Rozdział 1. Wprowadzenie do zagadnień systemu bankowego

Dzieki temu rozdziałowi poznasz:

1. definicje niezbędne do zrozumienia zagadnień związanych z funkcjonowaniem systemu bankowego, przedsiębiorstwa bankowego oraz modeli systemu finansowego

2. typy pośredników finansowych, ich role oraz funkcje banków w gospodarce

3. klasyfikacje banków i podstawowych usług

4. cechy konkurencji we współczesnym sektorze bankowym

5. bank jako instytucję zaufania publicznego i znaczenie stabilność sektora bankowego

6. źródła prawa bankowego i czynności bankowe

7. charakterystykę struktury systemu bankowego w Polsce – rodzaje banków i pośredników finansowych na polskim rynku usług bankowych

   1. Definicja systemu bankowego, modele i funkcje

System bankowy obejmuje ogół jednostek zajmujących się działalnością bankową w kraju, a także cele, reguły i procedury, według których jest ona wykonywana oraz wzajemne więzi występujące między nimi. O systemie bankowym można zatem mówić dopiero wówczas, gdy istnieje  wielopoziomowy układ złożony z banku centralnego i banków komercyjnych. Dwupoziomowość systemu bankowego jest rezultatem długotrwałej ewolucji. Układ bank centralny - banki komercyjne ma fundamentalne znaczenie dla specyfiki funkcjonowania systemu bankowego na danym rynku.

Na kształtowanie systemów bankowych wpłynęło również oddzielenie banków depozytowo-kredytowych od działalności na rynkach kapitałowych, czyli w dziedzinie emisji i obrotu papierami wartościowymi, a więc bankowości inwestycyjnej.

Normy prawne w różnych krajach sprawiają, że ich systemy mogą się mocno różnić. Zwykle wyróżnia się dwa modele systemów bankowych: anglosaski i niemiecko-japoński.

W pierwszym systemie – anglosaskim - istnieje podział na banki inwestycyjne i komercyjne, a zakres działalności banków inwestycyjnych obejmuje niemalże całość usług finansowych, wykraczając daleko poza tradycyjnie rozumianą rolę banków. Rola banków komercyjnych jest z kolei silnie ograniczona - pełnią one głównie funkcje o charakterze operacyjnym, zajmując się działalnością depozytowo-kredytową.

System niemiecko-japoński charakteryzuje się brakiem tego typu podziału, a jego podstawą są olbrzymie uniwersalne grupy bankowe. Świadczone przez nie usługi nie obejmują całości funkcji banków inwestycyjnych w systemie anglosaskim. Pewne grupy funkcji są w tym systemie przejmowane przez przedsiębiorstwa niebankowe.

System polski zbliżony jest bardziej do modelu niemiecko-japońskiego. Jego najważniejsze elementy to Narodowy Bank Polski (NBP), banki komercyjne, banki spółdzielcze, Komisja Nadzoru Finansowego (KNF) i Bankowy Fundusz Gwarancyjny (BFG). Podstawami prawnymi funkcjonowania polskiego systemu bankowego są ustawy Prawo Bankowe i Ustawa o Narodowym Banku Polskim¹.

Występujące współcześnie systemy bankowe są wynikiem procesu ewolucji historycznej, a na ich ukształtowanie, jak i przyszłe zmiany mają wpływ następujące czynniki: porządek społeczny i ekonomiczny, struktura i wielkość popytu na usługi bankowe, regulacje prawne działań bankowych, skłonność banków do innowacji. Można ogólnie powiedzieć, że funkcje systemu bankowego są następujące:

• stworzenie mechanizmów gromadzenia środków oraz ich inwestowanie;

• zapewnienie możliwości dokonywania płatności między podmiotami gospodarczymi i transferu w czasie ponad granicami;

• zapewnienie rozwiązań w zarządzaniu ryzykiem bankowym;

• zapewnienie informacji cenowej o produktach bankowych;

• stworzenie warunków do transformacji środków pieniężnych i ich inwestowania w czasie, zarówno co do wielkości, jaki i ryzyka.

  1. Bank jako pośrednik finansowy - rola i funkcje banków w gospodarce

Pośrednictwo finansowe oznacza zaciąganie pożyczek przez podmioty deficytowe od pośredników finansowych, a nie bezpośrednio od podmiotów nadwyżkowych. Pośrednictwo finansowe jest procesem, który obejmuje deponowanie przez podmioty nadwyżkowe środków w instytucjach finansowych, które z kolei pożyczają je podmiotom zgłaszającym popyt (rys. 1.)

Rys. 1. Ogólny schemat pośrednictwa finansowego

Pośrednicy finansowi, którymi są banki, dokonują transformacji wielkości, terminów (okresów zapadalności-wymagalności) oraz ryzyka. Polega to na tym, że przyjmują środki pieniężne od deponentów i przekształcają je w kredyty. Wkłady ze swej natury opiewają na mniejsze kwoty i krótsze terminy, kredytobiorcy natomiast zgłaszają popyt na kredyty o większym wolumenie oraz dłuższy termin. Bank dokonuje zatem transformacji tych kwot, ich terminów oraz ryzyka z tym związanego. Można powiedzieć, że ta umiejętność uzasadnia funkcjonowanie pośredników finansowych w gospodarkach rynkowych. Koszty pożyczkobiorcy byłby większe, gdyby na rynku nie działali pośrednicy finansowi. Określamy je jako koszty transakcyjne. Zalicza się do nich koszty poszukiwań, koszty wersyfikacji, koszty monitorowani oraz koszty przestrzegania kontraktu². Istnienie banku obniża koszty transakcji finansowej, jeśli tylko koszty pożyczkobiorcy i pożyczkodawcy zmniejszają się o kwotę większą od opłaty pobieranej przez pośrednika.

Specyfika banków jest rezultatem pełnienia przez nie szczególnej roli w gospodarce. Funkcje gospodarcze banków są zasadniczo odmienne od funkcji przedsiębiorstw produkcyjnych oraz innych przedsiębiorstw usługowych. Z. Dobosiewicz przypisuje bankom komercyjnym trzy zasadnicze funkcje w gospodarce. Zdaniem tego autora banki:

• realizują koncentrację kapitałów, która polega na wykorzystaniu drobnych oszczędności do wielkich inwestycji bankowych, stąd pojęcie „transformacji ilościowej pieniądza” przez system bankowy,

• dokonują transformacji pieniądza w czasie, polegającej na wykorzystaniu przez bank depozytów złożonych na czas nieokreślony i zamianie ich krótkich terminów na dłuższe,

• realizują rozliczenia finansowe między różnymi podmiotami życia gospodarczego³.

  Banki biorą udział w kreacji pieniądza. W systemie bankowym kreacja pieniądza jest realizowana zarówno przez bank centralny, jak i pozostałe banki komercyjne. Emisja pieniądza w gospodarce polega na jego wprowadzeniu i wycofaniu z obiegu. Pieniądz gotówkowy jest pieniądzem banku centralnego i jednocześnie zobowiązaniem tego banku. Emisja pieniądza gotówkowego obejmuje nadanie znakom pieniężnym wprowadzanym do obiegu charakteru prawnego środka zwalniania ze zobowiązań, jak i wypłatę z banku centralnego znaków pieniężnych o wzorach i wartościach nominalnych określonych przez prawo. Pieniądz gotówkowy występuje w obiegu w postaci banknotów i bilonu. Pieniądz bezgotówkowy (bankowy, depozytowy, wkładowy, żyrowy) – jest pochodnym pieniądza banku centralnego. Gdy pieniądz gotówkowy trafia do banków w formie wkładów, wówczas staje się podstawą kredytowej kreacji pieniądza bankowego. Kreacja pieniądza bankowego polega na wprowadzaniu i wycofywaniu go z obiegu, głównie za pomocą udzielanych kredytów. Udzielane, z przyjętych depozytów, kredyty powodują zmiany ilości pieniądza w obiegu. Kreacja pieniądza żyrowego może następować zarówno w banku centralnym, jak i w bankach komercyjnych.

  Banki biorą udział w społecznym podziale pracy. Funkcja ta polega na przejmowaniu przez banki w gospodarkach o rozwiniętym podziale pracy szeregu czynności finansowych od przedsiębiorstw i gospodarstw bankowych. Banki przede wszystkim przyjmują wkłady i udzielają kredytów, co sprawia, że przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe nie muszą szukać kredytobiorcy czy kredytodawcy. Banki przejmują także szereg czynności w zakresie obrotu płatniczego i obrotu papierami wartościowymi.

  Banki dokonują alokacji i transformacji środków. Polega to na pośrednictwie w doprowadzaniu do wzajemnego uzgadniania struktur podaży i popytu w zakresie wielkości środków pieniężnych, terminu informacji i ryzyka.

  Banki biorą udział w dokonywaniu płatności poprzez realizowanie płatności w imieniu i na rachunek klientów. W rozwiniętej gospodarce zarówno przedsiębiorstwa, jak i gospodarstwa domowe codziennie dokonują zapłaty za dobra i usługi. Banki pełniąc w gospodarce funkcję rozliczeniową kształtują zasady, organizują i kontrolują rozliczenia pieniężne. Jakość tych rozliczeń wpływa na efektywność funkcjonowania całej gospodarki

Podsumowując można powiedzieć, że zadania banków polegają na przekształcaniu struktury preferencji czasowych oraz preferencji ryzyka zgodnie z potrzebami podmiotów gospodarczych. Banki mobilizują oszczędności i finansują nimi inwestycje w gospodarce narodowej. Uczestniczą także w systemie rozliczeń i rozrachunków w gospodarce.

W związku z realizowanymi funkcjami podkreśla się znaczenie banków i instytucji finansowych w rozwoju gospodarczym oraz traktuje się je jako jeden z najważniejszych elementów tworzących gospodarkę rynkową. Znaczenie sektora bankowego jako ważnego ogniwa w systemie gospodarczym polega na stymulowaniu rozwoju gospodarczego kraju m.in. przez umożliwianie prawidłowej alokacji kapitału oraz pobudzanie skłonności do inwestowania i oszczędzania.

1. Rodzaje banków - podstawowe usługi

W gospodarce światowej brak jest jednolitych systemów bankowych. Systemy poszczególnych krajów różnią się między sobą. Istnieją jednak zjawiska wspólne dla niemalże wszystkich systemów. Zaliczyć do nich można: istnienie banków centralnych, istnienie banków komercyjnych, istnienie licznych instytucji parabankowych.

Bank centralny jest to bank państwowy, który spełnia funkcje: banku emisyjnego, banku banków i banku gospodarki narodowej. Z jednej strony jest regulatorem obiegu pieniężnego w kraju i równowagi bilansu płatniczego, z drugiej zaś, jest bankierem państwa w zakresie obsługi długu państwowego oraz kasowej obsługi budżetu.

Banki komercyjne świadczą różnorodne usługi finansowe, których  zakres określony jest przez specyfikę ich działalności i dążą do maksymalizacji wyników finansowych.

Banki uniwersalne dokonują wszystkich czynności bankowych, czyli łączą transakcje depozytowo-kredytowe z obrotem i emisją papierami wartościowymi. Banki uniwersalne w swojej działalności nie mają ograniczeń o charakterze ilościowym, geograficznym czy jakościowo-rzeczowym. Są bankami komercyjnymi.

Banki specjalistyczne mają specjalny charakter pod względem zakresu i formy działania lub rodzaju klienteli. Specjalizacja może występować również pod względem terytorialnym (banki regionalne i ogólnokrajowe), a także branżowym (banki rolne, budowlane czy handlu zagranicznego). Bankami specjalistycznymi są przede wszystkim banki inwestycyjne. Banki hipoteczne, to instytucje wyspecjalizowane w udzielaniu kredytów hipotecznych oraz refinansowaniu tej działalności specjalnymi papierami wartościowymi, zwanymi listami zastawnymi.

Banki spółdzielcze powstały jako instytucje mające na celu solidarną obronę interesów drobnych producentów oraz obsługę lokalnej społeczności. Są one niekomercyjnymi instytucjami depozytowo-kredytowymi.

Parabanki, to jednostki świadczące usługi podobne do bankowych oraz różnego rodzaju specjalistyczne instytucje finansowe. Są niebankowymi instytucjami depozytowo- kredytowymi. Parabanki obejmują instytucje działające na podstawie przepisów szczególnych wobec prawa bankowego np. spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe.

Rodzaj i zakres usług bankowych różni się w zależności od rodzaju banku. Celem banku komercyjnego jest dążenie do zaspokojenia potrzeb podmiotów gospodarujących w zakresie usług bankowych przy równoczesnym dążeniu do uzyskania zysku oraz utrzymaniu płynności płatniczej. Jest to specyficzna instytucja finansowa zajmująca się gromadzeniem, przechowywaniem i zagospodarowywaniem środków pieniężnych, działająca na rzecz racjonalizacji zysku i funkcjonująca jako instytucja zaufania publicznego.

Do operacji bankowych wykonywanych przez banki komercyjne należą: otwieranie i prowadzenie rachunków bankowych (Rachunek Oszczędnościowo Rozliczeniowy (ROR), rachunek bieżący); przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych (wpłaty, wypłaty, przelewy, zlecenia, przelewy zagraniczne); prowadzenie obsługi walutowo-dewizowej (ROR, wymiana); przyjmowanie środków pieniężnych traktowanych jako lokaty terminowe; udzielanie różnego rodzaju kredytów (hipotecznych, gotówkowych, odnawialnych); sprzedaż wartości (weksle, znaki skarbowe); sprzedaż papierów wartościowych (obligacje, bony skarbowe); udzielanie poręczeń i gwarancji bankowych; udostępnianie skrytek depozytowych (sejfowych).

Bankowość uniwersalna, to usługowa działalność banków w dowolnym obszarze obrotu kredytowego i papierów wartościowych, która ma umożliwić optymalne zaspokojenie gospodarki w środki finansowe. Wśród usług świadczonych przez banki uniwersalne można wymienić: przyjmowanie depozytów i innych funduszy podlegających zwrotowi; udzielanie pożyczek i kredytów, m.in. kredytu konsumpcyjnego, hipotecznego, obrót wierzytelnościami (faktoring), finansowanie transakcji handlowych (forfaiting), usługi leasingu finansowego, usługi w zakresie przekazów pieniężnych; emisja i administrowanie środkami płatniczymi, np. kartami kredytowymi, czekami podróżnymi; udzielanie gwarancji i poręczeń; udział w emisji papierów wartościowych i świadczenie usług związanych z emisjami; zarządzanie i doradztwo portfelem inwestycyjnym; usługi skarbcowe; pośrednictwo na rynku pieniężnym. 

Banki inwestycyjne związane są z bezpośrednim transferem oszczędności na rynek pieniężny i kapitałowy. Podstawowym ich zadaniem jest organizacja przepływu kapitałów od podmiotów posiadających jego nadwyżki do tych, którzy zgłaszają zapotrzebowanie w celu inwestycyjnego ich wykorzystania. Umiejętność znalezienia jak najlepszej relacji ryzyko – dochód, zarówno dla posiadaczy, jak i potrzebujących kapitału, uważa się za „wartość dodaną” wnoszoną przez banki inwestycyjne w procesie przepływu kapitału.

Do usług bankowości inwestycyjnej zalicza się: usługi brokerskie; usługi doradztwa inwestycyjnego; zarządzanie aktywami i funduszami; usługi organizacji finansowania na rynku krótkoterminowych papierów dłużnych oraz finansowania średnio- i długoterminowego; inżynieria finansowa; usługi na rynku fuzji i przejęć; doradztwo finansowe.

Usługi brokerskie polegają przede wszystkim na pośrednictwie pomiędzy klientami a instytucjami rynku giełdowego i pozagiełdowego, dotyczącym zleceń nabycia lub sprzedaży papierów wartościowych.

Doradztwo inwestycyjne, to odpłatne udzielanie pisemnej lub ustnej rekomendacji nabycia lub zbycia papierów wartościowych.

Zarządzanie aktywami i funduszami obejmuje: zarządzanie aktywami na zlecenie (asset management), które polega na prowadzeniu portfela papierów wartościowych klienta w ramach uzgodnionej strategii między klientem a bankiem na podstawie zawartej umowy; usługi funduszy inwestycyjnych.

Usługi organizacji finansowania obejmują zarówno krótkoterminowe niedobory płynności przedsiębiorstw, jak i finansowanie przedsięwzięć inwestycyjnych o charakterze średnio- i długoterminowym. Usługi te związane są z finansowaniem poprzez emisję: 1) krótkoterminowych papierów dłużnych- KPD (commercial papers); 2) kapitału (akcji) lub długu (obligacji).

Produkty inżynierii finansowej, to produkty związane z redystrybucją ryzyka wynikającego z wahania kursów walut, fluktuacji stóp procentowych.

Podstawowym zadaniem banków hipotecznych jest udzielanie kredytów zabezpieczonych hipoteką, udzielanie kredytów niezabezpieczonych hipoteką, jeżeli kredytobiorcą gwarantem lub poręczycielem spłaty kredytu wraz z odsetkami są Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego, NBP, Europejski Bank Centralny, rządy lub banki państw członkowskich UE, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, nabywanie wierzytelności innych banków z tytułu udzielonych przez nie kredytów zabezpieczonych hipoteką oraz wierzytelności z tytułu kredytów udzielonych podmiotom bądź przez nie zabezpieczonych; emitowanie hipotecznych listów zastawnych i publicznych listów zastawnych.

Cechy konkurencji we współczesnym sektorze bankowym

Banki funkcjonują w zmieniającym się otoczeniu. Zmiany warunków zewnętrznych powodują konieczność ciągłej adaptacji banków komercyjnych do nowych realiów. Jako najbardziej charakterystyczne zjawiska i procesy, które wpływają na sektor bankowy można wymienić:

• Zlikwidowanie tradycyjnych barier oddzielających różne typy instytucji finansowych
  (ang.despecialization) oraz rynków finansowych (ang.interpenetration) – pogłębianie finansowe.

• Globalizację, w wyniku której zewnętrzne warunki kontraktu mają większy niż krajowe wpływ na strukturę i funkcjonowanie systemu bankowego.

• Tendencję do zmniejszania się liczby banków w wyniku fuzji i przejęć – transakcje M&A (ang. mergers&acquisitions).

• Tendencję do powstawania wielofunkcjonalnych grup bankowych tworzących supermarkety usług finansowych w formie banków uniwersalnych oraz konglomeratów finansowych.

• Powstawanie sieci krajowych i międzynarodowych sojuszy strategicznych w ramach grup bankowych.

• Liberalizację rynku, tak aby wszystkie instytucje finansowe miały jednakowe warunki do czystej gry rynkowej.

• Deregulację poszczególnych segmentów rynku usług bankowych .

• Wzrost konkurencji między bankami oraz obecność nowych konkurentów na rynku.

• Innowacje technologiczne wywierające istotny wpływ na system rozliczeń.

• Kreowanie nowych produktów.

• Wzrost wymagań klientów banków.

• Internacjonalizację bankowości oraz wykształcenie się międzynarodowej, transgranicznej bankowości.

• Rozwój bankowości firm, korporacji ponadnarodowych dzięki sekurytyzacji kredytów i zwiększeniu zapotrzebowania na bankowość inwestycyjną,

• Orientację strategiczną w bankach poddanych presji rynkowej⁴.

Zmiany zachodzące w otoczeniu sektora bankowego wywierają wpływ na konkurencję na tym rynku. Złożony charakter działalności bankowej powoduje, że jest ona w tym wypadku zjawiskiem skomplikowanym. Silna konkurencja, która w gospodarce jest siłą napędową, w sektorze bankowym nie jest aż tak wskazana. Może stanowić duże zagrożenie dla poszczególnych banków i dla stabilności całego sektora. Dla przykładu sytuacja, w której banki obniżają wymagania przy udzielaniu kredytów, może doprowadzić do destabilizacji systemu bankowego⁵.

Przeanalizowanie sposobów konkurowania na rynku usług bankowych ułatwia podzielenie tego rynku na segmenty. Możemy wyróżnić:

• Rynki pożyczkowe, obejmujące rynki pieniężne i kredytowe, oraz rynki emisji o stałej lub zmiennej stopie procentowej, będące rynkami wysoce konkurencyjnymi. Istnieje tutaj duża przejrzystość rynku oraz duża ilość dostępnej uczestnikom informacji. Dlatego też konkurencja cenowa jest dość intensywna, a poszczególne podmioty mają niewielki wpływ na warunki rynkowe.

• Rynki lokalne, detaliczne, na których działający bank jest wyłącznym dostawcą usług bankowych. W związku z tym posiada on lokalną pozycję monopolistyczną. Sytuacja taka jednak nie musi w istocie prowadzić do nadużywania tej pozycji przez bank, klienci bowiem mogą korzystać z usług innego banku, np. w sąsiednim mieście.

• Rynki kart kredytowych, które zarówno w wymiarze narodowym, jak i międzynarodowym są opanowane przez klika grup konkurentów. Występuje tutaj silna konkurencja, polegająca na zabieganiu o poparcie przez główne grupy bankowe, zajmujące się dystrybucją usług związanych z kartami. Ze względu na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa systemu finansowego władze danego kraju mogą popierać kooperację w tej dziedzinie.

• Rynek emisji obligacji rządowych, który w wielu krajach został zdominowany przez konsorcjum instytucji finansowych. W celu pogłębienia konkurencji na tym rynku organy zarządzania długiem publicznym mogą stosować technikę przetargu.

• Rynek klientów korporacyjnych, na którym zasadniczą rolę odgrywają silne banki o międzynarodowym zasięgu. Pomimo intensywnej konkurencji banki te często tworzą konsorcja dla wielkich kredytobiorców w celu emitowania i lokowania na rynku światowym obligacji i akcji przedsiębiorstw. Aby ułatwić doradztwo oraz dostęp do usług finansowych, banki tworzą oddziały lub spółki córki w krajach, w których klienci prowadzą swoją działalność.

• Usługi związane z podażą kapitału dla małych i średnich firm, świadczone często przez firmy spoza sektora bankowego. Mogą to być spółki, fundusze (venture capital firms/funds), których celem jest udostępnianie kapitału odpowiednim firmom, bez zarządzania nimi. W wielu krajach banki, domy maklerskie oraz giełdy podjęły kroki w celu umożliwienia małym i średnim firmom dostępu do rynku kapitałowego poprzez tzw. rynki równoległe.

• Usługi związane z kapitałem akcyjnym, które dotyczą nowych emisji, ich zbywania oraz doradztwa, działalność na rynku wtórnym przez zarządzanie zleceniami klientów lub handel akcjami na własny rachunek, portfolio management, zarządzanie własnymi pakietami, pakietami funduszy wzajemnych, emerytalnych, ubezpieczeń itp. Rynki te nabrały znaczenia w ostatnich latach. Znacznie ważniejsza od cenowej jest tutaj konkurencja jakością, zwłaszcza przez pozyskiwanie wysoko wykwalifikowanych kadr⁶.

  Rynki różnią się występującą na nich siłą konkurencji. Ze względu na nią wymienia się cztery główne modele rynku, a mianowicie: konkurencję monopolistyczną, konkurencję doskonałą, czysty monopol oraz oligopol.  Typowy rynek usług bankowych ma strukturę rynku zbliżoną do oligopolu. Charakteryzuje ją funkcjonowanie grupy dużych banków (uczestników, sprzedawców), których udział w ogólnej wielkości podaży, siła ekonomiczna oraz znaczenie dla sektora są duże, a obok nich licznych, małych banków odgrywających rolę uzupełniającą. Dostęp do rynku dla nowych podmiotów jest stosunkowo trudny ze względu na występujące różnorodne bariery wejścia w postaci wymagań kapitałowych, technologicznych lub surowcowych. Istnieje tutaj wyraźny podział zadań pomiędzy podmiotami wchodzącymi w skład sektora bankowego, które działają w różnych segmentach rynku, specjalizują się w zróżnicowanych operacjach bankowych oraz obsługują różnych klientów.

Metody konkurowania w ramach oligopolu są specyficzne. Wśród nich główne znaczenie mają elementy niecenowe, takie jak:

• jakość produktów i usług,

• zróżnicowanie oferty produktowej,

• metody dystrybucji i promocji,

• wizerunek firmy,

• osiągany poziom kosztów.

Konkurencja w sektorze bankowym nie polega na ostrym, rujnującym współzawodnictwie⁷. Nie pojawia się również zjawisko eliminacji jednostek małych, o znaczeniu lokalnym.

Wielkie banki stanowią element stabilizujący cały sektor, istnieje bowiem przekona-
nie, że są one bezpieczniejsze. Ponadto ich przewaga ujawnia się w jakości i wachlarzu świadczonych usług oraz we wprowadzanych innowacjach. Duże banki w sektorze ban-
kowym wywierają wpływ na zachowania mniejszych podmiotów, dokonując zmian w poziomie oprocentowania, oferując nowe formy lokat czy kredytów. Ponieważ produkty bankowe nie podlegają ochronie patentowej, często duże i silne kapitałowo banki, wprowadzając nowe rozwiązania produktowe lub techniczne, stają się inicjatorami postępu w sektorze bankowym.

Konkurencja pomiędzy jednostkami o podobnych rozmiarach i podobnym profilu specjalizacyjnym występuje, ale w odmiennej niż na innych rynkach, złagodzonej formie. Są pewne powody, dla których konkurencja w sektorze bankowym jest specyficzna. Można tu wymienić:

• istnieje konieczność utrzymywania stałej współpracy z pozostałymi partnerami w sektorze w zakresie wzajemnych rozliczeń, udzielania kredytów konsorcjalnych oraz operacji
  dealerskich na rynku finansowym,

• na działalność banków silny wpływ wywiera stopień stabilizacji i zaufania wobec sektora bankowego, stąd wszyscy uczestnicy rynku są zainteresowani podtrzymaniem tej atmosfery i współpracą w zakresie udzielania pomocy jednostkom, które znalazły się w trudnej sytuacji⁸.

Banki nie mogą odizolować się od kontaktów z innymi bankami, nawet tymi, które zostały uznane za jednostki konkurencyjne. Wynika to m.in. z wymogów obrotu płatniczego, który zmusza do przyjmowania wszystkich zleceń płatniczych, także tych, które są adresowane do firm posiadających rachunki u konkurentów. Banki są więc „skazane na współpracę”⁹. Współpraca ta znajduje także wyraz w relacjach korespondenckich oraz dokonywaniu operacji arbitrażowych. Nie oznacza to jednak, że pomiędzy bankami funkcjonującymi na tych samych rynkach nie występuje konkurencja.

Jednym z obszarów walki konkurencyjnej jest polityka cenowa obejmująca politykę stóp procentowych depozytów, politykę kosztu kredytu oraz politykę kosztu operacji pośredniczących¹⁰.

Istotnym narzędziem w walce konkurencyjnej jest również poziom jakości obsługi klienta, mający szczególne znaczenie w zakresie kredytowania. Przy tego rodzaju usługach klienci najwyżej cenią sprawność procedur, szybkość podejmowania decyzji oraz elastyczność banku w określaniu warunków spłaty kredytu. Do elementów walki konkurencyjnej zalicza się także zakres oferowanych usług bankowych, sposób ich dystrybucji oraz nabierający w ostatnim czasie dużego znaczenia marketing bankowy.

1. Bank jako instytucja zaufania publicznego i stabilność sektora bankowego

Podstawowym powodem dla uznawania banków za instytucje zaufania publicznego jest przyjmowanie od klientów wkładów pieniężnych. Pozostawiając w banku jakąś część swojego majątku chcemy mieć pewność co do tego, że środki te będą bezpieczne. Dlatego też oczekujemy od banków zachowania najwyższych standardów odnośnie staranności przy wykonywaniu powierzonych im zadań. I to zarówno przy powierzaniu bankom swoich pieniędzy, jak i w zakresie kompetentnej obsługi klienta, jasnej i rzetelnej informacji o warunkach kredytu, zachowania w tajemnicy informacji o stanie rachunków oraz współpracy w razie zaistnienia ewentualnych problemów.

Źródłem zaufania do banków jako instytucji zaufania publicznego są przede wszystkim szczególne uregulowania prawne, mające zapewnić ostrożne prowadzenie działalności. Określają także zasady odpowiedzialności w razie niespełnienia stawianych przez prawo wymogów. Podstawowe znaczenie ma w tym względzie nadzór nad bankami. W Polsce nadzór nad bankami sprawowany jest przez Komisję Nadzoru Finansowego. Głównym zadaniem KNF jest licencjonowanie działalności bankowej, tworzenie regulacji ostrożnościowych oraz kontrolowanie działalności bankowej.

NBP, KNF oraz Bankowy Fundusz Gwarancyjny tworzą sieć instytucji, które określamy jako instytucje sieci bezpieczeństwa (ang. safety net). Główną funkcją BFG jest gwarantowanie depozytów bankowych. Ponadto w sektorze bankowym na szczeblu centralnym działają inne podmioty, które zapewniają jego sprawne i dobre funkcjonowanie. Jest to Krajowa Izba Rozliczeniowa, Biuro Informacji Kredytowej oraz Związek Banków Polskich.

Publiczne zaufanie do banków opiera się jednak również na innych elementach ich działalności. W szczególności na obowiązku zachowania tajemnicy bankowej, rzetelnego informowania o warunkach umów zawieranych z konsumentami, rygorystycznego przestrzegania przepisów dotyczących rezerw finansowych i innych, wynikających ze szczególnych przepisów prawa. Bank jako instytucja zaufania publicznego pełni następujące role i funkcje:

• dysponuje środkami przyjętymi od klientów,

• przyczynia się do sprawnego funkcjonowania gospodarki,

• jest jednostką świadcząca usługi publiczne,

• ryzyko bankowe – ryzykiem całego społeczeństwa,

• zapewnienie przez państwo stabilności i ograniczenia ryzyka w działalności banku.

W związku z rolą, którą odgrywają banki nakłada się na nie pewne obowiązki. Możemy tu między innymi wymienić:

• Obowiązek utrzymywania płynności płatniczej.

• Obowiązek zachowania szczególnej staranności w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa powierzonych banków i środków pieniężnych.

• Obowiązek zachowania tajemnicy bankowej dotyczący zachowania tajemnicy bankowej przez banki i osoby w nich zatrudnione, a także osoby pośredniczące w realizacji czynności bankowych.

• Obowiązek przeciwdziałania wykorzystywaniu działalności banku do prania pieniędzy. Proceder określany mianem prania pieniędzy oznacza dokonywanie wszelkiego rodzaju operacji nabywania lub przenoszenia praw w celu zalegalizowania dochodów pochodzących z przestępstw.

• Obowiązek publicznego ogłaszania stosowanych przez bank stawek oprocentowania depozytów, kredytów i pożyczek pieniężnych, stawek prowizji i wysokości opłat pobieranych za usługi bankowe.

Kondycja sektora bankowego jest bardzo ważna dla każdej gospodarki rynkowej. Istnieją bowiem zależności między solidnością i dobrym stanem banków, a sprawnością gospodarczą. Tak jak od sprawności systemu gospodarczego zależą warunki życia ludzi w danym kraju, tak od sprawności sektora bankowego zależą funkcjonowanie współczesnych gospodarek.

Przykładem może być to, że w miarę wzrostu realnego dochodu narodowego w przeliczeniu na jednego mieszkańca rośnie udział instytucji finansowych w kreowaniu dochodu narodowego. Zjawisko to nazywane jest pogłębianiem finansowym (ang.financial deepening). Polega na tym, że coraz większa część aktywów przyjmuje formę finansową.

Gdy ma miejsce rozwój gospodarczy wzrost przeciętnej relacji wartości aktywów instytucji finansowych do dochodu narodowego następuje szybciej. Szybki rozwój gospodarczy występuje w krajach, w których stopień rozwoju rynków finansowych jest wysoki. Wobec tego można powiedzieć, że w każdym państwie sprawność funkcjonowania sektora bankowego jest ważnym czynnikiem rozwoju całej gospodarki, a słabość systemu bankowego danego kraju może zagrozić stabilności całej gospodarki¹¹.

O sprawnym sektorze bankowym możemy mówić, gdy poszczególne jego elementy (instytucje i regulacje) działają w taki sposób, aby konkurencyjny i efektywny sektor bankowy był jednocześnie sektorem bezpiecznym i stabilnym, sprawnie wypełniającym swoje zadania wobec innych sektorów gospodarki.

Dlatego tak istotna jest stabilność systemu bankowego. Jest to zdolność systemu bankowego do zachowania płynności finansowej oraz poszczególnych banków do pokrywania strat i ryzyka nieodłącznie towarzyszącego ich działalności z kapitału własnego¹². Stabilność sektora bankowego stanowi jedną z podstaw stabilności systemu gospodarczego kraju¹³. Oszczędności deponowane w bankach wraz z kapitałem zagranicznym wpływają możliwości inwestycyjne gospodarki, udzielone kredyty określają popyt rynkowy. Pieniężny charakter większości rozliczeń powoduje, że banki nie tylko wywierają wpływ na sprawność obrotu pieniężnego, ale czynnie uczestniczą w procesach gospodarczych. Stabilność sektora bankowego jest istotna również z punktu widzenia stabilizacji wartości pieniądza. Jest także jednym z warunków skutecznej polityki pieniężnej banku centralnego, któremu poświęcony będzie rozdział 3. Podręcznika.

Gdy mówimy o sprawności i stabilności sektora bankowego należy również wziąć pod uwagę jego strukturę podmiotową. Współczesne banki funkcjonują na otwartych, integrujących się i pozostających pod wpływem globalizacji rynkach dlatego też nie liczba banków, lecz ich jakość ma zasadnicze znaczenie dla sprawności systemu. W rozwiniętych i ukształtowanych systemach bankowych główną rolę odgrywają banki duże, silne kapitałowo i wiarygodne. Odpowiadają one potrzebom dużych klientów, takich jak rząd oraz klienci instytucjonalni – duże korporacje. Im banki są większe, tym szerszy jest zakres ich działania oraz mniejsze ryzyko koncentrowania kredytu. Duże banki mają wiele przewag konkurencyjnych. Na przykład większe bezpieczeństwo dla samego banku i dla klientów, możliwość ograniczania nakładów na budowę zaufania do banku oraz wypłatę większych dywidend dla akcjonariuszy.

1. Źródła prawa bankowego i czynności bankowe

Prawo bankowe w szerokim ujęciu, obejmuje ogół przepisów prawnych dotyczących tworzenia i likwidacji banków, ich struktury organizacyjnej i zasad funkcjonowania oraz nadzoru nad nimi. Prawo bankowe ma charakter interdyscyplinarnego działu prawa, zawierającego elementy regulowane przypisami prawa cywilnego, handlowego, spółdzielczego, administracyjnego, finansowego, walutowego i dewizowego. Do podstawowych źródeł prawa bankowego zaliczamy:

• Konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe;

• Akty podustawowe o charakterze wykonawczym (rozporządzenia, dominują zarządzenia Prezesa NBP oraz uchwały i zarządzenia KNF).

W działalności banku znaczenie mają także statuty banków, zrównane co do swojej mocy prawnej z ustawą oraz autonomiczne wewnętrzne normotwórstwo bankowe, występujące głównie w postaci regulaminów i ogólnych warunków zawierania umów

Pośród najważniejszych ustawowych źródła prawa bankowego w Polsce możemy wymienić m.in. :

• Ustawę z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. nr 140, poz.939 ze zm.),

• Ustawę z dnia 29 sierpnia 1997 r. o NBP (Dz.U. nr 140, poz.938 ze zm.),

• Ustawę z dnia 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (Dz.U. nr 140, poz. 940 ze zm.),

• Ustawę z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz.U. nr 157, poz.1119 ze zm.),

• Ustawę z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz.U. 1995, nr 4, poz.18 ze zm.),

• Ustawę z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających (Dz.U. nr 119, poz.1252 ze zm),

• Ustawę z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz.U. 2011, nr 199, poz. 1175 ze zm.),

• Ustawę z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. 2012 poz. 855),

• Ustawę z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. 2011, nr 126, poz. 715).

Ustawa Prawo bankowe określa zasady prowadzenia działalności bankowej, tworzenia i organizacji banków, oddziałów i przedstawicielstw banków zagranicznych, a także oddziałów instytucji kredytowych oraz zasady sprawowania nadzoru bankowego, postępowania naprawczego, likwidacji i upadłości banków. Aktualna definicja banku eksponuje wyraźnie aspekty formalnoprawne jego tworzenia i funkcjonowania. Art.2 Ustawy Prawo bankowe określa bank jako utworzoną zgodnie z przepisami ustawy osobę prawną, która działa na podstawie zezwolenia uprawniającego ją do świadczenia czynności bankowych, które obciążają ryzykiem powierzone bankowi środki i to pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.

W polskim prawie bankowym nie występuje pojęcie instytucji kredytowej, które powszechnie występuje w regulacjach krajów UE. Instytucję kredytową definiuje się jako instytucję, która przyjmuje depozyty publiczne i inne fundusze na zasadzie zwrotności oraz udziela kredytów na własny rachunek. Instytucjami takimi mogą być zarówno banki, jak i inne instytucje nie posiadające statusu banku, a określane mianem instytucji parabankowych.

Czynności bankowe możemy podzielić na kilka grup, w zależności od przyjętych kryteriów. Jednym z nich jest rozróżnienie czynności bankowych zastrzeżonych wyłącznie dla banków oraz takich, które mogą wykonywać inne instytucje. Na tej podstawie możemy mówić o czynnościach bankowych sensu stricto i largo. Wykonywanie czynności bankowych sensu stricto zastrzeżono wyłącznie dla banków. Uprzywilejowanie tej grupy polega na możliwości wystawiania bankowych tytułów egzekucyjnych. Do tych czynności należą: przyjmowanie wkładów pieniężnych (płatnych na żądanie, terminowych), udzielanie kredytów i gwarancji bankowych, przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych, emitowanie bankowych papierów wartościowych. Czynności sensu largo mogą także wykonywać podmioty niebankowe, z tym że nie mają one wówczas charakteru czynności bankowych. Należą do nich: udzielanie pożyczek pieniężnych, nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych, operacje czekowe i wekslowe, udzielanie poręczeń.

Zgodnie z ustawą Prawo bankowe czynnościami bankowymi są:

• przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów,

• prowadzenie innych rachunków bankowych,

• udzielanie kredytów,

• udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych oraz otwieranie akredytyw,

• emitowanie bankowych papierów wartościowych,

• przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych,

• wydawanie instrumentów pieniądza elektronicznego,

• wykonywanie innych czynności przewidzianych dla banków w odrębnych ustawach.

Czynnościami bankowymi są również następujące czynności, jeśli są wykonywane przez banki:

• udzielanie pożyczek pieniężnych,

• operacje czekowe i wekslowe oraz operacje, których przedmiotem są warranty,

• wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu,

• terminowe operacje finansowe,

• nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych,

• przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych,

• prowadzenie skupu i sprzedaży wartości dewizowych,

• udzielanie i potwierdzanie poręczeń,

• wykonywanie czynności zleconych związanych z emisją papierów wartościowych,

• pośrednictwo w dokonywaniu przez rezydentów przekazów pieniężnych zagranicę oraz rozliczenia w kraju z nie rezydentami.

Banki mogą wykonywać również następujące czynności bankowe:

• obejmować lub nabywać akcje i prawa z akcji, udziały innej osoby prawnej i jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych,

• zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych,

• dokonywać obrotu papierami wartościowymi,

• dokonywać w warunkach uzgodnionych z dłużnikiem zamiany wierzytelności na składniki majątku dłużnika, z tym że bank jest zobowiązany do ich sprzedaż w okresie nie dłuższym niż 3 lata od daty nabycia,

• nabywać i zbywać nieruchomości,

• świadczyć usługi konsultacyjno-doradcze w sprawach finansowych,

• świadczyć usługi certyfikacyjne w rozumieniu przepisów o podpisie elektronicznym,

• wykonywać inne czynności jeżeli przepisy innych ustaw uprawniają je do tego.

Czynności bankowe można także podzielić z punktu widzenia ich wpływu na bilans i dochody banku Na tej podstawie możemy wyróżnić aktywne, pasywne i pośredniczące czynności bankowe¹⁴. Aktywne zwiększają poziom aktywów i są źródłem przychodów odsetkowych i kapitałowych. Należy tu:

• udzielanie kredytów i pożyczek,

• emisja kart kredytowych,

• dyskonto weksli,

• inwestycje w papiery wartościowe.

Czynności pasywne zwiększają poziom pasywów banku i są źródłem kosztów odsetkowych i kosztów pozyskania kapitału. Polegają na:

• przyjmowaniu depozytów,

• zaciąganiu kredytów w banku centralnym i innych bankach,

• emisji bankowych i niebankowych papierów wartościowych.

Czynności pośredniczące (prowizyjne) są źródłem przychodów prowizyjnych naliczanych od świadczonych usług. Zaliczamy do nich:

• usługi sejfowe,

• usługi kantorowe,

• rozliczenia pieniężne gotówkowe i bezgotówkowe,

• emisja kart debetowych,

• usługi doradcze,

• usługi bankomatowe,

• zarządzanie ryzykiem finansowym klientów.

  1. Charakterystyka struktury systemu bankowego w Polsce – rodzaje banków i pośredników finansowych na polskim rynku usług bankowych

Polski system bankowy naturalnie zbliżony jest bardziej do modelu niemiecko-japońskiego. Jego najważniejsze elementy to Narodowy Bank Polski (NBP), banki komercyjne, banki spółdzielcze, Komisja Nadzoru Finansowego (KNF) i Bankowy Fundusz Gwarancyjny (BFG).

Obok wymienionych instytucji w strukturze systemu bankowego w Polsce funkcjonuje Krajowa Izba Rozliczeniowa (KIR), Biuro Informacji Kredytowej (BIK) oraz Związek Banków Polskich (ZBP). Podstawami prawnymi funkcjonowania polskiego systemu bankowego są ustawy Prawo Bankowe i Ustawa o Narodowym Banku Polskim.

Struktura systemu bankowego w Polsce jest dwuszczeblowa. Pierwszy poziom tworzy NBP, zaś drugi szczebel pośrednicy finansowi. Dominują tu banki uniwersalne, które łączą usługi depozytowo-kredytowe z operacjami na rynku kapitałowym. Ponadto występują banki spółdzielcze oraz niebankowe instytucje depozytowo-kredytowe.

Banki uniwersalne są przedsiębiorstwami bankowymi, które maksymalizują zysk zgodnie z Prawem bankowym. W związku z tym są bankami komercyjnymi. Obsługują wszystkie typy klientów. Oferują szeroki zakres usług finansowych. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) na koniec czerwca 2014 r., w Polsce działalność operacyjną prowadziły 634 banki (o 8 mniej niż w 2013 r). Banków komercyjnych było 67, z czego 56 banków z przewagą kapitału zagranicznego. Ponadto funkcjonowało 567 banków spółdzielczych (tab. 1.)

Tabl. 1. Liczba banków według formy organizacyjnej i struktury własności
Wyszczególnienie	2013
	stan na 30 czerwca
Ogółem	642
Komercyjne	70
z przeważającym udziałem kapitału polskiego	10
z przeważającym udziałem kapitału zagranicznego, w tym:	60
ze 100% udziałem kapitału zagranicznego, w tym:	43
oddziały instytucji kredytowych	27
Spółdzielcze	572

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zamieszczonych na www.stat.gov.pl

Do największych banków według wielkości sumy bilansowej (wielkości aktywów) na koniec 2013 r. należały:

• PKO Bank Polski – 199,2 mld zł,

• Bank Pekao – 158,5 mld zł,

• Bank Zachodni WBK – 106,1 mld zł,

• mBank – 104,3 mld zł,

• ING Bank Śląski – 86,8 mld zł.

Niekomercyjne banki depozytowo-kredytowe reprezentują interes lokalnych społeczności. W Polsce są to banki spółdzielcze. Banki spółdzielcze prowadzą działalność w oparciu o przepisy Ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających. Podlegają one także regulacjom Prawa bankowego oraz Prawa Spółdzielczego. Banki spółdzielcze funkcjonują w formie spółdzielni, która jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, która w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Banki spółdzielcze podlegają nadzorowi KNF. Oferują szeroki zakres usług bankowych i obsługują klientów indywidualnych, instytucjonalnych, samorządy oraz sektor rolniczy. Na koniec czerwca 2014 r. działało 567 banków spółdzielczych, z czego 362 banki były zrzeszone w BPS SA (Bank Polskiej Spółdzielczości SA), 204 w SGB SA (Spółdzielcza Grupa Bankowa SA), zaś Krakowski Bank Spółdzielczy funkcjonował samodzielnie.

Niebankowe instytucje depozytowo-kredytowe obsługują wyłącznie swoich członków, nie sprzedają usług na rynku. Należą do nich: Pracownicze Kasy Zapomogowo-Pożyczkowe oraz Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe (SKOK). Instytucje tego typu nazywane są powszechnie uniami kredytowymi. Działają w ponad 100 krajach i skupiają około 208 mln osób. Specyficzny charakter tych instytucji dobrze ilustruje motto amerykańskich unii, które brzmi „Nie dla zysku, nie z powodu miłosierdzia, 
ale po to, żeby służyć”. SKOK-i pełnią ważną rolę społeczną. Wynika ona stąd, że obsługują osoby, którzy bez możliwości korzystania ze spółdzielczych kas byłyby eliminowane z rynku usług bankowych. Tym samym nie miałyby dostępu do pewnych usług finansowych, zwłaszcza kredytów.

SKOKi działają w Polsce od 1992 r. Ich działalność reguluje Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych. Zrzeszają ponad 2,6 mln osób. Sieć placówek SKOK jest największą co do wielkości wśród instytucji oferujących ludności usługi finansowe (tab. 2.).

Tab. 2. Charakterystyka ilościowa sektora SKOK

Lata	Liczba kas (z oddziałami)	Liczba członków w tys.	Aktywa w tys. zł	Depozyty w tys. zł	Pożyczki w tys. zł
2013	1892	2660	18668443	17431805	12035777
Do końca 06.2014 r.	1874	2663	18226048	16992322	12267426

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych www.skok.pl

Kasy uczestniczą w ustawowym systemie gwarantowania środków pieniężnych, którego zasady określa ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym.

PODSUMOWANIE

O systemie bankowym można mówić wówczas, gdy istnieje  wielopoziomowy układ złożony z banku centralnego i banków komercyjnych. Dwupoziomowość systemu bankowego jest rezultatem długotrwałej ewolucji. Układ bank centralny - banki komercyjne ma fundamentalne znaczenie dla specyfiki funkcjonowania systemu bankowego na danym rynku. W praktyce ukształtowały się dwa modele systemu finansowego: model anglo-amerykański i model niemiecko-japoński.

System bankowy składa się z ogółu jednostek zajmujących się działalnością bankową w kraju, a także cele, reguły i procedury, według których jest ona wykonywana oraz wzajemne więzi występujące między nimi.

Pośrednictwo finansowe jest procesem, który obejmuje deponowanie przez podmioty nadwyżkowe środków w instytucjach finansowych, które z kolei pożyczają je podmiotom zgłaszającym popyt. Specyfika banków jest rezultatem pełnienia przez nie szczególnych funkcji w gospodarce. W związku z rolą banków określa się je jaki instytucje zaufania publicznego.

Typowy rynek usług bankowych ma strukturę rynku podobną do oligopolu. Charakteryzuje ją funkcjonowanie grupy dużych banków (uczestników, sprzedawców), których udział w ogólnej wielkości podaży, siła ekonomiczna oraz znaczenie dla sektora są duże, a obok nich licznych, małych banków odgrywających rolę uzupełniającą.

Powstawanie, funkcjonowanie oraz zasady likwidowania banków, a także zasady funkcjonowania nadzoru bankowego regulują normy prawne zawarte w Prawie bankowym oraz pozostałych ustawach regulujących funkcjonowanie systemu bankowego w Polsce. Podstawowymi źródłami prawa bankowego są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe i akty podustawowe o charakterze wykonawczym. W działalności banku znaczenie mają także statuty banków, regulaminy i ogólne warunki zawierania umów.

Ustawa Prawo bankowe określa bank jako utworzoną zgodnie z przepisami ustawy osobę prawną, która działa na podstawie zezwolenia uprawniającego ją do świadczenia czynności bankowych, które obciążają ryzykiem powierzone bankowi środki i to pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.

Czynności bankowe można podzielić biorąc pod uwagę kilka kryteriów. Podział czynności bankowych z punktu widzenia ich wpływu na bilans i dochody banku pozwala wyróżnić czynności aktywne, pasywne i pośredniczące.

Polski system bankowy naturalnie zbliżony jest bardziej do modelu niemiecko-japońskiego. Podstawami prawnymi funkcjonowania polskiego systemu bankowego są m.in. ustawy Prawo Bankowe i Ustawa o Narodowym Banku Polskim. Jego najważniejsze elementy to NBP, banki komercyjne, banki spółdzielcze, unie kredytowe, KNF i BFG.

Pytania kontrolne do Rozdziału 1.

1. Czy układ, na który składają się wszystkie banki komercyjne i spółdzielcze możemy nazwać systemem bankowym?

2. Wymień 2 modele systemów bankowych i wskaż, do którego jest zbliżony polski system.

3. Jakie banki mają udział w kreacji pieniądza?

4. Na czym polega kreacja pieniądza?

5. Jak nazywamy pośrednictwo w doprowadzaniu do wzajemnego uzgadniania struktur podaży i popytu w zakresie wielkości środków pieniężnych, terminu informacji i ryzyka?

6. Wymień 5 rodzajów banków.

7. Czym są usługi brokerskie i jakie banki je świadczą.

8. Czy banki spółdzielcze są instytucjami komercyjnymi?

9. Dlaczego banki są uważane za instytucje zaufania publicznego?

10. Wymień 2 doktryny odnoszące się do banków i wyjaśnij na czym polegają.

11. Wymień 5 najbardziej charakterystycznych cech otoczenia, które wpłynęły na zmiany i rozwój sektora bankowego.

12. Jaką strukturę ma typowy rynek usług bankowych?

13. Czy małe banki o znaczeniu lokalnym są eliminowane przez konkurencję w sektorze bankowym?

14. Czy silna konkurencja jest zjawiskiem pożądanym w sektorze bankowym?

15. Czym jest teoria konkurencji zdolnej do działania?

16. Czym jest stabilność sektora bankowego?

17. Jakie instytucje odpowiadają za wzmocnienie bezpieczeństwa sektora bankowego?

18. Opisz optymalny rodzaj struktury sektora bankowego.

Ćwiczenie 1. Uzupełnij luki w tekście. Opracuj odpowiedź na zamieszczone pytania.

1. Pośrednictwo finansowe oznacza zaciąganie pożyczek przez…………………….od

……………………………………….., a nie bezpośrednio od podmiotów nadwyżkowych. Pośrednictwo finansowe jest procesem, który obejmuje deponowanie przez ……………………………………………. środków w instytucjach finansowych, które z kolei pożyczają je………………………………………………...

1. Dlaczego pożyczkobiorcy nie pożyczają środków bezpośrednio od tych podmiotów, które dysponują nadwyżkami środków finansowych?

2. Wyjaśnij pojęcie kosztów transakcyjnych?

3. Jakie znasz rodzaje koszty transakcyjne.

4. Czym różnią się w swoich wymaganiach pożyczkobiorcy i pożyczkodawcy?

5. Dlaczego istnieją banki?

6. Na czym polega specyfika działania banku?

Ćwiczenie 2. Określ, które z twierdzeń jest prawdziwe (P/F)?

1. Bank jest instytucja zaufania publicznego ponieważ dysponuje środkami przyjętymi

od klientów.

1. W kreacji pieniądza w gospodarce bierze udział tylko bank centralny.

2. Pieniądz gotówkowy stanowi zobowiązanie banku centralnego.

3. Banki dokonują transformacji pieniądza w czasie.

4. Tylko wybrane banki nie są zobowiązane do przestrzegania tajemnicy bankowej.

5. Udzielane przez banki z depozytów kredyty nie powodują zmiany ilości pieniądza w obiegu.

6. Zakres działania współczesnych banków nie ulega stopniowym zmianom.

7. Istotą funkcjonowania każdego banku komercyjnego jest czerpanie dochodów z wykonywania operacji bankowych.

8. Kreacja pieniądza żyrowego następuje wyłącznie w bankach komercyjnych.

9. Banki komercyjne nie mogą samodzielnie decydować o zawieranych transakcjach, np. o przyjęciu określonej sumy depozytów.

10. Nie ma żadnych różnic pomiędzy systemami bankowymi w różnych krajach.

11. Banki są instytucjami zaufania publicznego, co z natury rzeczy wymusza określony sposób postępowania, odpowiadający temu powołaniu.

12. Banki uczestniczą w alokacji i transformacji środków pieniężnych.

13. Banki pośredniczą w zawieraniu transakcji pomiędzy podmiotami zgłaszającymi popyt na środki finansowe a podmiotami dysponującymi ich nadwyżką.

14. Systemy bankowe w gospodarce rynkowej mogą mieć strukturę jednoszczeblową.

15. Stworzenie warunków do transformacji środków pieniężnych i ich inwestowania w czasie, zarówno co do wielkości, jaki i ryzyka jest jedną z funkcji systemu bankowego.

16. We współczesnych systemach bankowych banki komercyjne stanowią pierwszy poziom, bank centralny drugi poziom.

17. Banki specjalistyczne dokonują wszystkich czynności bankowych, czyli łączą transakcje depozytowo-kredytowe z obrotem papierami wartościowymi i emisją tych papierów.

18. Bank uniwersalny jest bankiem komercyjnym.

19. Parabanki są bankowymi instytucjami depozytowo-kredytowymi.

20. Banki nie dokonują transformacji terminów i kwot pieniądza.

21. Bankowość uniwersalna jest związana z bezpośrednim transferem oszczędności na rynek pieniężny i kapitałowy.

Prawidłowe odpowiedzi do ćwiczenia 2.:

1. P

2. F

3. P

4. P

5. F

6. F

7. F

8. P

9. F

10. F

11. F

12. P

13. P

14. P

15. F

16. P

17. F

18. F

19. P

20. F

21. F

22. F

Ćwiczenie 3.

1. Czynności bankowe sensu stricto to:

a) udzielanie poręczeń

b) przyjmowanie wkładów pieniężnych

c) udzielanie kredytów

d) przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych,

e) udzielanie pożyczek pieniężnych

f) emitowanie bankowych papierów wartościowych.

2. Czy banki mogą nabywać i zbywać nieruchomości?

a) Tak

b) Nie

3. Czynności bankowe będące źródłem kosztów odsetkowych, to czynności:

a) aktywne

b) pasywne

c) pośredniczące

4. Emisja kart debetowych należy do czynności:

a) aktywnych

b) pośredniczących

5. Polski system bankowy naturalnie zbliżony jest bardziej do modelu:

a) niemiecko-japońskiego

b) anglosaskiego

c) amerykańskiego

6. Najważniejsze elementy polskiego systemu bankowego to:

a) Bank Centralny, banki komercyjne, banki spółdzielcze, Komisja Nadzoru
Finansowego i Bankowy Fundusz Gwarancyjny

b) Narodowy Bank Polski, banki komercyjne, banki spółdzielcze, Związek
Banków Polskich i Bankowy Fundusz Gwarancyjny

c) Narodowy Bank Polski, banki komercyjne, banki spółdzielcze, Bankowy
Fundusz Gwarancyjny

7. Wymień rodzaje banków w Polsce: …………………………………………….

8. Czynności bankowe:

a) to usługi świadczone przez banki są na gruncie prawa bankowego

b) sensu largo są dozwolone podmiotom niebankowym

c) zastrzeżone wyłącznie dla banków to tzw. czynności bankowe sensu stricto

d) polegają m.in. na przyjmowaniu wkładów pieniężnych na różne terminy,
prowadzeniu rachunków bankowych i udzielaniu kredytów

9. Do katalogu źródeł prawa bankowego w Polsce należą:

a) konstytucja, ustawy i ratyfikowane umowy międzynarodowe

b) akty podustawowe o charakterze wykonawczym (rozporządzenia, wśród
których dominują zarządzenia Prezesa NBP oraz

uchwały i zarządzenia KNF

c) statuty banków, zrównane co do swojej mocy prawnej z ustawą

d) autonomiczne wewnętrzne normotwórstwo bankowe w postaci regulaminów i
ogólnych warunków zawierania umów

e) decyzje administracyjne

Prawidłowe odpowiedzi do ćwiczenia 3.:

1. a,b,c,d,e,f

2. a

3. b

4. a

5. a

6. a

7. uniwersalne (komercyjne), spółdzielcze

8. a,b,c,d

9. a,b,c,d

Bibliografia:

Dobosiewicz Z., Podstawy bankowości, PWN, Warszawa 2000.

Górski M., Rynkowy system finansowy, PWE, Warszawa 2013.

Jaworski W.L., Bankowość. Podstawowe założenia, Poltext, Warszawa 2001.

Kosiński B. , Tendencje rozwojowe na rynku usług bankowych, w: Bankowość w Polsce i na świecie. Stan obecny i tendencje rozwojowe, red. L. Oręziak, B. Pietrzak, Olympus, Warszawa 2000/2001.

Kosiński B. , Zarządzanie przedsiębiorstwem bankowym, Poltext, Warszawa 1999.

Matthews K., Thompson J., Ekonomika bankowości, PWE, Warszawa 2007.

Liberska B., Sektor bankowy a kryzys azjatycki, „Bank i Kredyt”, 1999, nr 4, Bankowe ABC, nr 51.

Pietrewicz J., Konkurencyjność polskiego sektora bankowego w warunkach jednolitych standardów ostrożnościowych, „Bank i Kredyt”, 2000, nr 5.

Solarz J.K., Rozwój systemów bankowych, Zarządzanie i Finanse, Warszawa 1996.

Stępień K., Konsolidacja a efektywność banków w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2004.

Szpringer W. , Dostosowania strukturalne w gospodarce. Konkurencja czy regulacja?, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1994.

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. 1997 nr 140 poz. 939)

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. 1997 nr 140 poz. 938).

---

1. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. 1997 nr 140 poz. 939) i Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r.o NBP (Dz.U. 1997 nr 140 poz. 938).↩

2. K. Matthews, J. Thompson, Ekonomika bankowości, PWE, Warszawa 2007.↩

3. Z. Dobosiewicz, Podstawy bankowości, PWN, Warszawa 2000, s. 32 i nast.↩

4. K. Stępień, Konsolidacja a efektywność banków w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2004.↩

5. W.L. Jaworski, Bankowość. Podstawowe założenia, Poltext, Warszawa 2001, s. 35.↩

6. W. Szpringer, Dostosowania strukturalne w gospodarce. Konkurencja czy regulacja?, Dom Wydawniczy
   Elipsa, Warszawa 1994, s. 65.↩

7. Kosiński B. , Tendencje rozwojowe na rynku usług bankowych, w: Bankowość w Polsce i na świecie. Stan obecny i tendencje rozwojowe, red. L. Oręziak, B. Pietrzak, Olympus, Warszawa 2000/2001.↩

8. Ibidem, s. 130.↩

9. B. Kosiński, Zarządzanie przedsiębiorstwem bankowym, Poltext, Warszawa 1999, s.102.↩

10. Z. Dobosiewicz, Podstawy bankowości, PWN, Warszawa 2000, s. 41.↩

11. B. Liberska, Sektor bankowy a kryzys azjatycki, „Bank i Kredyt”, 1999, nr 4, Bankowe ABC, nr 51, s. 2.↩

12. J.K. Solarz, Rozwój systemów bankowych, Zarządzanie i Finanse, Warszawa 1996, s. 123.↩

13. J. Pietrewicz, Konkurencyjność polskiego sektora bankowego w warunkach jednolitych standardów ostrożno-
    ściowych, „Bank i Kredyt”, 2000, nr 5, s. 50.↩

14. M. Górski, Rynkowy system finansowy, PWE, Warszawa 2013, s. 126.↩