KONTROLA SPOŁECZNA
Kontrola społeczna to zamierzone panowanie społeczeństwa nad jednostką. Istnieją jeszcze: przymus, wyobrażenia zbiorowe społeczności, zwyczaje, które razem tworzą system normatywny, czyli coś, co skłania jednostkę do zachowania zgodnego z nakazem lub zakazem.
Jednostka lekceważąca normy społeczne jest dotykana sankcjami przez tych, którzy normy respektują, a w ostateczności usuwana ze społeczeństwa.
Aby pełnić skuteczną kontrolę, normy muszą być przez jednostkę zinternalizowane, czyli włączone w ramy osobowości. Internalizacja jest zadaniem procesu wychowawczego, czyli socjalizacji.
Normy mają zwykle różne źródła. Obyczajowe wypływają z powszechnych w społeczeństwie obyczajów, moralne to sublimacja obyczaju, religijne są skodyfikowane w księgach świętych. Najpełniejszy stopień kodyfikacji mają jednak normy prawne. Pewne normy są zalecane przez wszystkie systemy, inne są zalecane przez dominujący obyczaj.
Podstawowym celem społecznej kontroli jest jedność i zwartość społeczeństwa przez zapewnienie integracji jednostki ze społeczeństwem, z tego powodu konflikty systemów normatywnych są zagrożeniem dla kontroli.
Normy mogą być zakorzenione w tradycji lub rozpowszechnione szybko gdy są skuteczne czy innowacyjne.
Zintegrowanych systemów normatywnych jest tyle, ile społeczeństw i kultur. Także normy jednego społeczeństwa mogą być różnicowane bez naruszenia wewnętrznej integracji.
Istnieją bezpośrednie i pośrednie metody oddziaływania na zachowanie jednostki. Bezpośrednie - wpływ osobisty, najbliższe otoczenie (ojciec, ksiądz, nauczyciel). Pośrednie - odległe, zwykle zdepersonalizowane ośrodki, struktura pola - nowe sfery przecinają granice konkretnych grup.
Społeczeństwo posługuje się też nagrodami (pochwałą, pochlebstwo, awans, premia, order i in.) oraz karami (klątwa, obojętność, wyśmianie, więzienie i in.). Stymulują zachowanie prospołeczne i wymuszają respektowanie obowiązujących norm. Wiele jednak znaczy też rutyna i naśladownictwo. Systemy społ. odwołujące się do kar - kontrola społ., niszczenie zdolności do działań spontanicznych, utopie społ. Systemy demokratyczne odwołują się do nagród - gra o gratyfikacje, wrażenie wolnego wyboru, uczenie się przez własne doświadczenia.
Wśród norm istnieje wiele niezgodności: zróżnicowana ocena społeczna osobników podległych jednej normie (np. śpiew na ulicy), niezgodność dwu norm (prostytucja i kościół), konflikt norm grup mniejszościowych i przeważającej części społeczeństwa, konflikt norm, który prowadzi do konfliktów i zaburzeń społecznych na skalę globalną. Przez zmianę środowiska społecznego, urbanizację zmienił się wizerunek świata, zginęły normy tradycyjne i ukształtowały się nowe pozostające w kolizji z tradycją. Procesom takim towarzyszą dewiacje - odchylenia od obowiązujących norm w skali masowej. Powstaje sytuacja anomii, czyli stanu względnego zaniku norm w społeczeństwie, bądź rozpowszechniania się licznych norm konkurencyjnych - jednostka ostatecznie zachowuje się tak, jakby żadne normy nie obowiązywały. Z perspektywy psychologicznej jest to zagubienie i wykorzenienie jednostki wywołane przez społeczeństwo. Niezależnie od dewiacji jednostka ma skłonność do łamania norm.
Ewolucja społeczna polega na poszerzaniu sfery wolności jednostki wobec nakazów płynących ze społeczeństwa. Funkcje obyczaju i tradycji przejmowane są przez prawo, które zawiera zakazy oraz opinię publiczną. Regulacja pozytywna (co robić) zmienia się na negatywną (czego nie wolno).
Siła obyczajów jest utwierdzona przez prestiż dawności. Istnieją dwie drogi ich zmiany: umiarkowana, bądź przez masową propagandę lub brutalna w imię oświecenia i rozumu przeciw przesądom (ryzykowna, lecz czasem niezbędna, gdy zwyczaje stanowią blokadę rozwoju).
Cechą charakterystyczną ewolucji w zakresie kontroli społecznej jest postępująca tolerancja dla odmienności i inności. Nowoczesne społeczeństwo akceptuje odmienność i różnorodność z natury rzeczy. Jednak wobec np. polityków wymaga się bycia wzorem i nie wybacza niektórych potknięć.
Społeczeństwo polskie: przesiąknięte duchem komunistycznym i wychowane w tradycjach kultury katolickiej nie przygotowane na zmiany; brak odpowiedniej dozy informacji i propagandy; grupy społeczne muszą się pozbyć wielu nawyków i przesądów; ma wyrobioną opinię, że działania rządu są podejrzane; należy zbudować społeczny szacunek do prawa i instytucji prawnych; trudno dochodzi do współpracy z policją, co jest historycznie uwarunkowane.