Pedagogika rok 1, Grupa

Teoretyczne podstawy wychowania

Czynniki socjologiczne kontroli społecznej

Praca za 3 + :P

Zasadniczym warunkiem istnienia instytucji i grupy społecznej jest postępowanie jej członków zgodnie z ustalonymi i ogólnie akceptowanymi schematami, które, jak pamiętamy z wcześniejszych rozważań, socjologowie nazywają wzorami. Znając wzory zachowań obowiązujące w danej zbiorowości możemy przewidywać, w ogólnym zarysie, sposoby pełnienia ról społecznych oraz reakcję otoczenia na takie ich pełnienie przez poszczególnych jej członków. Przewidywanie to jest możliwe, bowiem zachowania ludzkie nie mieszczące się we wzorach uznawanych za dopuszczalne spotykają się z reakcją innych, którą nazywa się sankcją wskazującą na funkcjonowanie kontroli społecznej, stanowiącej kolejny składnik i etap rozwoju analizowanej tu więzi. W każdej zbiorowości społecznej, zwłaszcza w małej grupie i społeczności lokalnej, spotykamy rozmaite sposoby wpływania na zachowania jednostek nie tylko pełniących w niej reprezentacyjne, ale i inne ogólnie znane role. Sposobami tymi są między innymi sugestie, nakazy, perswazja, nacisk i przymus fizyczny oraz cały system wyróżnień. Dzięki tym sposobom zmusza się innych i samego siebie do respektowania akceptowanych wzorów i systemu wartości, czyli do zachowań konformistycznych. Cały ten skomplikowany, ale nieskodyfikowany system oddziałowywań na zachowania jednostek i zbiorowości socjologowie określają kontrolą społeczną. Dotyczy ona głównie czynności i działań istotnych dla przebiegu życia społecznego, czyli ról publicznych i identyfikujących przynależność jednostki do określonej grupy. W niektórych grupach, zwłaszcza wysoce sformalizowanych, jakimi są zakony, wojsko, wywiad łub milicja, sfera prywatności zachowań jest o wiele węższa niż w środowisku studenckim. Kontrolą społeczną w różnym stopniu jesteśmy objęci wszyscy jako członkowie grup, dzięki którym należymy do społeczeństwa. Każda z grup, której jesteśmy członkami, jest częścią nas samych. Sprawując kontrolę nad innymi mimowolnie i pośrednio poddajemy wartościowaniu i ocenie własne postępowanie, czyli kontrola kogoś jest częściową samokontrolą. Powyższe wnioskowanie wskazuje, że system kontroli społecznej składa się z subtelnych i zróżnicowanych mechanizmów, które — za Janem. Szczepańskim — dzielimy na psychospołeczne i materialno-społeczne, przy czym podział ten w rzeczywistości nie jest, bo zasadniczo nie może być, zbyt ostry. Mechanizmy psychospołeczne to w zasadzie wspomniana już samokontrola, będąca między innymi swoistym oddźwiękiem kontrolowania zachowań innych osób. Stanowi ona posłuszeństwo wobec zinterioryzo-wanych norm i wartości, nazywane1 niekiedy sumieniem czy moralnym nakazem. Zbudowanie trwałej infrastruktury tworzącej psychospołeczne mechanizmy kontroli społecznej, czyli samokontroli, społecznie jest bardzo doniosłe. Mechanizmy materialno-społeczne to wszelkie działania dotyczące stosowania przymusu zewnętrznego przez pozostające z nami w styczności przestrzennej jednostki, zbiorowości i instytucje. Pierwszy z wymienionych mechanizmów jest bezpośrednio związany z moralnością człowieka, jego troską o własny honor i honor grupy, z którymi się identyfikuje, z poczuciem odpowiedzialności za własne działanie wobec rodziny, uczelni i braci studenckiej, społeczności lokalnej, ojczyzny itp. Drugi mechanizm, czyli materialno-społeczny, przejawia się w tym, że człowiek dąży do uznania społecznego i poczucia bezpieczeństwa. Zachowuje się konformistycznie głównie dlatego, aby zaspokoić te dążenia i aspiracje, którym towarzyszą zwykle wartości materialne i moralno-społeczne.
Podział mechanizmów kontroli społecznej na dwa rodzaje staje się bardziej problematyczny, gdy do jednego z nich chcemy zakwalifikować zwyczaj i obyczaj, które są istotnymi jej składnikami. Kwalifikują się najbardziej do ulokowania na pograniczu obu wyróżnionych i scharakteryzowanych już mechanizmów. Zapytajmy obecnie, a czymże jest zwyczaj i obyczaj, co je różni oraz dlaczego uznajemy je za komponenty kontroli, a tym samym i więzi społecznej. Zwyczaj jest na ogół pojmowany jako sposób zachowania się w określonych sytuacjach, który nie wywołuje negatywnych reakcji otoczenia. Są to chociażby nawyki higieniczne i kolejność ich wykonywania, sposób ubierania się i mówienia, spędzania wczasów, pory snu itp. Niektóre zwyczaje, początkowo o charakterze indywidualnym, upowszechniają się z biegiem czasu i obejmują jakąś zbiorowość terytorialną, kategorię zawodową lub inną. Jednym z tego rodzaju zwyczajów jest wracanie rekrutów z wojska w wyhaftowanych chustach na ramionach czy tradycyjne topienie „Marzanny” lub puszczanie wianków w jedną z czerwcowych nocy. Za naruszenie norm zwyczajowych jednostki się nie potępia, choć niektóre grupy oczekują od swoich członków przestrzegania akceptowanych w nich zwyczajów. W zasadzie każdy ma swobodę wyboru zwyczaju, czyli sposobu zachowania niemal obojętnego dla otoczenia, który nie wywołuje społecznej reakcji, a tym bardziej dokuczliwych sankcji. Inaczej przedstawia się kwestia z obyczajem, który jest sposobem postępowania, a nie zachowania jak zwyczaj. Postępowanie pojmowane jest najczęściej jako rodzaj zachowania, podlegającego ocenom wartościującym w sensie etycznym. Obyczaj możemy zdefiniować jako sposób postępowania, który grupa poddaje ocenom moralnym i za naruszenie którego stosuje sankcje. Jest on formą zmuszania jednostek do respektowania wartości grupowych, jakimi np. w środowisku studenckim są różne przejawy szacunku wobec wykładowców, zwłaszcza potencjalnych egzaminatorów, ustępowanie miejsca w salach dydaktycznych koleżankom spodziewającym się dziecka itp. Nie mówiąc już o takich obyczajach, jak okazywanie pomocy słabszym i chorym, wyrażanie współczucia osobom poszkodowanym, okazywanie szacunku symbolom narodowym i państwowym, dobre wyrażanie się o nieżyjących itp. Naruszenie obyczaju nie jest karane przez prawo, ale napiętnowane przez opinię publiczną, dysponującą jedynie sankcjami moralnymi, które czasami są bardziej dokuczliwe niż wyroki sądowe. Obyczaje są wzorami zachowań, związanymi z wartościami znaczącymi dla przebiegu życia grupy. Naruszanie tych wzorów zagraża jej spójności. Wobec członków dopuszczających się ekstrawagancji grupa stosuje różnorodne sposoby napiętnowania. Z ekstrawagantami osłabia się kontakty towarzyskie, nie dostrzega się ich w różnych kręgach, a nawet przy powitaniu nie podaje się im ręki. Obyczaje są istotniejszym składnikiem kontroli społecznej niż zwyczaje, opierają się bowiem nie tylko na zinterioryzowanym systemie wartości, czyli mechanizmie psychospołecznym, ale i na nacisku otoczenia, stosującego wobec ekstrawagantów sankcje. „Powtarzalność działań zwyczajowych — zauważa Zdzisław Cackowski — jest rezultatem przyzwyczajenia jednostki, nie budzącego społecznego sprzeciwu, ale też nie wymaganego społecznie, powtarzalność natomiast działań obyczajowych jest społecznie wymuszona” . Obyczaje kwalifikują się zatem bardziej do materialno-społecznego niż psychospołecznego mechanizmu kontroli, czyli odwrotnie niż zwyczaje. Bez względu na sygnalizowane różnice, zarówno zwyczaje, jak i obyczaje tworzą wspólnie układ czuwający nad konformizmem społecznym. Istotnym instrumentem kontroli społecznej są sankcje stanowiące uzupełnienie obyczaju. W sensie socjologicznym sankcje są rozumiane jako pozytywne i negatywne reakcje otoczenia na zachowanie się jednostek w sytuacjach społecznie doniosłych. W pewnym sensie sankcje kierują naszymi zachowaniami, zwłaszcza ich szczególnym typem — postępowaniem. W języku prawniczym i potocznym sankcje są pojmowane o połowę węziej niż to wynika z ich socjologicznej definicji, oznaczają bowiem tylko negatywne reakcje na zachowania odbiegające od norm społecznych i prawnych, czyli stanowią system kar.
Szerokie ujęcie sankcji stwarza socjologom znaczne możliwości klasyfikacyjno-typologiczne. Wyróżniają oni sankcje pozytywne i negatywne oraz formalne i nieformalne.
Pierwszy typ sankcji dotyczy zachowań lepszych niż się spodziewano. Przykładem takich sankcji w środowisku studenckim jest powiedzenie „świetnie to chłopie załatwiłeś”.
Drugi typ sankcji jest odwrotnością pierwszego. Przejawem zastosowania sankcji negatywnej może być unikanie rozmowy z kolegą, który kompromituje innych, wypowiadanie pod jego adresem różnych dokuczliwych określeń itp. Pierwszy i drugi typy mogą mieć formalny i nieformalny charakter, zależnie od tego, czy dane sankcje stosują koledzy czy przełożeni lub funkcjonariusze czuwający profesjonalnie nad ładem i porządkiem. Istotniejsza od przedstawionej wydaje się klasyfikacja sankcji ze względu na treść i charakter. Bliska jest ona koncepcji J. Wiatra, który wyróżnia religijny, moralny, obyczajowy i prawny system norm społecznych [149]. Kryterium to pozwala na wyodrębnienie czterech typów sankcji, którymi są: a) prawne, stanowiące system nagród i kar ujętych przepisami i regulaminami; b) etyczne, które kwalifikują zachowania jako moralne, czyli dobre oraz amoralne, czyli złe; c) satyryczne, składające się z drwin, ośmieszeń i różnorodnych form lekceważenia stosowanych wobec jednostek, których zachowanie uznaje się za niepoważne, śmieszne lub komiczne; d) religijne, obejmujące nagrody i kary przewidziane w wierzeniach religijnych za postępowanie wzorowe lub naganne. Najbardziej skuteczne i uniwersalne są zapewne sankcje satyryczne. Kpiną i ośmieszeniem regulowano postępowania łudzi w społeczeństwach pierwotnych, jak i we współczesnych. Bez względu na charakter cywilizacji wszyscy — pisze Bohdan Dziemidok — od małego dziecka począwszy, a skończywszy na najzamożniejszych tego świata boleśnie odczuwają wyśmianie i szyderstwo . Sankcje satyryczne są wrażliwym regulatorem postępowania i dlatego wymagają ostrożnego stosowania, zarówno wobec dzieci, dorosłych, jak i różnych przywódców, którzy z reguły objęci są czujniejszą kontrolą społeczną niż inni ludzie. Scharakteryzowane powyżej cztery rodzaje sankcji wzajemnie się uzupełniając stwarzają warunki dla zachowań konformistycznych. Skuteczność kontroli społecznej zależy od zsynchronizowania wszystkich odmian i form sankcji, które są możliwe do zastosowania. We współczesnych społeczeństwach stosowane są głównie następujące układy sankcji: a) nieformalne negatywne, jakimi są zdziwienie, szyderstwo, odmowa podania ręki, plotka itp.; b) formalne negatywne, czyli system kar przewidzianych przepisami, który odstrasza od zachowań aspołecznych; c) formalne pozytywne, jakimi są pochwały i podziękowania władz w postaci dyplomów, odznaczeń, i nagród; d) nieformalne pozytywne, przejawiające się w reakcjach społeczeństwa wobec osób darzonych powszechnym szacunkiem przez wyrażanie uznania, pochlebnych wzmianek w środkach masowego komunikowania i w inny sposób okazywania szacunku. Sankcje formalne i nieformalne oraz pozytywne i negatywne są materialno-społecznymi czynnikami kontroli społecznej. Zaczynają działać wówczas, gdy kontrola zinterioryzowana, czyli samokontrola staje się nieskuteczna. Wyrazem tego jest utrata przez człowieka poczucia tego, co jest a co nie jest w jego postępowaniu dopuszczalne. W takich okolicznościach dana jednostka bywa w interesie społecznym przywoływana ,,do porządku”, czyli równowagi z punktu widzenia innych. Materialno-społeczny mechanizm kontroli jest uruchamiany celem przywrócenia równowagi, gdy jakieś procesy niepożądane zagrażają przebiegowi procesów koniecznych. Sprawowanie kontroli społecznej polega na stałym kombinowaniu sankcji prawnych, etycznych, satyrycznych i religijnych, zwłaszcza gdy mamy na uwadze jej mechanizmy materialno-społeczne. Niezbędność częstego ich stosowania w danym społeczeństwie występować będzie dopóty, dopóki nie zostanie w nim zinternalizowany pożądany system wartości. We wszystkich społeczeństwach kontrola społeczna bywa ‚wzmacniana systemem czujności, na który składają się formalne i nieformalne sposoby działania instytucji wyspecjalizowanych w wykrywaniu i zapobieganiu zachowaniom niepożądanym. Instytucjami takimi są milicja i służba bezpieczeństwa, prokuratura, wywiad i kontrwywiad, rozmaite inspekcje i komisje kontroli. Całościowo, bądź w określonych sferach życia publicznego i gospodarczego, czuwają nad zachowaniami bezpośrednio lub pośrednio zagrażającymi bezpieczeństwu i stabilizacji określonego systemu i ładu publicznego.

Wpływ osoby znaczącej

W myśl tej teorii wybitne osobowości, przywódcy, liderzy polityczni, społeczni posiadają takie podstawowe cechy osobowości oraz inne szczególne właściwości, które w bezpośredni sposób predestynują ich do tej roli. Ich pozycja i znaczenie nie jest kwestią czynników zewnętrznych ale przede wszystkim określonych predyspozycji i cech osobowościowych. W połowie lat 50. ubiegłego wieku C.W Randle przeprowadził badania potwierdzające założenia teorii osoby znaczącej. Podał on testom psychologicznym blisko półtorej tysiąca osób należących do kadry kierowniczej w kilkudziesięciu amerykańskich firmach, aby rozpoznać zdolności i cechy osobowościowe, które charakteryzują liderów, a których to cech, nie posiadają ich podwładni. Randle zidentyfikował trzydzieści cech, przede wszystkim takich jak: potrzeba osiągania sukcesu, motywacja i wiara w siebie, które posłużyły do rozróżnienia dobrych, kiepskich i miernych przywódców. Udało mu się wykazać, że dobrzy liderzy byli na ogół silniej, lepiej zmotywowani od swoich kolegów nieodnoszących sukcesów. Na podstawie tych badań można przyjąć, że korelacje między inteligencją a przywództwem są tak słabe, że ta cecha nie musi być koniecznym atrybutem przyszłego lidera. Reasumując: problem, jaki wiąże się z teorią znaczącej osoby i opieraniem tej teorii na czynnikach osobowościowych, jest potrójnie złożony: Kiedy myślimy o konkretnym przywódcy, to aby wyjaśnić przyczyny jego powodzenia jako lidera, przypisujemy mu często pewne cechy osobowościowe. Popełniamy wtedy podstawowy błąd atrybucji. Teoria atrybucji głosi, że ludzie poszukując przyczyn swojego albo czyjegoś postępowania, odwołują się do wyjaśnień dyspozycyjnych (atrybucja wewnętrzna) lub sytuacyjnych (atrybucja zewnętrzna). Jeśli widzę kogoś, kto płacze, to czy powiem, że jest "mięczakiem", i w ten sposób pragnie zwrócić na siebie moją uwagę (atrybucja wewnętrzna), czy raczej będę szukać przyczyny jego zachowania w bezpośrednim otoczeniu (atrybucja sytuacyjna)? Błąd atrybucji polega na tym, że obserwator jest skłonny ignorować przyczynowy wpływ czynników sytuacyjnych na zachowanie jednostki, którą obserwuje, a przeceniać przyczynowe oddziaływanie czynników osobowościowych. Odnosząc to do liderów, nie doceniamy często wydarzeń, które doprowadziły do wzrostu ich prestiżu/władzy nad innymi, wolimy natomiast zwracać uwagę na czynniki wewnętrzne - mówimy o nich jako o "znakomitych" przywódcach odważnie stających do walki z nieprzyjacielem. Przyjmując, że wzajemna zależność między przywództwem a cechami osobowości lidera, jakkolwiek niewielka, jednak istnieje, warto zastanowić się nad kwestią - czy określone cechy tworzą dobrych przywódców, czy też to liderzy przyswajają sobie te dobre cechy, kiedy stają już na czele grupy?

Mechanizm wewnętrznego wzmacniania

Stymulatorem pożądanych zachowań jest własna aktywność jednostki, ukształtowana na podłożu wcześniej przyjętych postaw (wyuczonych i zinternalizowanych). Człowiek zawsze dąży do zachowania stanu równowagi w obrębie już ukształtowanych w niej systemów postaw. Zachodzi proces selekcji napływających informacji w celu zachowania ich wewnętrznej zgodności, unikania dysonansu między uznanymi przekonaniami. Jednostka stara się zachować zgodność między tym co czuje, wyznaje, myśli, czego pragnie a tym jak się zachowuje. Są jednak wyjątki. Zdarza się, że zachowuje się tak tylko dlatego, iż pełniona rola społeczna objęta jest mechanizmem kontroli społecznej. Jest ona narzucona i pełniona pod przymusem. Aby pełniona rola miała charakter uwewnętrzniony i trwały (gdyż wtedy prowadzi do trwałych zmian w osobowości) muszą zachodzić następujące warunki:

•         Nie może ona być narzucona i pełniona pod przymusem,

•         Rola powinna mobilizować do wysiłku, ale jednocześnie ukazywać perspektywy pokonania trudności,

•         Pełnienie roli musi budzić przychylną ocenę osób lub grup znaczących,

•         Jednostka musi mieć możność pełnienia roli w sposób twórczy.

Procesy wychowania i socjalizacji zachodzą przez cały okres życia człowieka. Ich przebieg zależy od cech psychicznych i poza psychicznych jednostki. Najważniejszym okresem kształtowania się cech indywidualnych jest wiek dziecięcy i wiek dojrzewania. Dzieci i młodzież nie mające odpowiedniego wsparcia w rodzinie i w samym sobie, wykazują tendencje do zachowań ryzykownych, aspołecznych. Nie posiadają umiejętności prawidłowego radzenia sobie z napotkanymi trudnościami życiowymi. Szkoła jako drugie po rodzinie podstawowe środowisko wychowawcze, ma największą szansę wyrównywania szans życiowych młodych ludzi i wspierania ich rozwoju. Nauczyciele poprzez systematyczną pracę mogą dać uczniom możliwość dostrzegania, rozwijania i wykorzystywania osobistych potencjałów, a co się z tym wiąże, lepszego radzenia sobie z trudnościami życiowymi.