ruchliwości przestrzennej, dominują migracje na krótkie odległości, w migracjach na długie odległości wzrasta rola przemieszczeń o kierunku miasto-miasto, migracjom na duże odległości towarzyszy reemigracja, występuje selektywność migracji, w migracjach przeważają osoby młode (20-35lat), w migracjach na krótkie odległości przeważają kobiety, a na długie mężczyźni, w migracjach częściej uczestniczą osoby o wyższym poziomie wykształcenia.

Tendencje w migracjach: feminizacja (większość migrantów będą stanowiły kobiety), nasilenie (migracje będą liczniejsze niż kiedykolwiek przedtem), zróżnicowanie (brak możliwości określenia konkretnych fal migracji), globalizacja (obejmą cały świat), rosnący wpływ migracji na politykę państw oraz UE, rosnąca liczba migracji między KWR (cele i źródła).

Skutki migracji w obszarach emigracyjnych: zmniejszenie się liczby ludności i gęstości zaludnienia, depopulacja (wyludnienie się) obszaru słabo rozwiniętych, spadek podaży pracy, zmniejszenie się bezrobocia, deformacja struktury demograficznej (defeminizacja, starzenie się społeczeństwa), zmiany w strukturze społeczno-ekonomicznej ludności - „drenaż mózgu”, napływ dewiz do kraju, rozłączanie i rozpad rodzin, sieroctwo emigracyjne, międzynarodowa wymiana mózgów – aglomeracje brandenburskie

Skutki migracji w obszarach imigracyjnych: przyrost populacji, wzrost podaży pracy, niwelowanie strukturalnego niedoboru popytu na prace, wzrost liczby ludzi wykształconych, wzrost bezrobocia, odmłodzenie struktury wiekowej ludności , wzrost wskaźnika urodzeń i przyrostu naturalnego, mieszanie się kultur i zmiana struktury narodowościowej, problemy z nieprzystosowaniem się imigrantów, nasilenie się problemów społecznych (bezdomność, nasilenie pomocy społecznej)

Struktura zawodowa ludności – jest to udział pracujących w poszczególnych sektorach (działach) gospodarki w ogólnej liczbie pracujących, pokazuje jaką część zatrudnienia stanowią pracownicy poszczególnych działów i gałęzi gospodarki, jest rozpatrywana w układzie sektorowym lub działowym. Sektory ekonomiczne: sektor I – rolnictwo, rybołówstwo, leśnictwo; sektor II – przemysł i budownictwo; sektor III usługi podstawowe (handel, edukacja, opieka zdrowotna, administracja); sektor IV – usługi specjalistyczne, wyższego rzędu ( nauka, finanse, marketing, konsulting, telekomunikacja)

Fazy rozwoju gospodarczego: I. Faza przedindustrialna II. Faza wczesnoprzemysłowa III. Faza późnoprzemysłowa IV. Faza postindustrialna. Struktura zatrudnienia wg sektorów: sektor I KWR – do 10%, KŚR – 10-20%; KSR powyżej 40%; sektor II KWR 20-30%, KŚR 20-40%, KSR 10-20%; sektor III KWR powyżej 60%, KŚR 30-50%, KSR 10-30%.

1. URBANIZACJA

Pojęcie urbanizacji – wzrost liczby miast, rozwój już istniejących ośrodków miejskich, wzrost liczby ludności zamieszkałej w miastach, rozszerzenia się obszarów miejskich, przekształcenie osad wiejskich w miasta, zjawisko rozwoju miast jako dynamicznych ośrodków gospodarczych, społecznych i politycznych

Płaszczyzny urbanizacji: 1) demograficzna – wzrost liczby i odsetka ludności miejskiej 2) ekonomiczna – wzrost liczby odsetka ludności zatrudnionej w zawodach nierolniczych 3) przestrzenna – powiększenie się obszarów zatrudnienia 4) społeczna – upowszechnienie się „miejskiego stylu życia”.

Korzyści urbanizacji: 1) korzyści skali – są oszczędnościami powstającymi, gdy skala produkcji powiększa się; 2) korzyści lokalizacji – wynikają ze skupienia się niewielkim obszarze wieku przedsiębiorstw prowadzących działalność w tej samej lub pokrewnej dziedzinie gospodarki; 3) korzyści urbanizacji – wynikają z występujących na obszarach zurbanizowanych powiązań różnych dziedzin działalności między sobą oraz z gospodarką lokalną miasta. Niekorzyści aglomeracji: nadmierne stłoczenie firm, negatywne wzajemne oddziaływanie niektórych działalności, brak wolnych terenów budowlanych, przeciążenia infrastruktury technicznej, obniżenie się poziomu usług publicznych, zanieczyszczenie środowiska, trudności w składowaniu odpadków, wzrost kosztów pracy, wzrost podatków, wzrost kosztów ekologicznych.

Fazy urbanizacji: 1) urbanizacja wstępna rozwój miasta (wzrost liczby ludności), najwyższa dynamika wzrostu ludności dotyczy obszaru centralnego; 2) suurbanizacja dalszy rozwój miasta, najwyższa dynamika wzrostu ludności dotyczy sfery zewnętrznej, przepływ ludności z centrum sfery podmiejskiej (rozwój przedmieść), rozwój przestrzenny miasta; 3) dezurbanizacja regres rozwoju miasta, odpływ ludności do innych miast, kryzys śródmieścia, tworzenie się miast-sypialni, rozlewanie się miast; 4) reurbanizacja ponowny napływ ludności do zmodernizowanych miast, restrukturyzacja gospodarki miejskiej, rewitalizacja śródmieść i obszarów zaniedbanych, poprawa atrakcyjności osiedleńczej i inwestycyjnej miasta, poprawa jakości środowiska miejskiego.

Cechy współczesnej urbanizacji: dalszy rozwój istniejących miast i powstawanie nowych, tworzenie się aglomeracji miejskich, metropolizacja (rozwój miast-metropolii), powstawanie i rozwój sieci metropolii, rozwój miast globalnych, megalopolizacja, wyludnienie się centrów dużych miast i deglomeracja, semiurbanizacja (urbanizacja obszarów wiejskich), pogłębiająca się polaryzacja społeczna – miasta „dualne”.

POZYTYWNE SKUTKI URBANIZACJI: a) w sferze ekonomicznej dobrze wyposażona infrastruktura (co obniża koszty inwestycji), koncentracja zasobów pracy, wysoka chłonność rynku zbytu, możliwość kooperacji i integracji ekonomicznej firm, rozwinięte otoczenie biznesu b) w sferze społecznej możliwość uzyskania pracy i miejsca zamieszkania, urozmaicone oferty pracy, większa ilość czasu wolnego, dostęp do usług publicznych i infrastruktury miejskiej (wyższa jakość życia), szybkie komunikowanie się mieszkańców

NEGATYWNE SKUTKI URBANIZACJI: a) w sferze ekonomicznej – przeciążenie infrastruktury i konieczność ciągłej jej modernizacji, nienadciąganie rozwoju infrastruktury za rozwojem przestrzennym miast, wysokie koszty utrzymania infrastruktury, wysokie ceny nieruchomości (gruntów, mieszkań powierzchni biurowej) oraz czynsze za ich wynajem; b) w sferze społecznej - wysokie koszty utrzymania, problemy mieszkańców spowodowane niedostateczną ilością terenów budowlanych i ich wysokimi cenami, stres i depresje wśród ludności zamieszkującej miasta, pojawienie się wokół miast dzielnic nędzy, problem bezdomności, spadek bezpieczeństwa publicznego, postępująca alienacja jednostki w społeczeństwie; c) w sferze ekologicznej – rosnąca ilość odpadów komunalnych oraz problem ich zagospodarowania, ponadnormatywny poziom hałasu, deficyt wody i wysokie koszty jej uzdatniania, nadmierna koncentracja zabudowy odizolowanej od terenów zielonych i otwartych, zmniejszenie powierzchni terenów zielonych i otwartych.

1. OSADNICTWO MIEJSKIE

MIASTO – większa jednostka osadnicza, skupiająca ludność zatrudnioną w zawodach pozarolniczych; historycznie ukształtowana jednostka osadnicza o wysokiej intensywności zabudowy, małej ilości terenów rolniczych, której ludność pracuje głównie poza rolnictwem i prowadzi miejski styl życia; jest to jednostka osadnicza posiadająca prawa miejskie. Cechy miasta: duża gęstość zaludnienia, zwarte skupisko ludności, dominacja funkcji poza rolniczych, intensywne użytkowanie terenów miejskich, zwarta i gęsta zabudowa, wysoka koncentracja i różnorodność infrastruktury, specyficzny (miejski) styl życia mieszkańców, status prawny(prawa miejskie). Miasto jako system – zintegrowany układ wzajemnie powiązanych i oddziałujących na siebie elementów; miasto to układ 5 elementów: mieszkania, pracy, wypoczynku, usługi, komunikacji. Elementy systemu miejskiego: ludność (osoby, grupy, rodziny, gospodarstwa domowe), jednostki organizacyjne (przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe, komunalne, instytucja publiczne), tereny (mieszkaniowe, usługowe, przemysłowe, rekreacyjne, komunikacyjne, składowe), zagospodarowanie (odpowiednio przystosowane terenu do pełnienia funkcji miękkich), władza miejska (ogniwo stymulujące system). Te elementy są ze sobą powiązane i wzajemnie na siebie oddziałują. Podsystemy systemu miejskiego: społeczny, produkcyjny, handlowy, komunikacyjny, logistyczny, gospodarki mieszkaniowej, gospodarki odpadami, zarządzanie miastem. Miasto i jego otoczenie – miasto jest otwartym systemem na otoczenie (bliższe i dalsze), znajduje się pod wpływem otoczenia (wejścia – imigracje, dojazdy do pracy, dowóz surowców, minerałów i dóbr konsumpcyjnych) i oddziałuje na otoczenie (wyjścia – emigracja, wyjazdy z pracy, wywóz wyrobów, odpadów produkcyjnych, odpływ ścieków i zanieczyszczenia powietrza); miasto prowadzi z otoczeniem wymianę ludzi, towarów, surowców, energii, środków pieniężnych, informacji. Wejścia i wyjścia mają charakter (przepływ) wahadłowy (przepływ) jednokierunkowy. W wyniku powiązań między miastem a otoczeniem powstają przepływy ludzi, towarów, energii, informacji. W systemie miejskim dokonuje się transformacja czasowo-przestrzenna zasobów, dóbr i informacji. Funkcje miasta - to działalności gospodarcze i społeczne wykonywane przez jego mieszkańców, które stanowią podstawę istnienia i dalszego rozwoju miasta; funkcje miasta są ośrodkami wielofunkcyjnymi, wskutek lokalizacji różnych działalności, miasto stanowi rozwinięty rynek pracy, większe miasta stwarzają lepsze możliwości dla rozwoju funkcji bardziej wyspecjalizowanych. Funkcje podstawowe (dotyczą działalności gospodarczych i społecznych zlokalizowanych w mieście) – usługowe(handel, administracja, komunikacja, edukacja, nauka, kultura, rekreacja) –produkcyjne (przemysł, rzemiosło). Funkcje miasta są wzajemne sprzężone, tzn. istnieją między nimi ścisłe współzależności. Rodzaje funkcji miast: 1)dominująca, wiodąca – tworzy podstawę funkcjonowania (życia) miasta; 2)uzupełniająca inne funkcje podporządkowane funkcji dominującej. Sukcesja funkcji – zjawisko zastępowania się (ewolucji) kolejnych funkcji miasta na pozycji dominującej. Czynniki powodujące zmianę funkcji miast: koniunktura lub dekoniunktura w gospodarce krajowej, regionalnej, a także lokalnej; wzmożone procesy migracji ludności; przyrost naturalny oraz zmiany w strukturze wieku i zatrudnienia; uaktywnienie się nowych lokalnych czynników rozwoju miasta lub miast sąsiednich; polityka inwestycyjna u przestrzenna miasta; napływ lub odpływ kluczowych inwestorów; czynniki losowe. Rodzaje funkcji miasta: 1) egzogeniczne – miastotwórcze, podstawowe, wyspecjalizowane; 2)endogeniczne – obsługi miasta, uzupełniające np. Potrzeby miasta żywnościowe: Endo – piekarnie lokalne, handel detaliczny; egzo - urządzenia do prod. rolnej, przetwórstwo żywnościowe, handel hurtowy; Oświatowe: Endo - szkolnictwo podstawowe, przedszkola i żłobki; egzo – szkolnictwo średnie i wyższe; Komunikacyjne: Endo - komunikacja miejska, utrzymanie ulic, mostów; egzo - komunikacja pozamiejska, regionalna, krajowa, międzyn.; Opieka zdrowotna: Endo - przychodnie zdrowia i inne placówki dla mieszkańców; egzo - kliniki, poradnie i szpitale, specjalistyczne; Kultura: Endo - placówki dla mieszkańców; egzo: placówki o znaczeniu ponadlokalnym (teatry, filharmonie, opery, muzea)

Teoria bazy ekonomicznej miasta: gospodarka miasta 1) sektor egzogeniczny (bazowy) – działalności skierowane na rynek zewnętrzny, eksport poza miasto, źródło dochodów, podstawa egzystencji i rozwoju miasta; 2) sektor endogeniczny (uzupełniający) – działalności skierowane na rynek wewnętrzny, sfera obsługi mieszkaniowej miasta oraz sektora bazowego, decyduje o warunkach życia w mieście

Rodzaje miast: kryterium klasyfikacji: wielkość miasta wielkie (> 1 mln) ; duże; średnie, małe; funkcje miejskie przemysłowe, handlowe, usługowe, naukowe, administracyjne, turystyczne, kultu religijnego; dynamika rozwoju

rozwijające się, w fazie ekspansji (rozkwitu), w fazie stagnacji, w fazie schyłkowej, w fazie odbudowy (rewitalizacji); status administracyjny stolica państwa, miasto: wojewódzkie, powiatowe, gminne. Miasto satelickie - miasto położone w pobliżu dużego ośrodka miejskiego, często wchodzące w obręb wytworzonej wokół niego

aglomeracji miejskiej. Cechy charakterystyczne: odrębne administracyjnie, samowystarczalne pod względem

usług podstawowych, uzależnione od miasta centralnego w zakresie usług wyższego rzędu (np. nauka, kultura). Miasto sypialnia - miasto satelickie z silnie rozwiniętą funkcją mieszkaniową; Cechy charakterystyczne: bliskość dużego ośrodka miejskiego (miejsce pracy, usługi wyższego rzędu), rozwinięta funkcja mieszkaniowa, usługi podstawowe (niższego rzędu), zaniedbane inne funkcje miejskie, bardzo słabo rozwinięty rynek pracy, dogodny dojazd do miasta głównego (np. kolej, SKM); „sypialnia" to także część dużego miasta – dzielnica mieszkaniowa o zabudowie blokowiskowej (tzw. WZM). Miasto ogród - miasto „zatopione w zieleni”, typ miasta sypialni z niską i luźną zabudową wśród terenów zielonych (lasów, ogrodów, parków), posiada rozwiniętą funkcję mieszkaniową i rekreacyjną, z niewielkim udziałem usług, miasta ogrody w Polsce: Podkowa Leśna, Malinówek, Ząbki, Jabłonna, Konstancin Jeziorna. Zespół miejski - skupisko miast położonych blisko siebie, powiązanych funkcjonalnie i komunikacyjnie i tworzących jeden organizm miejski; formuje się wyniku procesu aglomeracji (tj. skupiania się ludności i zasobów materialnych w jedną całość); celem rozwoju procesów aglomeracyjnych jest dążenie do wyższej efektywności,

uzyskiwanej dzięki scaleniu, integrowaniu poszczególnych elementów procesów społecznych i ekonomicznych. Aglomeracja miejska - jest podstawowym typem zespołu miejskiego, jest to zwarty zespół miejski, złożony z powiązanych funkcjonalnie i komunikacyjnie (ale odrębnych administracyjnie) jednostek osadniczych, powstały w wyniku procesów aglomeracji, duże miasto wraz z otaczającym obszarem. Cechy: wysoki poziom integracji zespołu, silne procesy integracji funkcjonalno-przestrzennej, dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna (komunikacja zbiorowa), wyludnianie się obszarów centralnych miast + suburbanizacja, Typy aglomeracji miejskich: 1) monocentryczna – jeden dominujący ośrodek miejski powiązany z miastami satelickimi; 2) policentryczna (konurbacja) – zespół miejski złożony z kilku równorzędnych miast; 3) bicentryczna – zespół miejski złożony z dwóch miast, powstały wzdłuż pasma infrastruktury technicznej, rzeki lub ciągu technologicznego (np. Tarnobrzeg-­Sandomierz, Legnica­-Głogów,

Bełchatów-­Piotrków Tryb., Szczecin­-Świnoujście, Jelcz-­Laskowice, Kędzierzyn-­Koźle, Bielsko-­Biała) Duopolis (aglomeracja bipolarna) - układ powiązań dwóch aglomeracji miejskich, powstaje w wyniku zaawansowanych procesów integracji funkcjonalnej i przestrzennej (m.in. szybkie połączenia komunikacyjne), funkcje obu miast są komplementarne (wzajemnie się uzupełniają), układ bipolarny aglomeracji wzmacnia ich konkurencyjność – tworzy wielki i silny ośrodek gospodarczy i naukowy, potencjalne układy bipolarne (duopolis) w Polsce: • Warszawa i Łódź, • Kraków i Katowice, • Poznań i Wrocław. Metropolizacja – 1) proces podejmowania przez duże miasta funkcji gospodarczych, politycznych, kulturotwórczych w skali ponadnarodowej (zaangażowanie w procesy globalne);

2) rozwój funkcji metropolitalnych (tj. wyspecjalizowanych funkcji wyższego rzędu w zakresie finansów, zarządzania, komunikacji, mass-mediów, nauki, kultury); 3) proces ogniskowania się rozwoju w wybranych fragmentach przestrzeni (ośrodkach / wielkich miastach / regionach), które uzyskują międzynarodową rangę i silną przewagę nad innymi jednostkami. Metropolia - układ wielkomiejski skupiający funkcje metropolitalne (funkcje wyższego rzędu); wielkie miasto, które: • posiada rangę międzynarodową („zaistniało na mapie kontynentu lub świata”), np. Mediolan ­ centrum sztuki i designu; Frankfurt n/M. ­ centrum targowo­ wystawiennicze; Praga ­ centrum turystyczne; • posiada intensywne powiązania z innymi metropoliami, • uczestniczy w globalnej sieci wymiany dóbr i idei; tworzy nową wiedzę, oryginalne idee, nowe style życia, metody i technologie. City - ang. Central Business District (CBD) centralna część miasta metropolii, dzielnica usługowo handlowa („dzielnica interesów”), skupia najważniejsze instytucje usługowe (finansowe, handlowe, kulturalne, rozrywkowe, administracyjne), mające zasięg krajowy lub międzynarodowy; charakteryzuje się: dużym zagęszczeniem drapaczy chmur; bardzo małą liczbą stałych mieszkańców i bardzo dużą liczbą zatrudnionych. Cechy miasta-metropolii: centrum decyzyjne (władze instytucji admin., siedziby korporacji międzynarodowych, filie zagranicznych firm, siedziby lub przedstawicielstwa organizacji międzynarodowych); doskonałość usług i instytucji; usługi FIRE: finance, insurance and real estat (centra kongresowe i wystawowe, instytucje naukowe, szkoły międzynarodowe, nowoczesne biurowce (klasy A i B+), luksusowe hotele (4 i 5 *), centra rozrywki, obiekty sportowo -widowiskowe; kliniki specjalistyczne); regularna organizacja spotkań

o randze międzynarodowej (kongresy, targi i wystawy, festiwale, imprezy sportowe); rozwinięte przemysły wysokiej techniki (przedsiębiorstwa hightech, parki naukowe, parki technologiczne, klastry przemysłowe); bezpośrednie połączenia komunikacyjne z zagranic (autostrady, szybka kolej, lotniska międzynarodowe, dostępność telekomunikacyjna (infostrady, e-usługi)); instytucje medialne o zasięgu krajowym i międzynarodowym (wydawnictwa, prasa, telewizja, radio); utrzymywanie relacji międzynarodowych (instytucje mające międzynarodową markę (np. organizacje biznesowe, kluby sportowe, wybitni naukowcy i artyści), członkostwo w organizacjach międzynarodowe., własne przedstawicielstwa w za granicą, aktywność promocyjna władz miasta za granicą

(np. kampanie reklamowe, misje gospodarcze itp.); wyjątkowość i specyfika miejsca (bardzo atrakcyjna przestrzeń życiowa (przestrzeń wielu możliwości, różnorodna); wybitne walory architektoniczno urbanistyczne i krajobrazowe, powstawanie dzieł architektury i urbanistyki, kształtowanie się stref prestiżu. Metropolie w Polsce: trójmiejski, szczeciński, poznański, wrocławski, bydgosko-toruński, warszawski, łódzki, śląski, krakowski. Megalopolis (megamiasto) - wielkoprzestrzenny zespół miejski, powstały w wyniku połączenia się sąsiednich wielkich aglomeracji miejskich, zbiór położonych w pobliżu wielkich miast; olbrzymia konurbacja utworzona przez łańcuch aglomeracji miejskich, ma charakter policentryczny, Przykłady: BosWash (Boston, New York, Filadelfia, Baltimore, Waszyngton), Nippon-Megalopolis (Tokio­Jokohama, Nagoja, Osaka­Kioto­Kobe), megalopolis brytyjskie (Londyn, Birmingham, Manchester, Liverpool), megalopolis zachodnioeuropejskie (Paryż-Lille­-Bruksela-­Antwerpia, Rotterdam­-Utrecht­Amsterdam, Zagłębie Ruhry: Essen, Duisburg, Gelsenkirchen, Bochum, Dortmund).

1. ROLNICTWO

Rolnictwo jest to jeden z sektorów ekonomicznych GN; dział gospodarki wytwarzający produktu rolnicze (płody rolne) w wyniku uprawy roślin i chowu zwierząt; polega na prowadzeniu działalności rolniczej w celu dostarczania żywności do bezpośredniej konsumpcji i/lub surowców do przetwórstwa. Działalność rolnicza to uprawa roli i roślin, warzywnictwo, sadownictwo, kwiaciarstwo, hodowla i nasiennictwo roślin rolniczych i ogrodniczych, chów hodowla zwierząt.

Produkcja roślinna: uprawa roślin: 1)alimentacyjnych (zaspokajające podstawowe potrzeby żywnościowe człowieka, np. zboża, rośliny bulwiaste, oleiste, cukrodajne, owoce, warzywa); 2)pseudoalimentacyjne (używki, np. kawa, herbata, tytoń); 3)pośrednio alimentacyjne (rośliny paszowe); 4) niealimentacyjne (surowce przemysłowe, np. bawełna, len, wierzba energetyczna).

Produkcja zwierzęca – dział produkcji rolniczej polegający na hodowli i chowie zwierząt w celu pozyskiwania białka i tłuszczu zwierzęcego oraz surowców przemysłowych (np. wełny, skór); zakres: chów i hodowla: bydła, trzody, owiec, zwierząt futerkowych, drobiu, pszczół, jedwabników; wykorzystanie siły pociągowej zwierząt; wykorzystanie zwierząt do celów terapeutycznych.

Specyficzne cechy rolnictwa: biologiczny charakter produkcji, silne uzależnienie od działania czynników przyrodniczych, długi cykl produkcyjny, sezonowość produkcji, wysokie ryzyko produkcyjne, duża liczba producentów rolnych oraz duże rozproszenie gospodarstw

Funkcje rolnictwa: 1) ekonomiczne produkcja produktów i surowców żywnościowych, udział w tworzeniu PKB; 2) społeczne miejsce pracy, źródło utrzymania ludności; 3) przestrzenna użytkuje zasoby środowiska, przekształca krajobraz naturalny w rolniczy, zakłóca równowagę w środowisku.; ponadto funkcje produkcyjne (rynkowa) – produkcja surowców żywnościowych, pasz i surowców przemysłowych (bawełna, len, wełna) i odnawialnych źródeł energii; pozaprodukcyjne (nierynkowe, komercyjne) – związane m.in. z udostępnieniem zasobów przyrody, kultury, dostarczenie dóbr publicznych, produkcja tlenu, jakość i dostępność wody, krajobraz, różnorodność biologiczna, kultura ludowa, folklor.

Rynkowe i nierynkowe funkcje rolnictwa: produkcyjne: komercyjne (artykuły żywnościowe, surowce) - niekomercyjne (środki produkcji; społeczne: żywność i spójność ekonomiczna wsi; kulturowe: ochrona i wzbogacenie tradycji lokalnych, regionalnych, narodowych; przyrodnicze: negatywne (zanieczyszczenie, erozja, zmniejszenie bioróżnorodności, energia gazów cieplarnianych) - pozytywne (zapobieganie degradacji użytków rolnych, ochrona bioróżnorodności, poprawa stosunków wodnych, zapobieganie erozji gleb.

Funkcje zielone wytworzenie energii z biomasy, podtrzymanie bioróżnorodności, zapewnienie dobrostanu zwierząt gospodarskich, poprawa obiegu materii i energii, kształtowanie i ochrona krajobrazu naturalnego i kulturowego, współdziałanie w utrzymaniu obszarów chronionych, proekologiczna agrotechnika;

Funkcje błękitna zarządzanie zasobami wodnymi, poprawa jakości wód, zapobieganie powodziom, wytwarzanie energii wodnej i wiatrowej

Funkcje żółte ochrona tradycji i kultury ludowej, podtrzymanie tożsamości wsi, utrzymanie spójności i żywotności obszarów wiejskich, podtrzymanie i rozwój infrastruktury gospodarczej, rozwój produkcji i usług bezpośrednio związanych z rolnictwem;

Funkcje białe wytwarzanie żywności funkcjonalnej, zapewnienie różnorodności żywności, zapewnienie wysokiej jakości zdrowotnej żywności, zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego, produkcja rolna ma potrzeby farmaceutyczne;

Systemy produkcji rolniczej: ze względu na przeznaczenie uzyskiwanych produktów: - naturalne (samo zaopatrzenie własnych potrzeb); - towarowe (przeznaczone na cele komercyjne); ze względu na wielkość nakładów i efektów (plonów): - intensywne: wysokie nakłady kapitału i niskie nakłady pracy, bardzo wysoki poziom mechanizacji, mała pracochłonność, intensywne nawożenie i ochrona roślin, wysoka chemizacja, wysoki postęp technologiczny, rozwinięte tzw. zaplecza rolnictwa (techniczne, naukowe, bankowe, edukacyjne), wysoka specjalizacja, wysoki udział produkcji zwierzęcej oraz produkcji roślin przemysłowych, duże zbiory z 1ha (plony), wysoka średnia powierzchnia gospodarstw rolnych (>20ha), wysoka towarowość produkcji – skutki: emisja gazów cieplarnianych, ogromne straty; - ekstensywne: małe zaangażowanie nakładów pracy i kapitału, niewielki stopień mechanizacji oraz chemizacji, ograniczony postęp biotechnologiczny, tradycyjne metody uprawy, niewielka wydajność 1ha użytków rolnych, niskie plony, dominacja produkcji roślinnej (roślin alimentacyjnych), duży udział monokultur plantacyjnych, niedorozwój produkcji zwierzęcej, niska towarowość produkcji, wysokie samo zaopatrzenie.

Tendencja zmian w rolnictwie: 1) zmniejszenie się udziału (kurczenie się) rolnictwa w GN (w zatrudnieniu, zasobach naturalnych oraz w tworzeniu PKB), w wytwarzaniu żywności, poza rolnictwem, uczestniczy wiele innych działów GN; 2) integracja rolnictwa w systemie agrobiznesu (w miarę rozwoju gospodarczego zacieśniają się związki rolnictwa z nierolniczymi działami gospodarki (przemysł i usługi);przekształca się w jeden z elementów agrobiznesu) 3) wielofunkcyjność rolnictwa; 4) rozwój przedsiębiorczości pozarolnicze; 5)rozwój rolnictwa zrównoważonego; 6) ekstensyfikacja rolnictwa; 7) rozwój ekorolnictwa.

Agrobiznes – to podsystem GN obejmujący sferę produkcji i dystrybucji żywności, stanowi zespolenie ze sobą wszystkich działalności bezpośrednio lub pośrednio związanych z produkcją żywności, obejmuje: zaopatrzenie i usługi dla rolnictwa, produkcję surowców, przetwórstwo rolniczo-spożywcze, dystrybucję żywności; ogniwa agrobiznesu: produkcja rolnicza, łowiectwo, rybołówstwo; obrót produktami rolnymi (skup, transport magazynowanie); przemysł środków produkcji dla rolnictwa i przetwórstwo spożywcze; usługi dla rolnictwa i przemysł spożywczy (np. finanse, reklama, badania, oświata, doradztwo); przetwórstwo rolno-spożywcze; handel żywnością i gastronomia.

Uwarunkowania rozwoju rolnictwa: 1) przyrodnicze – warunki klimatyczne, glebowe, wodne, rzeźba terenu; 2) społeczno-ekonomiczne – zasoby i struktura użytków rolnych, struktura agrarna, zasoby pracy, poziom kultury rolnej, popyt na produkty rolne i żywność, poziom rozwoju przemysłu spożywczego, organizacja rynku rolnego, poziom kooperacji rolników, polityka rolna i prawo rolne, poziom oświaty, doradztwo, nauki.

Struktura agrarna - klasyfikacja gospodarstw rolnych danego obszaru (np. kraju, regionu) wg form własności ziemi, sposobu użytkowania ziemi, powierzchni UR i rozłogu gruntów; w UE strukturę agrarną określa się, nie tylko wg obszaru gospodarstw, ale także wg ich wielkości ekonomicznej wyrażonej

w tzw. jednostkach ESU (European Size Unit)

1. PRZEMYSŁ

1. dział gospodarki zajmujący się pozyskiwaniem i przetwarzaniem produktów i półproduktów na dobra produkcyjne (inwest.) i konsumpcyjne.

2. Dostarcza środki produkcji wszystkim działom GN

3. Decyduje o postępie technologicznym

Cechy przemysłu: masowość przemysłu i szeroki rynek zbytu, uzależnienie produkcji od popytu wewnętrznego i zewnętrznego (możliwości eksportowych), silne uzależnienie od rozwoju nauki i techniki

niewielkie uzależnienie od warunków przyrodniczych, silne uzależnienie od infrastruktury technicznej, koncentracja przestrzenna zakładów produkcji, Funkcje przemysłu: 1) ekonomiczna:PKB, bilans handlowy, eksport, BIZ., podmioty pracy i środki pracy, dyfuzja innowacji i nowych technologii, powiązania ekonomiczne (sieciowe). 2)społeczna: rozwój społeczny, struktura zawodowa, warunki i jakość życia, model konsumpcji i wzorce kulturowy, rozwój nauki; 3) przestrzenna: przestrzenna struktura gospodarki powiązania przestrzenne, urbanizacja, zagospodarowanie terenu, przekształcenie i degradacja środowiska, krajobraz przemysłowy, obszary klęski ekologicznej. Tendencje rozwoju przemysłu: deindustrializacja, reindustrializacja( zmiany w strukturze gałęziowej przemysłu (restrukturyzacja), zmiękczenie struktury przemysłu, dematerializacja produkcji, serwicyzacja przemysłu, miniaturyzacja produktów), koncentracja, konsolidacja, fuzje i przejęcia, rozwój korporacji między narodowych, dywersyfikacja produktów, fragmentaryzacja i delokalizacja produkcji; offshoring i outsourcing, wzrost roli i liczby MSP, rozwój klastrów przemysłowych, rozwój nowych okręgów przemysłowych. Przemysły wysokich technologii (ang. High Tech Industry – HT) są to gałęzie przemysłu wykorzystujące najnowsze osiągnięcia naukowe, techniczne i technologiczne, powstają i funkcjonują na styku nauki i produkcji, stanowią nowe lokomotywy rozwoju gospodarczego. Przemysły HT: informatyka – sprzęt komputerowy (serwery, PC, mikroprocesory, układy scalone..), oprogramowanie (systemowe i aplikacyjne); elektronika użytkowa – sprzęt komunikacyjny, sprzęt audio-video, urządzenia poligraficzne, kopiarki, lasery, aparaty radiologiczne i elektronika medyczna, kondensatory, lampy elektroniczne, półprzewodniki; mechanika precyzyjna – instrumenty i aparaty pomiarowe elektryczne i elektroniczne, instrumenty optyczne i precyzyjne, sprzęt fotograficzny i filmowy; przemysł elektryczny – przekaźniki i urządzenia sygnalizacyjne, urządzenia automatyki przemysłowej; aeronautyka – kapsuły latające, elementy napędowe rakiet, wyposażenie pojazdów kosmicznych, silniki i wyrzutnie rakietowe; chemia - barwniki syntetyczne, włókna sztuczne, tworzywa plastyczne, kauczuk syntetyczny i inne elastomery, automaty naturalne i syntetyczne; farmacja – leki i parafarmaceutyki. Cechy przemysłu HT: wykorzystują osiągnięcia naukowo-techniczne, wymagają wysoko wykwalifikowanych kadr, niska metriałochłoność i energochłonność, duży udział wydatków na badania naukowe, ściśle powiązania z instytucjami sektora B+R, rozległa kooperacja między firmami, elastyczne systemy organizacji, tworzenie sieci przedsiębiorstw (tzw. klastrów). Lokalizacja przemysłu: „lokalizacja” (łac. Locare- umieść); Jest to umiejscowienie działalności produkcyjnej, tj. konkretnego obiektu (lub zespołu obiektów) w określonym miejscu (punkcie przestrzeni ekonomicznej).Bazuje na analizie szerokiego zestawu przesłanek – tzw. czynników lokalizacji to warunki niezbędne do powstania i efektywnego funkcjonowania obiektu gospodarczego. Kategorie czynników lokalizacji: ekonomiczne, społeczne, przestrzenne, środowiskowe, techniczno-technologiczne, prawno-administracyjne, polityczne.

Grupa czynników lokalizacji	Rodzaje czynników lokalizacji	Zakres	Przykłady
Przestrzenno- środowiskowe	przestrzenne	Wymiary przestrzeni geograficznej	Położenie względem innych obszarów, ich dostępność
	Środowiskowe	Treść przestrzeni geograficznej	Surowce mineralne, warunki wodne, fizjografia
Techno-ekonomiczne	Techniczno-technologiczne	Wykorzystanie nowych rozwiązań techniczno-technologicznych	Techniczne środki pracy, przedmioty pracy, organizacja produkcji i sposoby zaopatrzenia
	Ekonomiczne	Warunki gospodarcze, realizacja i prowadzenie przedsięwzięć	Poziom inflacji, wzrost gospodarczy, chłonność rynku zbytu, koszty pracy
Społeczno-polityczne	Społeczno-kulturowe	Świadomość i podstawy społeczne, czynniki kulturowe	Podaż siły roboczej, podstawy pracowników, siła związków zawodowych
	Polityczne	Poglądy polityków, sposób sprawowania władzy	Polityka państwa (podatkowa, celna), kompetencje władzy
	Prawno-administracyjne	Regulacje prawne, procedury administracyjne	Przejrzystość i stabilność prawa, sprawność administracji

Czynniki lokalizacji przemysłu: Dostępność surowców (baza surowcowa), bliskość rynku zbytu (odbiorców, klientów), dostępność i jakość zasobów pracy, dostępność transportowa (położenie geograficzno-kominikacyjne), korzyści aglomeracji ( bliskość kooperantów, dostępność: infrastruktury technicznej, instytucji otoczenie biznesu, zaplecza naukowo-badawczego). Typy lokalizacji zakładów przemysłowych: 1) Surowcowa (silnie powiązana z bazą surowcową); 2) Rynkowa (silnie powiązane z rynkiem zbytu); 3) Swobodna (obojętna); równoczesne oddziaływanie różnych czynników. Ewolucja czynników lokalizacji przemysłu: I rewolucja przemysłowa – XVIII w/XIX w – surowce mineralne; II rewolucja przemysłowa – XIX / XX w – dogodne położenie komunikacyjne; III rewolucja przemysłowa – od lat 70. XX w – korzyści aglomeracji ( instytuty naukowo-badawcze, IOB, wykwalifikowani pracownicy). Czynniki lokalizacji przemysłów HT: wysoko wykwalifikowane zasoby pracy, bliskość zaplecza naukowo-badawczego, wysokie korzyści aglomeracji (wysoka jakość otoczenia biznesu, możliwość kooperacji), doskonała komunikacja (lotnicza, samochodowa, zbiorowa oraz infrastruktura),wysoka jakość środowiska i atrakcyjny krajobraz. Obszary skupiające przemysł HT: przemysły HT znajdują najlepsze warunki rozwoju na peryferiach wielkich miast, aglomeracji przemysłowych lub na terenach niezurbanziowanych, ale dobrze skomunikowanych z dużymi miastami; jest to przestrzeń przemysłowa nowej generacji o charakterze naukowo+technologiczno+produkcyjnym; skupia w jednym miejscu przedsiębiorstwa HT, centra badawcze, centra transferu technologii, instytucje finansowe. Obszary skupiające przemysł HT – nowe okręgi przemysłowe: 1) parki technologiczne (technopraki) - jest to skupisko instytucji naukowo-badawczych, finansowych i zakładów przemysłowych, które współpracują ze sobą w zakresie opracowania i wdrążania do produkcji innowacji technologicznych a także sprzedaży gotowych produktów; 2) technopolie (technopolis) - okręg technologiczny (technology districts), obszar skupiający działalności nowoczesnych firm przemysłowych, uniwersytetów i ośrodków badawczych, a także instytucji finansowych oraz specjalistycznych usług (informatycznych, telekomunikacyjnych, transportowych, konsultingowych), np. Silicon Valley (Kalifornia), Droga 128 (k. Bostonu), Korytarz M!4 (wzdłuż autostrady BristolLondyn), Silicon Forest (Portland w Oregonie), Silicon Island Kiusiu (Japonia), Sophia Antipolis (Francja), Tuluza (Francja), Orange City (k. Los Angeles), Silicon Glen (k. Edynburga), Cambridge (W.Brytania; 3) dystrykty przemysłowe; 4) bieguny wzrostu; 5) kompleksy przemysłowe; 6) klastry przemysłowe.

1. INFRASTRUKTURA

Infrastruktura (z łac. „konstrukcja pod spodem”) - jest to zespół (układ) podstawowych urządzeń, obiektów i instytucji niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa; jest czynnikiem warunkującym funkcjonowanie i rozwój przestrzennego systemu społeczno-ekonomicznego (np. miasta, regionu) oraz integrację przestrzenną (połączenie w jedną całość) poszczególnych jego części składowych (tj. podsystemów); jest niezbędną tkanką, która wypełnia przestrzeń kraju, wiążąc miejsca zamieszkania i miejsca pracy, umożliwiając prawidłową działalność wszystkich dziedzin gospodarki. Klasyczny podział: 1) infrastruktura techniczno-ekonomiczna (urządzenia, sieci przesyłowe i związane z nimi obiekty świadczące podstawowe usługi dla określonej JT w zakresie transportu, telekomunikacji, handlu, energetyki, dostarczania ciepła, wody, usuwania ścieków i odpadów); 2) infrastruktura społeczna (zespół urządzeń i instytucji świadczących usługi społeczne w zakresie oświaty, nauki, kultury, ochrony zdrowia, opieki społ., wypoczynku, kultury fizycznej, porządku publicznego, administracji; obejmuje także organizacje społeczne (pozarządowe, NGO’s) Na infrastrukturę składają się następujące podstawowe układy (podsystemy): komunikacyjny (transport + łączność); energetyczny (zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i ogrzewanie); wodno-sanitarny(infra. techniczno-ekonomiczna); społeczny; instytucjonalny; mieszkaniowy.(infra. społeczna).

Społeczna komercyjna (rozrywka, turystyka, handel, gastronomia, ubezpieczenia, rzemiosło, banki) socjalna (oświata, służba zdrowia, opieka społeczna, kultura, zieleń, bezpieczeństwo i porządek publiczny)

Techniczna komercyjna (energetyka, gospodarka odpadami, łączność, osobowa komunikacja publiczna, transport ładunków, wodno-kanalizacyjna); socjalna (drogi, ulice przejście, oświetlenie przestrzeni publicznej).

Obiekty infrastruktury: techniczno-ekonomicznej: drogi, ulice, mosty, linie kolejowe, drogi wodne, porty, linie energetyczne, gazociągi, wodociągi i sieci CO, oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów, urządzenia melioracyjne, urządzenia telekomunikacyjne; społecznej: urzędy, sądy, więzienia, placówki oświatowe, uczelnie, obiekty kulturalne (kina, teatry, opery, filharmonie, muzea, galerie, biblioteki), hotele, szlaki turystyczne, obiekty sportowe (boiska, stadiony, hale sportowe, pływalnie) szpitale, przychodnie, sanatoria, kościoły, hospicja, przytułki.

Współczesny podział infrastruktury: podstawowa (bazowa) – obejmuje 3 podsystemy: 1) komunikację, 2) energetykę, 3) gospodarkę wodno-kanalizacyjną; społeczna, ochrony środowiska (ekologiczna); informacyjna - urządzenia i sieci służące przesyłaniu informacji; biznesowa – instytucje tworzące sprzyjające środowisko dla prowadzenia działalności gospodarczej (np. banki, inkubatory przedsiębiorczości, firmy doradcze, agencje reklamowe, biura promocji, ośrodki szkoleniowe, obiekty targowe i wystawowe)

Infrastruktura wg przestrzennego zasięgu oddziaływania: 1) wewnętrzna (lokalna) – znajduje się w obrębie danej jedn. osadniczej (np. miasta, osiedla); obsługuje zamieszkałą tam ludność i zlokalizowaną

działalność, ale jej zasięg może wykraczać poza granice jedn. osadniczej, np. szkoła, szpital); 2) zewnętrzna (ponadlokalna) – znajduje się poza daną jednostką osadniczą, ale na nią oddziałuje (infrastruktura o zasięgu regionalnym, ogólnokrajowym, lub międzynarodowym, np. lotnisko, autostrada, uniwersytet).

Cechy infrastruktury: służebny charakter (nie może funkcjonować sama dla siebie, lecz musi

świadczyć usługi z zakresu obsługi sfery produkcyjnej i konsumpcyjnej), bryłowatość (niepodzielność) urządzeń (składa się z niepodzielnych elementów, więc konieczne jest tworzenie całych obiektów infrastruktury), kapitałochłonność (konieczne jest ponoszenie znacznych nakładów inwestycyjnych o długim okresie zamrożenia i „na wyrost”), skokowy sposób powstawania kosztów (koszty jej budowy rosną co pewien czas skokowo, co wynika z niepodzielności urządzeń infrastruktury), długowieczność (okres jej użytkowania jest bardzo długi), immobilność (jest nieprzenośna, tzn. trwale związane z określonym obszarem), komplementarność (urządzenia infrastruktury wzajemnie się uzupełniają)

Funkcje infrastruktury: transferowa – tworzy warunki dla przepływów w przestrzeni: osób, ładunków

(towarów, materiałów, odpadów) oraz energii, informacji i środków finansowych.; usługowa – zaspokaja potrzeby ludności oraz podmiotów gospodarczych; integracyjna – tworzy powiązania przestrzenne i kształtuje więzi społeczne; ekonomiczne i informacyjne; lokalizacyjna – stanowi ważny czynnik lokalizacji nowych inwestycji oraz wpływa na poziom atrakcyjności inwestycyjnej danego obszaru; akceleracyjna – zagospodarowanie infrastrukturalne jest nieodzownym warunkiem rozwoju (stanowi klucz do rozwoju).

Jaka powinna być infrastruktura? nowoczesna, w dobrym stanie technicznym, łatwo dostępna przestrzennie (możliwość dojścia lub dojazdu), przepustowość (pojemność) urządzeń infra. oraz ich

rozmieszczenie powinno być dostosowane do potrzeb użytkowników, powinna tworzyć zintegrowany (spójny) system, jej rozwój powinien wyprzedzać rozwój gospodarczy (=należy tworzyć rezerwy infra.)

Luka infrastrukturalna - oznacza niedostatek (deficyt) infrastruktury w stosunku do zapotrzebowania (a także dystans dzielący stan wyposażenia gminy lub miasta od standardów np. europejskich), może dotyczyć: braków w wyposażeniu w urządzenia i sieci infra.; wyczerpywania się wydolności istniejącej infra. (np. niemożność dostarczenia dodatkowej ilości energii elektrycznej lub cieplnej, wyczerpywanie się przepustowości dróg), znacznego jej zużycia i złego stanu technicznego oraz niskiej jakości świadczonych usług; stanowi trudną do przezwyciężenia barierę (próg) rozwoju; wypełnienie luki wymaga poniesienia znacznych nakładów inwestycyjnych (tzw. wielkiego pchnięcia)

Formy przestrzenne infrastruktury: punktowa (urzędy, szkoły, szpitale, kina, teatry, muzea, boiska, itp.); liniowa (np. drogi, linie kolejowe, linie telefoniczne, linie elektryczne, wodociągi, gazociągi itp.) – tworzy układy sieciowe; powierzchniowa (np. tereny rekreacyjne, tereny zieleni miejskiej, zbiorniki retencyjne, poldery). Infrastruktura rozmieszczona w obrębie przestrzeni ekonomicznej przyjmuje na ogół formę punktową lub liniową - infra. techniczno-ekonomiczna składa się głównie z urządzeń liniowych, tworzących sieci (np. drogowa, kolejowa, telekomunikacyjna, Internetu szerokopasmowego, elektryczna, wodociągowa); infra. społeczna składa się głównie z instytucji i urządzeń punktowych (np. urzędy, szkoły, szpitale, kina, muzea, boiska, pływalnie itp.); może występować w formie wyizolowanej (np. wiejski dom kultury, kościół) lub tworzyć pewne skupiska różnorodnych obiektów i instytucji społecznych (zwłaszcza w miastach).

Układy węzłowo-pasmowe obiekty i urządzenia infras. rozmieszczone na danym obszarze w formie koncentracji punktowych, węzłów i pasm przenikają się wzajemnie, tworząc układy węzłowo-pasmowe, • węzły stanowią większe skupiska ludności i działalności (ośrodki wzrostu) • pasma wzrostu – wykształcają się wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych; wyznaczają kierunki wzajemnych powiązań między węzłami. W węzłach i pasmach koncentruje się intensywna działalność gospodarcza i społeczna; są one obszarami podwyższonego potencjału rozwojowego (są strefami o wysokiej atrakcyjności osiedleńczej i inwestycyjnej). Pasma nie powinny mieć wyłącznie charakteru tranzytowego (należy ograniczać tzw. efekt tunelu tranzytowy szlak komunikacyjny (np. autostrada, linia szybkiej kolei) nie wywołuje żadnych korzyści rozwojowych dla gmin i powiatów przez które przebiega; efekt tunelu wynika z braku powiązania drogi magistralnej z obszarami tranzytowymi (przelotowymi); tereny położone wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych nie tylko nie dyskontują żadnych korzyści z ich istnienia, ale podlegają negatywnemu ich oddziaływaniu (m.in. hałas, spaliny, dezintegracja przestrzeni).

1. TURYSTYKA

Turystyka - zjawisko przestrzennej ruchliwości ludzi, które związane jest z dobrowolną zmianą miejsca pobytu, środowiska i rytmu życia; obejmuje całokształt stosunków i zjawisk związanych z ruchem turystycznym; def. wg Światowej Organizacji Turystyki - UNWTO : ogół czynności osób podróżujących w celach innych niż podjęcie aktywności zarobkowej, które przebywają (w celach poznawczych, wypoczynkowych, służbowych, religijnych ...) poza swoim codziennym środowiskiem nie dłużej niż 1 rok bez przerwy. Cechy turystyki: przemieszczanie się poza miejsce zamieszkania, tymczasowość podróży i pobytu (nie dłuższy niż 1 rok), niezarobkowy cel podróży turystycznej, zaspokojenie potrzeb turystycznych, korzystanie z infrastruktury turystycznej, które warunkuje realizację celu turystycznego.

Przemysł turystyczny (Travel and Tourism Industry - T&T industry) - turystyka w wąskim znaczeniu, obejmuje produkcją dóbr i świadczenie usług ściśle związanych z turystyką (zakwaterowanie, wyżywianie, transport, ORT), obejmuje podmioty, dla których turystyka jest podstawowym rodzajem działalności (obiekty noclegowe, gastronomiczne, firmy transportowe, wynajem samochodów, muzea i instytucje kultury, działalność zw. ze sportem i rekreacją), jest elementem składowym gospodarki turystycznej Gospodarka turystyczna (Travel and Tourism Economy - T&T economy) - turystyka w szerokim znaczeniu, obejmuje nie tylko dobra i usługi służące bezpośrednio konsumpcji turystycznej (tj. przemysł tur.), ale także działalności, które są pośrednio uzależnione od ruchu tur. i których rozwój nie byłby możliwy (lub byłby znacznie ograniczony), gdyby nie turystyka; są to: prod. żywności, prod i naprawa pojazdów sam. i łodzi, handel, sprzedaż paliw, prod. odzieży i sprzętu turystycznego, poligrafia (mapy, przewodniki), budownictwo tur., obsługa i wynajem nieruchomości, ubezpieczenia tur., usługi finansowe, opieka medyczna, łączność, administracja, organizacja targów tur, informacja turystyczna.

Funkcje turystyki: wypoczynkowa, poznawcza (edukacyjna), zdrowotna, wychowawcza, kulturowa (popularyzacja dorobku kulturowego), ekologiczna (kształtowanie świadomości ekologicznej), ekonomiczna, miastotwórcza, przestrzenna (tworzy zagospodarowanie tur., oddziałuje na środowisko), polityczna (rozwoju współpracy i porozumienia między krajami i narodami).

Ekonomiczne znaczenie turystyki - „koło zamachowe” gospodarki (aktywizuje obszary słabo rozwinięte w tym wiejskie), rozwój przedsiębiorczości, nowe miejsca pracy w usługach turystycznych, efekt mnożnikowy (dochody pośrednie z turystyki – występują, gdy podmioty obsługujące ruch turyst. dokonują zakupów w innych sektorach gospodarki (przemysł, transport, handel, usługi), dodatkowe (alternatywne) źródło dochodów ludności + zyski firm, wpływy podatkowe do budżetów lokalnych oraz budżetu państwa (z VAT), wpływy dewizowe (turystyka przyjazdowa = „niewidzialny” eksport), komercjalizacja kultury, sztuki i rzemiosła, napływ nowych inwestycji, w tym zagranicznych, rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, promocja miast, gmin, regionów w kraju i za granicą,

Turystyka w skali gospodarki światowej (wg World Travel & Tourism Council (2010 r.): gospodarka turystyczna wytwarza ok. 9,5% PKB (w Pl. 5%) i zatrudnia ok. 250 mln osób (8% ogółu miejsc pracy na świecie) - gospodarka turystyczna jako całość jest największym pracodawcą na świecie;przemysł turystyczny wytwarza ok. 3,5% PKB i zatrudnia 75 mln osób (3% ogółu miejsc pracy).

Turystyka w Unii Europejskiej - Turystyka jest kluczowym sektorem gospodarki europejskiej – stanowi trzeci pod względem znaczenia obszar działalności gospodarczej w UE (po handlu i budownictwie), udział gospodarki turystycznej w PKB wynosi ok. 10%, zaś przemysłu turystycznego 3,5%, udział gospodarki turystycznej w rynku pracy wynosi ok. 12%, zaś przemysłu turystycznego – ok. 4% (ok. 10 mln), branża (przemysł) turystyczny obejmuje ok. 2 mln przedsiębiorstw, z których większość to MŚP. 65% wszystkich firm turystycznych w EU znajduje się w 5 państwach: Hiszpania, Włochy, Francja, Niemcy i W. Brytania, największa gęstość firm turystycznych występuje na Cyprze, w Grecji, na Malcie i w Portugalii.

Czynniki rozwoju turystyki: wzrost zamożności społeczeństw (głównie w KWR), wzrost ilości czasu wolnego, przyspieszenie tempa życia i pracy zawodowej, zmiany demograficzne (wzrost długości trwania życia, ruch turystyczny zamożnych emerytów, wzrost wykształcenia), odprężenie polityczne i znoszenie barier i ograniczeń przy przekraczaniu granic państwowych, dynamiczny rozwój szybkiego i masowego transportu, postępujące zróżnicowanie i wzrost atrakcyjności oferty turystycznej (nowe formy wypoczynku), degradacja środowiska przyrodniczego (+ginące cuda świata).

Trendy zmian w turystyce: dominujący w XX w. główny cel wyjazdów „3xS” (sun, sea, sand) zmienia się w nowy: „3xE” (entertainment, excitement, education), popyt na wakacje oferujące wyłącznie kąpiele słoneczne będzie malał, coraz popularniejsze będą wakacje oferujące aktywny wypoczynek oraz wyjazdy zawierające elementy kultury, edukacji, historii, a także odnową biologiczną, rosnąca popularność wyjazdów tematycznych (przyrodnicze, etnograficzne, do ginących dzikich plemion, sportowe, motoryzacyjne (np. na wyścigi Formuły 1, wyprawy jeepami po pustyni, wystawy motoryzacyjne …), zakupowe, muzyczne, taneczne, kulinarne …), skrócenie jednego dłuższego urlopu na rzecz kilku krótszych (częstszy wybór krótszych imprez), częściej będą wybierane łatwo dostępne i niedrogie destynacje na krótkie pobyty, wzrost popytu na city break, tj. krótkotrwałe (weekendowe) wyjazdy do miast-metropolii - dobrze skomunikowanych (łatwo i tanio dostępnych) i o atrakcyjnej ofercie turystyczno-kulturowej.

Typologia turystyki 1) wg usytuowania przestrzennego: krajowa (podróże mieszkańców w obrębie własnego kraju); przyjazdowa (przyjazdy obcokrajowców do danego kraju); wyjazdowa (wyjazdy mieszkańców danego kraju do innych krajów) 2) wg czasu trwania wyjazdu: krótkoterminowa, długoterminowa; 3) wg stopnia organizacji ruchu turyst.: indywidualna, zbiorowa (masowa); 4) wg celu (motywu wyjazdu): wypoczynkowa – w celu regeneracji sił fizycznych i psychicznych, krajoznawcza – w celu zdobycia wiedzy o odwiedzanym miejscu, poznania walorów przyrodniczych, zabytków, historii, kultury i sztuki itp. kwalifikowana (specjalistyczna, aktywna, usportowiona) – wymaga odpowiedniego przygotowania psychofizycznego, kondycyjnego, umiejętności technicznych, umiejętności zachowania się w środowisku naturalnym, a niekiedy specjalistycznego wyposażenia (sprzętu) i specjalnych uprawnień posługiwania się tym sprzętem (np. żaglówką, nartami, sprzętem do nurkowania itp.); obejmuje: rajdy, spływy, tramping, trekking, survival, złoty, obozy wędrowne, kolarstwo, żeglarstwo, kajakarstwo, narciarstwo, nurkowanie, rejsy pełnomorskie, lotnictwo, speleologię, itp.

Inne rodzaje turystyki: biznesowa (podróże w interesach), kongresowa (wyjazdy na konferencje, sympozja, seminaria itp.), handlowa (wyjazdy w celu dokonania zakupów po niższych cenach w innym kraju), motywacyjna (wyjazdy turystyczne organizowane dla pracowników), etniczna (podróże związane z miejscem pochodzenia turystów lub ich przodków), kulturowa (zwiedzanie miast, odwiedzanie miejsc ważnych kulturowo; często w połączeniu z wycieczkami po muzeach, wystawach, teatrach, itp.), edukacyjna (wyjazdy do szkół za granicą, instytucji edukacyjnych, itp.) postindustrialna (wykorzystanie elementów dziedzictwa przemysłowego, np. dawnych fabryk, zabytkowych kopalń, młynów oraz maszyn i narzędzi jako atrakcji turystycznych), agroturystyka (wypoczynek w gospodarstwie rolnym), ekoturystyka (turystyka na obszarach chronionych), enoturystyka (turystyka winiarska), narkoturystyka (podróże do krajów, gdzie legalne jest posiadanie narkotyków), seksturystyka (wyjazdy po płatne przygody erotyczne … dalej ocenzurowano, tylko dla 18+).

Przestrzeń turystyczna	Cechy:
Typ przestrzeni	natężenie ruchu
eksploracji	min.
penetracji	zróżnicowane (mały-masowy)
asymilacji	średnie
kolonizacji	duże
urbanizacji	średnie

Atrakcyjność turystyczna: właściwość obszaru (miejsce, obiekt, wydarzenie) wynikająca z jego cech przyrodniczych lub kulturowych, będąca przedmiotem zainteresowania ze strony turystów oraz przyciągająca ruch turystyczny; o stopniu atrakcyjności turystycznej danego obszaru lub miejscowości decydują: walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne, dostępność komunikacyjna.

1. Walory turystyczne zespół elementów środowiska przyrodniczego oraz kulturowego, które stanowią szczególną wartość dla turystów, walor turystyczny to składnik środowiska przyrodniczego lub kulturowego, który jest celem ruchu turystycznego i który udostępniony i przystosowany w odpowiedni sposób stanowi atrakcję turystyczną Rodzaje walorów turystycznych:1)krajoznawcze – to obiekty materialne lub dobra kultury niematerialnej stanowiące przedmiot zainteresowań poznawczych turystów; dzielą się na: przyrodnicze: przyrody nieożywionej: - skałki i grupy skalne, - wąwozy, doliny, - wodospady, wywierzyska, - jaskinie i groty, - głazy narzutowe i głazowiska, - inne obiekty geologiczne; przyrody ożywionej: - osobliwości fauny i flory, - parki zabytkowe, - ogrody botaniczne, - alpinaria, - ogrody zoologiczne; antropogeniczne - zabytki architektury i budownictwa, zabytki działalności gospod i techniki, muzea sztuki i zbiory artystyczne, muzea etnograficzne i skanseny, muzea archeologiczne, obiekty historyczno-wojskowe, miejsca martyrologii, miejsca kultu religijnego, imprezy kulturalne, zwyczaje, folklor, rzemiosło, kuchnia reg., targi, wystawy, 2)wypoczynkowe elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego, wraz z niezbędną infrastrukturą, które umożliwiają odpoczynek i regenerację sił fizycznych i psychicznych; np. czyste powietrze, cisza, niski stopień urbanizacji, estetyka krajobrazu, warunki do uprawiania czynnego wypoczynku, warunki bioklimatyczne, walory lecznicze wód i klimatu; 3)specjalistyczne - cechy i elementy środowiska przyrodniczego, które umożliwiają uprawianie różnych rodzajów turystyki kwalifikowanej (specjalistycznej), np.: walory: kajakarskie i żeglarskie, wędkarskie, myśliwskie, jeździeckie, taternickie, speleologiczne.

2) Zagospodarowanie turystyczne (infrastruktura turystyczna) - zespół obiektów i urządzeń, stanowiących wyposażenie danego terenu i umożliwiających zaspokojenie potrzeb ruchu turystycznego; cele zagospodarowania: 1) zapewnianie turystom dojazdu do celu podróży, 2) zapewnienie turystom niezbędnych warunków w miejscu realizacji podróży (np. swobodne poruszanie się, informacja tur., przewodnictwo, wyżywienie, korzystanie z urządzeń sanitarnych, noclegi. Elementy zagospodarowania turystycznego: 1) baza noclegowa (podstawowy element zagospodarowania turyst.; obejmuje wszelkie obiekty i urządzenia umożliwiające turyście nocleg poza miejscem zamieszkania), 2) baza żywieniowa (obiekty i punkty gastronomiczne umożliwiające konsumpcję oraz urządzenia zaopatrujące turystów w artykuły żywnościowe), 3) baza komunikacyjna (urządzenia i instytucje związane z potrzebami turystów w zakresie transportu i łączności), 4) baza towarzysząca (obejmuje: 1) urządzenia turystyczne: plaże, kąpieliska, szlaki turystyczne, wyciągi i trasy narciarskie, przystanie żeglarskie, korty tenisowe …; 2) urządzenia paraturystyczne: obiekty kulturalno-rozrywkowe (galerie, teatry, filharmonie, kina); placówki organizacji ruchu turystycznego (biura podróży, punkty informacji tur. wypożyczalnie sprzętu turystycznego, placówki przewodnictwa turystycznego …).

3) Dostępność komunikacyjna - stopień łatwości z jakim można dostać się do danego miejsca danym rodzajem środków komunikacji; możliwość dojazdu środkami komunikacji do celu podróży oraz możliwość poruszania się po obszarze turystycznym; dostępność zewnętrzna – obejmuje sieć połączeń komunikacyjnych między miejscem zamieszkania turysty a celem jego podróży (koleje, autostrady, połączenia lotnicze, promowe oraz stacje benzynowe, porty, lotniska, dworce itp.); dostępność wewnętrzna – obejmuje sieć połączeń komunikacyjnych, uzupełnioną o przystanki, parkingi, miejsca postoju, itp.; w jej skład wchodzą: system szlaków turystycznych, ścieżek rowerowych, kolejek, sieć drogowa, itd.