Budżet i polityka fiskalna państwa
Budżet państwa jest najwyższej rangi planem finansowym polityki państwa oraz narzędziem polityki społecznej, uwzględniającym planowane dochody i wydatki państwa na następny rok budżetowy.
Jako dochody uwzględnia się m.in.: wpływy z podatków pośrednich i bezpośrednich, dochody niepodatkowe (np. cła), dochody z prywatyzacji oraz dochody zagraniczne.
Mianem wydatków określa się m.in. koszty dotacji, obsługi długu publicznego, obsługi strefy budżetowej, rozliczeń z bankami, subwencji dla gmin oraz rezerw ogólnych.
Dla historycznego rozwoju instytucji budżetu znaczenie miało kilka zdarzeń, które rozstrzygnęły o jej współczesnym kształcie, wśród których - poza oddzieleniem majątku publicznego od majątku królewskiego - wymienić należy rozwijanie stosunków towarowo-pieniężnych, parlamentaryzmu, funkcji socjalnych i gospodarczych państwa, rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych i finansowych oraz procesy integracyjne zachodzące we współczesnym świecie.
Budżet państwa można określić jako zestawienie dochodów i wydatków oraz rozchodów i przychodów państwa w pewnym okresie. Jest to najważniejszy plan finansowy państwa i wymaga on autoryzacji politycznej przez parlament i organy przedstawicielskie samorządu terytorialnego. Podstawą tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków.
Budżet uwzględnia przychody i rozchody następujących instytucji:
organów władzy państwowej,
kontroli i ochrony prawa,
sądów i trybunałów,
administracji rządowej.
Pojęcie budżetu państwa może być rozumiane w trzech aspektach:
ekonomicznym – pewien fundusz pieniężny,
prawnym – pewien akt normatywny,
technicznym (konstrukcja techniczna) – wszelkie czynności związane z gromadzeniem i wydatkowaniem środków budżetowych.
Celem sporządzania budżetu jest racjonalizacja wydatków. Budżet stanowi podstawę finansowego planowania przedsięwzięć oraz dostarcza najważniejszych informacji potrzebnych do kontroli prowadzonej działalności.
Budżet państwa jest uchwalany w formie ustawy budżetowej na okres roku zwanego rokiem budżetowym, który w Polsce pokrywa się z rokiem kalendarzowym. Następnie budżet jest ogłaszany w Dzienniku Ustaw jako ustawa budżetowa i staje się wówczas aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym jego realizację.
Funkcje budżetu państwa
Funkcje ekonomiczne
redystrybucyjna – budżet jest narzędziem redystrybucji dochodu narodowego; działalność redystrybucyjna budżetu polega zatem na regulowaniu dochodów podstawowych kategorii podmiotów występujących w gospodarce narodowej. W ramach redystrybucyjnej działalności państwo dokonuje też korekty bardzo wysokich dochodów pewnej części społeczeństwa.
stabilizacyjna ( wyrównawcza) – polega na stworzeniu warunków skłaniających poszczególne podmioty gospodarcze do podejmowania lub zaniechania określonych działań, czyli na bieżącym sterowaniu za pomocą instrumentów budżetowych procesami gospodarczymi.
alokacyjna – z punktu widzenia treści ekonomicznej, funkcja ta, w pełni pokrywa się z funkcją redystrybucyjną, związana jest z wytwarzaniem przez sektor publiczny dóbr publicznych i dóbr społecznych.
fiskalna – jej istota polega na przejmowaniu na rzecz państwa dochodów, jest zewnętrznym wyrazem działalności państwa, polegającej na gromadzeniu i dzieleniu środków pieniężnych.
bodźcowa - polega na wykorzystaniu stosunków ekonomicznych budżetu z różnymi podmiotami gospodarczymi zwłaszcza - przedsiębiorstw do wywołania u nich określonych zachowań.
kontrolna – w przybliżeniu polega na wykorzystywaniu gromadzenia i wydatkowania środków budżetowych do kontroli celowości, efektywności i legalności gospodarki budżetowej.
Funkcje polityczne
ustrojowa – budżet państwa jest przede wszystkim narzędziem zachowania danego ustroju społeczno – gospodarczego, jest atrybutem władzy.
demokratyczna – istota tej funkcji polega na zainteresowaniu społeczeństwa opracowywaniem i wykonywaniem budżetu i wpływie na to.
Funkcje ekonomiczno-polityczne
kontrolno-koordynacyjna - polega na porównywaniu zaplanowanych dochodów i wydatków ze stanem faktycznym i podejmowaniu ewentualnych środków zaradczych
kredytowa - budżet informuje, czy państwo posiada zdolność kredytową
planowania - zestawienia dochodów i wydatków budżetowych, bez cechy planowości nie ma budżetu.
administracyjna - zmiana zakresu działania organów państwowych, związaną z tym redukcję sił pracujących przez przegrupowanie i reorganizację urzędów, przez zmianę zasad ich postępowania itd.
Zasady budżetowe
Klasyczne zasady budżetowe
Zasada jedności formalnej - zgodnie z którą w jednym czasie w jednym państwie może istnieć tylko jeden budżet, gdyż tylko w takiej sytuacji możliwe jest sprawowanie realnego nadzoru władz ustawodawczych nad władzami wykonawczymi. W Polsce przeczy tej zasadzie istnienie parabudżetów, jakimi są fundusze celowe.
Zasada jedności materialnej - postuluje, aby wszystkie dochody wpływały do jednego budżetu i z niego finansowane były wszystkie wydatki. Wyklucza to możliwość związania określonego wydatku z konkretnym źródłem dochodu, jak to było np. w przypadku podatku drogowego.
Zasady powyższe nie są zachowane w żadnym państwie.
Zasada powszechności - wszystkie podmioty gospodarki publicznej powinny być powiązane z budżetem albo metodą finansowania brutto (bezpośrednio) albo netto (pośrednio).
Zasada zupełności (ustrojowo-konstytucyjna) - określa udział państwa w gospodarce
Zasady techniczno-budżetowe
Zasada równowagi - postulat, aby kwota planowanych wydatków znalazła pełne pokrycie w przewidywanych dochodach, co sprowadza się do bilansowania budżetu w taki sposób, aby nie generował on deficytu budżetowego.
Zasada dualizmu budżetowego - postuluje opracowywanie, poza budżetem operacyjnym (obowiązującym w cyklach rocznych), budżetu majątkowego w cyklach dwu- lub trzyletnich. Zasada w Polsce nie jest realizowana.
Zasada szczegółowości - wydatki i dochody budżetu powinny być ujęte ze stosowną szczegółowością, związaną z określeniem zakresu swobody władzy wykonawczej. Celem realizacji tej zasady jest ograniczenie możliwości nadinterpretacji i nadużyć w trakcie wykonywania budżetu. Zasada ma związek z klasyfikacją budżetową.
Zasada operatywności - budżet wymaga opracowania w układzie podmiotowym, co oznacza wskazanie zadań zarówno w zakresie gromadzenia dochodów, jak i realizacji wydatków dla konkretnych podmiotów.
Zasada przejrzystości - budżet powinien być przedstawiony Parlamentowi i społeczeństwu w możliwie przejrzystym układzie, spopularyzowany w środkach masowego przekazu, ułatwiając przez to ocenę jego wykonania.
Zasada jawności - postuluje jawność procesu przygotowywania, uchwalania, realizacji i kontroli budżetu. Zarówno ustawa budżetowa, jak i sprawozdanie z jej realizacji mają być ogłaszane w sposób ogólnodostępny (Dziennik Ustaw).
Zasada gospodarności (zasada racjonalności) - wymaga racjonalnego, czyli oszczędnego, wydatkowania środków budżetowych.
Zasada realności - postuluje maksymalną precyzję w planowaniu dochodów i wydatków.
Zasada jednoroczności (zasada rygoru budżetowego) - zasada, przyjmująca coroczność, periodyczność budżetu.
Zasada uprzedniości - zasada uchwalenia budżetu przed terminem jego obowiązywania, a więc przed rozpoczęciem nowego roku budżetowego. Od zasady tej istnieją pewne odstępstwa:
prerogacja budżetowa - przedłużenie ważności budżetu ubiegłorocznego na pewien okres roku następnego,
prowizorium budżetowe - skrócona wersja ustawy budżetowej,
funkcjonowanie gospodarki budżetowej w oparciu o projekt budżetu.
Polskie prawo dopuszcza jedynie prowizorium jako odstępstwo od zasady uprzedniości.
Budżet państwa a ustawa budżetowa
Ustawa budżetowa jest pojęciem szerszym. Budżet jest jednym, ale nie jedynym załącznikiem do ustawy. Załącznikami są np. zestawienie przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych, plany przychodów i wydatków państwowych funduszy celowych. Ustawa budżetowa zawiera więc budżet i inne plany finansowe.
Klasyfikacja dochodów budżetowych
Bezzwrotne:
podatki
cła
czynsze
Zwrotne:
kredyty
pożyczki
weksle
obligacje
Struktura wydatków budżetowych
według działów:
rolnictwo
nauka
oświata i wychowanie
szkolnictwo wyższe
ochrona zdrowia
opieka społeczna
administracja publiczna
wymiar sprawiedliwości
urzędy naczelnych organów władzy
ubezpieczenia społeczne
obrona narodowa
bezpieczeństwo publiczne
według przeznaczenia:
dotacje do podmiotów gospodarczych
dotacje do gospodarstw komunalnych i mieszkalnictwa
ubezpieczenia społeczne
obsługa długu krajowego
obsługa zadłużenia zagranicznego
subwencje dla gmin
wydatki bieżące jednostek budżetowych
wydatki inwestycyjne
Finansowanie wydatków
Wydatki mogą być finansowane:
1) podatkami (przy zrównoważonym budżecie)
2) deficytem - zazwyczaj bardziej stymulują dochód i zatrudnienie. W ramach tego sposobu wyróżnia się:
finansowanie przez kreację dodatkowej bazy monetarnej
Jeśli jest dokonywane w drodze bezpośredniego drukowania pieniądza - praktycznie nie powoduje kosztów, generuje natomiast minimalne koszty - gdy dokonuje się go za pośrednictwem porozumień między rządem a bankiem centralnym, które ustalają stopę procentową na poziomie niższym od rynkowego
finansowanie za pośrednictwem emisji obligacji państwowych
Ten sposób jest bardziej kosztowny. Pozostawia bazę monetarną na niezmienionym poziomie i powoduje wzrost stóp procentowych. Jego skutkiem jest wypieranie przez wydatki państwa inwestycji prywatnych.
Podmioty i funkcje finansów publicznych
Finanse są rodzajem stosunków społecznych, a ściślej stosunków ekonomicznych mających charakter pieniężny. Potocznie finanse traktuje się jako zasoby pieniężne lub zespół zjawisk ekonomicznych związanych z gromadzeniem zasobów w toku działania mechanizmu wymiany i podziału dóbr materialnych.
Podmioty występujące w tzw. zorganizowanej działalności ludzkiej to:
sektor przedsiębiorstw zajmujący się wytwarzaniem dóbr materialnych
sektor gospodarstw domowych jako konsumenci dochodu narodowego
sektor publiczny
Wg Ministerstwa Finansów:
Sektor publiczny to część gospodarki narodowej, na którą składają się:
państwowe i samorządowe jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej
państwowe i samorządowe fundusze celowe (nie zalicza się do sektora publicznego np. państwowych szkół wyższych, państwowych i komunalnych instytucji kultury, państwowych przedsiębiorstw)
Wg Głównego Urzędu Statystycznego:
Do sektora publicznego zalicza się wszystkie jednostki organizacyjne, w których własność Skarbu Państwa lub samorządu mają udział większy niż 50%. Do sektora publicznego w ujęciu GUS należą również (obok jednostek sektora publicznego w podanym wyżej zakresie) przedsiębiorstwa państwowe, spółki prawa handlowego z większościowym udziałem podmiotów publicznych, a także inne jednostki państwowe i samorządowe posiadające osobowość prawną
Wg ustawy o finansach publicznych:
Sektor finansów publicznych dzieli się na: rządowy, samorządowy; jednostki tego sektora mogą być tworzone tylko w formach (postaciach) przewidzianych w ustawie: jednostki budżetowej, zakładu budżetowego, gospodarstwa pomocniczego, środka specjalnego, funduszu celowego (państwowego i wojewódzkiego)
Zgodnie z art. 3 ustawy o finansach publicznych:
finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem, a w szczególności:
gromadzenie dochodów i przychodów publicznych;
wydatkowanie środków publicznych;
finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa;
finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu jednostki samorządu terytorialnego;
zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne;
zarządzanie środkami publicznymi;
zarządzanie długiem publicznym;
rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej.
W przekroju podmiotowym najważniejszymi systemami podmiotów finansów publicznych są:
władze ustawodawcze szczebla centralnego (parlament) oraz władze szczebla pośredniego i szczebla samorządowego
władze wykonawcze (rząd), zarządy wymienionych wyżej szczebli
władze kontrolne – Najwyższa Izba Kontroli (NIK), Regionalne Izby Obrachunkowe (RIO)
aparat skarbowy zajmujący się na bieżąco realizacją dochodów i wydatków publicznych
podmioty, które są finansowane z funduszy publicznych np. szpitale, szkoły, jednostki wojskowe, jednostki policji, sądownictwa, administracji publicznej itp.
W przekroju prawnym system finansów publicznych tworzą:
konstytucja, która zawiera ogólne zasady tworzenia funduszy publicznych oraz obowiązki poszczególnych rodzajów władz publicznych
prawo budżetowe (ustawa o finansach publicznych)
coroczne ustawy budżetowe i uchwały budżetowe samorządów
ustawy podatkowe
ustawy o pozabudżetowych funduszach publicznych
ustawy o finansach samorządowych
inne
W przekroju instytucjonalnym system finansów publicznych tworzą fundusze przyjmujące najczęściej formę:
budżetu państwa
budżetów samorządowych szczebla podstawowego lub wyższego
funduszy ubezpieczeń społecznych
pozostałych funduszy publicznych
fundacji publicznych
W przekroju instrumentalnym funkcjonowanie systemu finansów publicznych zapewniają:
podatki centralne
podatki lokalne
opłaty
cła
dochody z majątku publicznego
składki na ubezpieczenia społeczne
subwencje
dotacje
kredyty i pożyczki publiczne – są to tzw. dochody zwrotne
Zadania sektora publicznego
Sektor publiczny powinien spełniać 3 podstawowe zadania:
1. Jednostki sektora publicznego wykonują lub finansują zadania publiczne przypisane konstytucją, ustawami i innymi aktami prawnymi:
zapewnienie funkcjonowania administracji państwowej
zapewnienie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa
funkcjonowanie systemu kontroli przestrzegania prawa i wymiaru sprawiedliwości
wypełnianie funkcji właścicielskich wobec mienia Skarbu Państwa
obsługę wewnętrznych i zewnętrznych zobowiązań państwa
2. Za pośrednictwem sektora publicznego dokonywana jest redystrybucja dochodu w gospodarce
(jawne – wypłacane zasiłki socjalne z opieki społecznej, zasiłki dla bezrobotnych, rolnicze emerytury
tajne - dotacje dla przedsiębiorstw państwowych)
3. Kształtowanie rozmiarów i struktury dochodów i wydatków sektora publicznego jako najważniejszy instrument polityki makroekonomicznej państwa (zadania związane ze sposobem finansowania długu publicznego, tworzenie struktury wydatków sektora publicznego - wydatki konsumpcyjne i wydatki inwestycyjne, tworzenie zatrudnienia i wysokości wynagrodzenia w sektorze publicznym)
System finansowy to całokształt instytucji finansowo-prawnych funkcjonujących w danym państwie i regulujących gospodarkę finansową określonej kategorii podmiotów działających na jego terytorium
Dotacje udzielane z budżetu państwa
Dotacje celowe – udzielane na finansowanie lub dofinansowanie zadań ustawowo określonych wykonywanych przez różne jednostki sektora publicznego
Dotacje przedmiotowe – udzielane przedsiębiorstwom wytwarzającym określone rodzaje wyrobów lub świadczącym usługi
Dotacje podmiotowe – udzielane na dofinansowanie działalności bieżącej ustawowo wskazanego podmiotu
Dotacjami są także dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych np. kredyty rolnicze, studenckie
Formy organizacyjno-prawne jednostek sektora finansów publicznych
Jednostki budżetowe – są to takie jednostki organizacyjne, które pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzają na rachunek odpowiednio: dochodów budżetu państwa albo budżetu jednostki samorządu terytorialnego
Zakłady budżetowe – są to takie jednostki organizacyjne, które:
odpłatnie wykonują wyodrębnione zadania
pokrywają koszty swojej działalności z przychodów własnych, a ewentualny deficyt pokryty jest dotacją podmiotową lub dotacją celową na dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji
Gospodarstwa pomocnicze – jest to wyodrębniona z jednostki budżetowej pod względem organizacyjnym i finansowym część jej podstawowej lub ubocznej działalności. Gospodarstwo pokrywa koszty swojej działalności z uzyskiwanych przychodów własnych (może otrzymywać z budżetu dotację podmiotową)
Środki specjalne – są środkami finansowymi zgromadzonymi przez jednostki budżetowe na wyodrębnionych rachunkach bankowych:
na podstawie odrębnych ustaw oraz uchwał organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego
z tytułu spadków, zapisów i darowizn w postaci pieniężnej na rzecz jednostki budżetowej
z tytułu odszkodowań i wpłat za utracone lub uszkodzone mienie oddane jednostce budżetowej w zarząd bądź użytkowanie
z tytułu sprzedaży zapasów środków materiałowych w celach mobilizacyjnych
Fundusz celowy – fundusz ustawowo powołany, którego przychody pochodzą z dochodów publicznych, a wydatki przeznaczone są na realizację wyodrębnionych zadań. Fundusz celowy może działać jako osoba prawna lub stanowić wyodrębniony rachunek bankowy. Jeżeli fundusz celowy realizuje zadania wyodrębnione z budżetu państwa jest państwowym funduszem celowym, a jeżeli z budżetu gminy, powiatu lub województwa jest gminnym, powiatowym lub wojewódzkim funduszem celowym.
Funkcje finansów publicznych
alokacyjna
redystrybucyjna
kontrolna
stabilizacyjna
Funkcja alokacyjna
państwo dysponując zasobami pieniężnymi w formie budżetu może przemieszczać środki finansowe na zadania, które ma obowiązek spełniać, albo też na dziedziny wymagające dofinansowania lub też na dziedziny, które ze swojej istoty nie przynoszą zysku a ich prowadzenie jest konieczne dla istnienia państwa i zbiorowych potrzeb obywateli
Funkcja redystrybucyjna
tzw. wtórny podział PKB; w każdym współczesnym społeczeństwie istnieją potrzeby zbiorowe, które państwo powinno zaspokajać, co rodzi potrzebę stosowania mechanizmu podzielenia środków uzyskanych w sferze produkcyjnej do sfery nieprodukcyjnej; funkcja ta jest podstawą funkcji finansów publicznych
Funkcja kontrolna
redystrybucja PKB dokonywana poprzez obieg pieniężny pozwala poprzez ściśle określone reguły ewidencjonowania wszystkich zjawisk finansowych poprzez jednostki sektora publicznego na wyciąganie wniosków o stanie gospodarki państwa i przeciwdziałanie nadużyciom mogących powstać w gospodarowaniu finansami publicznymi; umożliwia także kontrole prowadzenia tejże gospodarki
Funkcja stabilizacyjna
spełnianie przez finanse publiczne w/w 3 funkcji powoduje materializowanie się funkcji 4; polega ona na tym, że prawidłowe alokowanie środków, ich redystrybucja oraz wnikliwa kontrola umożliwia wypełnianie przez państwo celu nadrzędnego tzw. stabilizacji gospodarczej- zmniejszanie bezrobocia, regulowanie popytu publicznego, rozwój harmonijny równomierny; mechanizm tej funkcji polega na tym, że państwo poprzez dobór odpowiednich źródeł swoich dochodów oraz ustalenie kierunków ich wydatkowania może zachęcać lub zniechęcać podmioty do aktywności gospodarczej
Istota i funkcje pieniądza
Pieniądzem nazywamy to wszystko, co jest powszechnie akceptowane, jako środek wymiany służący do dokonywania płatności za nabyte dobra i usługi, oraz regulowania innych zobowiązań
Dobra służące za pieniądz powinny odznaczać się:
trwałością,
łatwością przechowywania i przenoszenia,
podzielnością,
ograniczoną podażą.
Każdy człowiek chce zarabiać jak najwięcej, ale na bieżąco, do normalnego życia potrzebuje ograniczonej ilości pieniądza. O tym, ile potrzebuje pieniędzy, decydują trzy motywy:
Motyw transakcyjny powoduje, że ludzie chcą mieć zasób pieniądza potrzebny do prowadzenia normalnego życia, robienia zakupów, uiszczania należnych płatności itp.
Motyw spekulacyjny powoduje, że chcą mieć zasób pieniądza na wypadek, gdyby zdarzyła się jakaś okazja, np. zakup akcji dobrze prosperującej firmy, spowodowany niespodziewanym spadkiem ich notowań.
Motyw ostrożnościowy powoduje, że ludzie chcą mieć zasób pieniądza na wypadek, gdyby dotknęło ich jakieś nieszczęście i trzeba było ponosić nieprzewidziane koszty.
4 główne czynniki określające podaż pieniądza:
związana jest z przewidywaniem określonego wzrostu dochodu narodowego
wzrost cen
szybkość obiegu pieniądza
wpływ oprocentowania
Popyt na pieniądz maleje, gdy stopa procentowa rośnie, a rośnie wraz ze wzrostem dochodu, lub też gdy rośnie poziom cen
Funkcje pieniądza
1. Środek wymiany
2. Miernik wartości
3. Środek tezauryzacji
Środek wymiany
Akty kupna i sprzedaży związane są z określonym czasem i przestrzenią. Posługiwanie się pieniądzem pozwala na rozdzielenie w czasie i przestrzeni transakcji kupna i sprzedaży. W gospodarce towarowo-pieniężnej sprzedawać można komukolwiek nie martwiąc się, że kupujący jednocześnie nie oferuje poszukiwanego przez nas dobra. Pieniądz ułatwia wymianę. Sprawia, że proces ten pochłania mniej czasu.
Miernik wartości
Używanie pieniądza i wyrażanie w nim cen umożliwia sprowadzenie do wspólnego mianownika wartości różnych dóbr i usług.
Środek tezauryzacji
Pieniądz pozwala na łatwe przechowywanie wartości, zgromadzenie skarbu. Pieniądz jest tylko wtedy dobrym środkiem tezauryzacji, gdy jego siła nabywcza utrzymuje się na stałym poziomie. Stały wzrost przeciętnego poziomu cen, czyli inflacja nie skłania do gromadzenia pieniądza. W warunkach wysokiej inflacji pieniądz krajowy traci swoją funkcję jako środek tezauryzacji
Jeżeli pieniądz danego kraju spełnia wszystkie powyższe funkcje także na rynkach światowych, mówimy wtedy o nim jako o pieniądzu światowym.
Inflacja jest to proces trwałego wzrostu ogólnego poziomu cen w pewnym przedziale czasowym, powodujący redystrybucję już raz podzielonego dochodu.
Inflacja pojawia się wtedy, gdy ilość pieniądza zwiększa się szybciej niż wielkość produkcji.
Najpopularniejszą miarą inflacji jest indeks wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI).
Siła nabywcza pieniądza oznacza ile dóbr i usług można kupić za określoną sumę pieniędzy w danej jednostce czasu. Im niższe ceny, tym większą siłę nabywczą posiada pieniądz i odwrotnie. Stabilizacja siły nabywczej pieniądza wymaga również stabilizacji ogólnego poziomu cen.
Deflacja – proces przeciwny do inflacji, oznacza zmniejszenie dopływu środków pieniężnych do gospodarki
Rodzaje inflacji
Z punktu widzenia dynamiki tych procesów:
inflacja pełzająca – jest to inflacja jednocyfrowa, którą niektórzy uznają nawet za niegroźną, nie powoduje kryzysu wzrostu gospodarczego,
inflacja krocząca – staje się groźna dla gospodarki, ma tendencję do wymykania się spod kontroli i przyspieszania swojego tempa, oscyluje w granicach 5-10% rocznie
inflacja galopująca – jest bardzo groźna dla gospodarki, wymyka się całkowicie spod kontroli, roczny wzrost cen według stopy dwu- lub trzycyfrowej
hiperinflacja - bardzo wysoka inflacja powodowana zwykle przez całkowite załamanie systemu finansowego kraju i ogromny deficyt budżetowy finansowany przez dodruk pieniędzy. Chociaż ekonomiści różnią się między sobą jaki wzrost cen stanowi jeszcze inflację, a jaki jest już hiperinflacją, często za umowną granicę hiperinflacji przyjmuje się wzrost cen o co najmniej 50% w ciągu jednego miesiąca
Przyczyny inflacji
nadmierna emisja pieniędzy (możliwa tylko w systemie pieniądza dekretowego) nieproporcjonalna do wzrostu gospodarczego, prowadzona poprzez:
dodruk banknotów niemających pokrycia
oprocentowanie pieniędzy
działalność kredytową banków komercyjnych (tzw. "bankowa kreacja pieniądza").
niespodziewany i gwałtowny wzrost kosztów produkcyjnych (np. surowców energetycznych), który prowadzi do ograniczenia zagregowanej podaży
wzrost zagregowanego popytu w gospodarce
niezrównoważony budżet państwa (wydatki z budżetu przewyższają wpływy)
przeinwestowanie gospodarki (nadmierne rozwinięcie procesu inwestycyjnego finansowanego przez państwo)
ingerencja państwa w politykę emisyjną Banku Centralnego, co prowadzi w rezultacie do nadmiernej ilości pieniądza.
wadliwa struktura gospodarki
import inflacji (wraz ze wzrostem cen artykułów importowanych przez dany kraj następuje wzrost kosztów produkcji, a co za tym idzie wzrost cen)
długookresowe dodatnie saldo bilansu handlowego (nadwyżka eksportu nad importem)
monopolizacja gospodarki (monopoliści wzrost kosztów produkcji mogą przenosić na cenę)
zadłużenie głównych przedsiębiorstw w danym sektorze
Negatywne skutki inflacji
realny spadek wartości zobowiązań i wierzytelności, które nie podlegają waloryzacji; w szczególności skutkiem inflacji jest względne zmniejszenie się dochodów osób, których nominalne dochody są stałe – te niekorzystne konsekwencje inflacji można w pewnym stopniu zmniejszyć dokonując odpowiednio często waloryzacji zobowiązań.
tzw. koszty zdartych (lub zdzieranych) zelówek – są związane z tym, że w warunkach wysokiej inflacji ludzie dążą do utrzymywania mniejszych zasobów gotówki, co związane jest z pewnymi kosztami, jak np. koszty dojazdu do bankomatu – wraz z rozpowszechnianiem się obrotu bezgotówkowego znaczenie tych kosztów będzie maleć.
tzw. koszty zmienianych jadłospisów – są to koszty związane z tym, że w warunkach wysokiej inflacji firmy częściej muszą zmieniać ceny, co wiąże się z dodatkowymi kosztami – przykładowo restauracje muszą częściej zmieniać jadłospisy.
Inne skutki inflacji
Ponieważ siła nabywcza pieniądza maleje, konsumenci chcą się go pozbyć, zakupując dobra, których wartość nie maleje. Tym samym napędzają te sektory gospodarki, które produkują dobra trwałe (szeroko pojęte maszyny, biżuterię, złoto itp.).
Ponieważ rosną ceny dóbr, konsumenci chętniej kupują ich tańsze zamienniki. Na przykład, gdy drożeje szynka z 10 zł/kg do 12 zł/kg, a kiełbasa z 5 zł/kg do 6 zł/kg (oba produkty po 20%), to osoby, których już nie stać na zakup szynki, kupią kiełbasę. Tym samym producenci kiełbas zwiększą dochody, a producenci szynki – zmniejszą.
Powyższy skutek wywołuje wzrost (niekoniecznie równomierny) cen innych towarów. Jeżeli wzrasta cena benzyny (także np. przez nakładanie podatków, w tym akcyzy), rosną koszty transportu i ceny wszystkich towarów, które są transportowane. Tym samym wzrost ceny benzyny może spowodować wzrost cen chleba.
Banki w gospodarce rynkowej
Istota i cele polityki pieniężno-kredytowej
Państwo w gospodarce rynkowej, akceptując prawa rządzące rynkiem, nie może zrezygnować z oddziaływania na gospodarkę kraju. Wynika to z ograniczonych możliwości samoczynnego kształtowania się procesów gospodarczych w gospodarce rynkowej oraz ponoszenia przez państwo odpowiedzialności za przebieg procesów gospodarczych. Mimo więc pełnej swobody działalności gospodarczej zagwarantowanej w ustawie o działalności gospodarczej państwo nie może być obojętne wobec ujemnych zjawisk gospodarczych, takich jak inflacja, bezrobocie itp. Oczywiście ingerencja państwa jest zbędna w przypadku, gdy mechanizm rynkowy zapewnia harmonijny przebieg procesów gospodarczych i wzrost gospodarczy.
Instrumenty ekonomiczne
Do podstawowych instrumentów ekonomicznych, za pomocą których państwo może oddziaływać na gospodarkę, należą:
- polityka fiskalna, stanowiąca domenę systemu budżetowego, a szczególnie systemu podatkowego, której celem jest dostarczenie państwu potrzebnych dochodów,
- polityka ochrony społeczno-socjalnej, która jest domeną systemu ubezpieczeniowego, mająca na celu zabezpieczenie ludności i ich majątku,
- polityka pieniężna, objęta systemem bankowym.
Polityka pieniężna
Bezpośrednim celem polityki pieniężnej jest ochrona wartości pieniądza (złotówki), regulowanie jego podaży i zachowanie bezpieczeństwa walutowego względem zagranicy. Cele te przyczyniają się do realizacji celów globalnych związanych ze wzrostem gospodarczym i stopy życiowej, przeciwdziałają recesji, bezrobociu i inflacji. W tym zakresie cele polityki pieniężnej łączą się z celami polityki fiskalnej i ochrony społeczno-socjalnej.
Cele polityki pieniężnej na dany rok wyznaczają Sejm i Senat RP w drodze ustaw i uchwał
oraz Rada Ministrów, a szczególnie Minister Finansów i Minister Skarbu Państwa w drodze rozporządzeń i zarządzeń. Bezpośrednim jednak realizatorem polityki pieniężnej państwa jest Narodowy Bank Polski.
Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.
Banki mogą by tworzone jako banki państwowe, banki spółdzielcze lub banki w
formie spółek akcyjnych.
Założycielami banku w formie spółki akcyjnej mogą być osoby prawne i osoby fizyczne, z tym że założycieli nie może być mniej niż 3 (przepis ten nie ma zastosowania do banku, którego założycielem jest Skarb Państwa, bank krajowy, instytucja kredytowa, bank zagraniczny, krajowy lub zagraniczny zakład ubezpieczeń, krajowy lub zagraniczny zakład reasekuracji lub międzynarodowa instytucja finansowa).
Założycielami banku spółdzielczego mogą być tylko osoby fizyczne w liczbie wymaganej dla założenia spółdzielni, określonej ustawą - Prawo spółdzielcze.
Ze względu na siedzibę wyróżniamy:
- bank krajowy - bank mający siedzibę na terenie Rzeczypospolitej Polskiej,
- bank zagraniczny - bank mający siedzibę za granicą Rzeczypospolitej Polskiej, na terytorium państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej,
Czynnościami bankowymi są:
przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów,
prowadzenie innych rachunków bankowych,
udzielanie kredytów,
udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych oraz otwieranie i potwierdzanie akredytyw (forma rozliczeń krajowych i zagranicznych za pośrednictwem banku stosowana jako instrument zabezpieczający interesy stron kontraktu. Dokument określający warunki tych rozliczeń, zwany jest także listem kredytowym),
emitowanie bankowych papierów wartościowych,
przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych - wydawanie instrumentu pieniądza elektronicznego
wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku w odrębnych ustawach.
Czynnościami bankowymi są również następujące czynności, o ile są one wykonywane przez banki:
udzielanie pożyczek pieniężnych,
operacje czekowe i wekslowe oraz operacje, których przedmiotem są warranty (bezwarunkowe i nieodwołalne zobowiązania emitenta do wypłacenia uprawnionym właścicielom kwoty rozliczenia),
wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu,
terminowe operacje finansowe,
nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych,
przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych,
prowadzenie skupu i sprzedaży wartości dewizowych,
udzielanie i potwierdzanie poręczeń,
wykonywanie czynności zleconych, związanych z emisją papierów wartościowych,
pośrednictwo w dokonywaniu przekazów pieniężnych oraz rozliczeń w obrocie dewizowym.
Poza wykonywaniem wymienionych czynności bankowych banki mogą:
obejmować lub nabywać akcje i prawa z akcji, udziały innej osoby prawnej i jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych,
zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych,
dokonywać obrotu papierami wartościowymi,
dokonywać, na warunkach uzgodnionych z dłużnikiem, zamiany wierzytelności na składniki majątku dłużnika,
nabywać i zbywać nieruchomości,
świadczyć usługi konsultacyjno-doradcze w sprawach finansowych - świadczyć usługi certyfikacyjne w rozumieniu przepisów o podpisie elektronicznym, z wyłączeniem wydawania certyfikatów kwalifikowanych wykorzystywanych przez banki w czynnościach, których są stronami,
świadczyć inne usługi finansowe,
wykonywać inne czynności, jeżeli przepisy odrębnych ustaw uprawniają je do tego.
Narodowy Bank Polski (NBP) jest bankiem centralnym Rzeczypospolitej Polskiej. Wypełnia zadania określone w Konstytucji RP, ustawie o Narodowym Banku Polskim i ustawie Prawo bankowe. Wymienione akty prawne gwarantują niezależność NBP od innych organów państwa.
Narodowy Bank Polski pełni trzy podstawowe funkcje:
banku emisyjnego,
banku banków,
centralnego banku państwa.
Organami Narodowego Banku Polskiego są:
prezes NBP,
Rada Polityki Pieniężnej,
zarząd NBP.
Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na 6-letnią kadencję. Jest odpowiedzialny za organizację i funkcjonowanie Narodowego Banku Polskiego. Ta sama osoba nie może być Prezesem NBP dłużej niż dwie kadencje.
Prezes NBP:
jest przełożonym wszystkich pracowników NBP,
przewodniczy Radzie Polityki Pieniężnej, Zarządowi NBP, reprezentuje NBP na zewnątrz.
reprezentuje interesy Rzeczypospolitej Polskiej w międzynarodowych instytucjach bankowych oraz, o ile Rada Ministrów nie postanowi inaczej, w międzynarodowych instytucjach finansowych, Prezes NBP przy wydawaniu zarządzeń podlegających ogłoszeniu oraz decyzji administracyjnych ma prawo używania pieczęci z godłem państwowym.
Zgodnie z art. 227 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 6 Ustawy o Narodowym Banku Polskim, Rada Polityki Pieniężnej jest organem NBP.
Rada Polityki Pieniężnej ukształtowała się w dniu 17 lutego 1998 r.
W skład Rady wchodzą:
Przewodniczący Rady, którym jest Prezes NBP,
9 członków, powoływanych w równej liczbie przez: Prezydenta RP, Sejm i Senat.
Członkowie Rady Polityki Pieniężnej powoływani są na 6 lat.
Zgodnie z art. 12 Ustawy o NBP, Rada Polityki Pieniężnej:
ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do wiadomości Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej,
składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego,
ustala wysokość stóp procentowych NBP,
ustala zasady i stopy rezerwy obowiązkowej banków,
określa górne granice zobowiązań wynikających z zaciągania przez NBP pożyczek i kredytów w zagranicznych instytucjach bankowych i finansowych,
zatwierdza plan finansowy NBP oraz sprawozdanie z działalności NBP,
przyjmuje roczne sprawozdanie finansowe NBP,
ustala zasady operacji otwartego rynku.
Rada Polityki Pieniężnej dokonuje oceny działalności Zarządu NBP w zakresie realizacji założeń polityki pieniężnej i uchwala zasady rachunkowości NBP, przedłożone przez Prezesa NBP.
Działalnością Narodowego Banku Polskiego kieruje Zarząd. W jego skład wchodzą: prezes NBP, jako przewodniczący, oraz od 6 do 8 członków Zarządu, w tym dwóch wiceprezesów NBP.
Zarząd NBP realizuje uchwały Rady Polityki Pieniężnej oraz podejmuje uchwały w sprawach niezastrzeżonych w ustawie do wyłącznej kompetencji innych organów NBP.
Do zakresu działania Zarządu NBP należą w szczególności:
podejmowanie uchwał w sprawie udzielania bankom upoważnień do wykonywania czynności obrotu dewizowego,
realizowanie zadań z zakresu polityki kursowej,
okresowa ocena obiegu pieniężnego i rozliczeń pieniężnych oraz obrotu dewizowego,
nadzorowanie operacji otwartego rynku,
ocena funkcjonowania systemu bankowego,
uchwalanie planu działalności i planu finansowego NBP,
uchwalanie prowizji i opłat bankowych stosowanych przez NBP oraz ustalanie ich wysokości,
określanie zasad gospodarowania funduszami NBP,
określanie zasad organizacji i podziału zadań NBP,
określanie zasad polityki kadrowej i płacowej NBP,
uchwalanie rocznego sprawozdania z działalności NBP,
sporządzanie bilansu NBP oraz rachunku zysków i strat,
opracowywanie bilansów obrotów płatniczych państwa z zagranicą,
przygotowywanie i rozpatrywanie projektów uchwał i innych materiałów kierowanych do Rady Polityki Pieniężnej.
Podstawowym zadaniem NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Zgodnie z opracowaną przez Radę Polityki Pieniężnej Strategią Polityki Pieniężnej po 2003 roku, celem NBP jest ustabilizowanie inflacji na poziomie 2,5 proc. z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy.
Do głównych obszarów działalności NBP należą:
prowadzenie polityki pieniężnej,
działalność emisyjna,
rozwój systemu płatniczego,
zarządzanie rezerwami dewizowymi Polski,
obsługa Skarbu Państwa,
działalność edukacyjna i informacyjna.
Polityka pieniężna
Podstawowym celem polityki pieniężnej jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Stabilność cen jest niezbędna do zbudowania trwałych fundamentów długofalowego wzrostu gospodarczego.
Od 1999 r. w realizacji polityki pieniężnej wykorzystuje się strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. W jej ramach Rada Polityki Pieniężnej określa cel inflacyjny, a następnie dostosowuje poziom podstawowych stóp procentowych NBP tak, by maksymalizować prawdopodobieństwo osiągnięcia tego celu. Od początku 2004 r. Narodowy Bank Polski realizuje ciągły cel inflacyjny na poziomie 2,5 proc. z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy. NBP utrzymuje poziom stóp procentowych spójny z realizowanym celem inflacyjnym, wpływając na wysokość nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego. Stopy rynku pieniężnego mają wpływ na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych, a co za tym idzie na rozmiary kredytu, popyt w gospodarce i stopę inflacji.
Instrumenty polityki pieniężnej
Wykorzystywany przez NBP zestaw instrumentów polityki pieniężnej pozwala na kształtowanie rynkowych stóp procentowych. Instrumenty te obejmują:
operacje otwartego rynku,
rezerwę obowiązkową,
operacje depozytowo-kredytowe.
Operacje otwartego rynku to transakcje dokonywane z inicjatywy banku centralnego z bankami komercyjnymi. Obejmują one warunkową i bezwarunkową sprzedaż lub kupno papierów wartościowych lub dewiz, a także emisje własnych papierów dłużnych banku centralnego.
Operacje otwartego rynku równoważą popyt i podaż środków utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Dzięki temu bank centralny wpływa na poziom krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym.
Obecnie operacje otwartego rynku przeprowadzane przez Narodowy Bank Polski polegają na emisji własnych papierów dłużnych (7-dniowych bonów pieniężnych), których minimalna rentowność jest równa stopie referencyjnej wyznaczonej przez Radę Polityki Pieniężnej.
Bank centralny nakłada na banki obowiązek utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Rezerwa ma na celu łagodzenie wpływu bieżących zmian płynności sektora bankowego na stopy procentowe na rynku międzybankowym. Służy również ograniczaniu nadpłynności banków.
Rezerwą obowiązkową jest wyrażona w złotych część środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych i uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez banki, podlegających zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także pozyskanych z zagranicy na co najmniej 2 lata. Rezerwa obowiązkowa utrzymywana jest na rachunkach w NBP.
Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej ustala Rada Polityki Pieniężnej. Od 30 czerwca 2009 r. stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 3,0 proc. dla wszystkich rodzajów depozytów, z wyjątkiem środków uzyskanych z tytułu sprzedaży papierów wartościowych z udzielonym przyrzeczeniem odkupu, dla których stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 0 proc. Od 30 września 2003 r. wszystkie banki pomniejszają naliczoną rezerwę obowiązkową o równowartość 500 tys. euro. Środki rezerwy obowiązkowej od 1 maja 2004 r. są oprocentowane.
W przypadku prowadzenia przez NBP podstawowych operacji otwartego rynku z 7-dniowym terminem zapadalności może dochodzić do znacznych wahań najkrótszych, zwłaszcza jednodniowych, stóp rynku międzybankowego. Łagodzeniu tych wahań służą operacje kredytowo-depozytowe, prowadzone z bankami komercyjnymi z ich inicjatywy: kredyt lombardowy oraz lokaty terminowe banków w NBP (depozyt na koniec dnia). Operacje kredytowo-depozytowe NBP wpływają na wysokość stóp procentowych na rynku pieniężnym, których górną granicę stanowi oprocentowanie kredytu lombardowego, a dolną – oprocentowanie depozytu w NBP.
NBP udziela bankom kredytu lombardowego pod zastaw skarbowych papierów wartościowych. Kredyt ten umożliwia im pokrywanie krótkookresowych niedoborów płynności. Udzielany jest na następujących zasadach:
zastawem są skarbowe papiery wartościowe, a wysokość kredytu nie może przekroczyć 80 proc. ich wartości nominalnej,
termin spłaty kredytu przypada w następnym dniu operacyjnym po dniu jego udzielenia,
warunkiem udzielenia kredytu jest uprzednia spłata wcześniej zaciągniętego kredytu.
Narodowy Bank Polski oferuje też bankom możliwość składania krótkookresowego (jednodniowego) depozytu w banku centralnym. Lokaty przyjmowane są do końca dnia operacyjnego, a zwrot kwoty depozytu wraz z należnymi odsetkami następuje w kolejnym dniu operacyjnym. Lokaty są oprocentowane według stopy zmiennej ustalanej przez Radę Polityki Pieniężnej (stopy depozytowej).
Lokaty terminowe w NBP pozwalają bankom komercyjnym na zagospodarowanie nadwyżek płynnych środków. W efekcie przeciwdziałają spadkowi krótkookresowych stóp na rynku międzybankowym poniżej stopy depozytowej.
Zasady polityki kursowej
Od 12 kwietnia 2000 r. kurs złotego jest kursem płynnym i nie podlega żadnym ograniczeniom. Bank centralny nie stawia sobie za cel określenia z góry poziomu kursu złotego do innych walut. Zastrzega sobie jednak prawo do interwencji, o ile uzna je za konieczne do realizacji celu inflacyjnego.
Wstępując do Unii Europejskiej, Polska zobowiązała się, że przystąpi również do strefy euro. W przyszłości złoty zostanie zatem zastąpiony wspólną walutą europejską, a politykę pieniężną będzie kształtował Europejski Bank Centralny.
Jednym z warunków przystąpienia do strefy euro jest spełnienie kryterium stabilności kursu walutowego. Dlatego w okresie poprzedzającym przyjęcie euro kurs złotego do euro zostanie na co najmniej dwa lata usztywniony w ramach systemu kursowego ERM II (ang. Exchange Rate Mechanism II). Oznacza to, że w tym czasie Narodowy Bank Polski będzie utrzymywał rynkowy kurs złotego wobec euro w przedziale dopuszczalnych wahań w stosunku do ustalonego kursu centralnego.
Działalność emisyjna
Narodowy Bank Polski ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych Rzeczypospolitej Polskiej. Oznacza to, że jest jedyną instytucją uprawnioną do wprowadzania do obiegu pieniężnego złotych i groszy jako prawnych środków płatniczych na obszarze Polski. Mają one ustawową moc zwalniania ze wszystkich zobowiązań i nikt nie może odmówić ich przyjęcia jako zapłaty.
Znakami pieniężnymi emitowanymi przez NBP są banknoty i monety. Monety emitowane są w dwóch grupach. Pierwszą tworzą monety powszechnego obiegu, a drugą monety kolekcjonerskie o niskich nakładach.
Wprowadzenie nowego znaku pieniężnego odbywa się na podstawie zarządzenia prezesa NBP ogłaszanego w Monitorze Polskim. W zarządzeniu zostają ustalone: termin wprowadzenia do obiegu i wielkość emisji oraz wzór i wartość nominalna znaków pieniężnych, a w przypadku monet także stop, próba i masa.
Do NBP należy również wycofywanie z obiegu poszczególnych znaków pieniężnych. Odbywa się to na mocy zarządzenia prezesa NBP, publikowanego w Monitorze Polskim, które określa znak pieniężny, termin jego wycofania z obiegu i zasady wymiany we wskazanych bankach.
Narodowy Bank Polski ustala też zasady wymiany zużytych i uszkodzonych znaków pieniężnych oraz zatrzymywania fałszywych znaków pieniężnych. Znaki zużyte lub uszkodzone tracą moc prawnego środka płatniczego i podlegają wymianie. Fałszywe znaki pieniężne są natomiast zatrzymywane bez prawa zwrotu ich równowartości.
W przyszłości, po przyjęciu euro jako prawnego środka płatniczego emitentem banknotów będzie Europejski Bank Centralny, natomiast NBP pozostanie emitentem monet.
Emisja monet i banknotów kolekcjonerskich
Poza monetami powszechnego obiegu, w tym monetami o nominale 2 zł wykonanymi ze stopu miedzi, aluminium, cynku i cyny (Nordic Gold), Narodowy Bank Polski emituje monety kolekcjonerskie. Są one obowiązującym w Polsce środkiem płatniczym, a jednocześnie towarem oferowanym kolekcjonerom.
Dotychczas ukazało się ponad 450 monet kolekcjonerskich.
Monety te emitowane są najczęściej w grupie, w skład której wchodzi:
moneta złota o nominale 100 zł lub 200 zł,
jedna lub dwie monety srebrne o nominale 10 zł lub 20 zł.
W szczególnych sytuacjach emitowane są monety złote o nietypowych nominałach – np. 25 zł lub 50 zł.
Oprócz monet kolekcjonerskich NBP emituje również monety przeznaczone na cele lokacyjne. Są to monety uncjowe wykonane ze złota (zawierające 1/10, 1/4, 1/2, oraz 1 uncję czystego złota).
NBP emituje również banknoty kolekcjonerskie. Upamiętniają one ważne wydarzenia lub wybitne postaci, autorytety i ich rolę w historii Polski i Polaków. Pierwszy polski banknot kolekcjonerski został wyemitowany przez Narodowy Bank Polski w 2006 r. Był to banknot z wizerunkiem Papieża Jana Pawła II” o nominale 50 zł.
Po przystąpieniu Polski do strefy euro działalność emisyjna NBP w zakresie monet kolekcjonerskich się nie zmieni. Będą one jedynie wyrażone w euro, zamiast w złotych. Dotychczasowe serie tematyczne będą kontynuowane.
Działania na rzecz systemu płatniczego
System płatniczy umożliwia przepływ środków finansowych w kraju. Działania Narodowego Banku Polskiego w tym zakresie polegają na organizowaniu rozliczeń pieniężnych w gospodarce – zarówno między osobami fizycznymi, jak i podmiotami gospodarczymi. Do najważniejszych działań należą:
organizowanie rozliczeń pieniężnych,
działania regulacyjne,
nadzór nad systemami płatności oraz systemami rozrachunku papierów wartościowych.
NBP prowadzi system płatności SORBNET, obejmujący rachunki bieżące banków. Umożliwia on szybki i nieodwołalny rozrachunek transakcji dokonywanych na rynkach międzybankowych. W systemie tym dokonuje się też rozrachunku zleceń płatniczych obsługiwanych przez pośredników rozliczeniowych, takich jak Krajowa Izba Rozliczeniowa SA oraz Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA.
NBP opracowuje przepisy dotyczące rozliczeń pieniężnych oraz opiniuje przepisy dotyczące tych zagadnień tworzone przez inne instytucje.
Podstawowym celem nadzoru nad krajowymi systemami płatności jest zapewnienie ich sprawnego i bezpiecznego funkcjonowania. NBP wydaje zezwolenia na uruchamianie nowych systemów płatności, ocenia zasady działania poszczególnych systemów, zbiera dane statystyczne, a także wydaje zalecenia w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości stwarzających ryzyko dla określonego systemu. NBP współpracuje również z Komisją Papierów Wartościowych i Giełd w kwestiach związanych z nadzorem nad systemami rozrachunku papierów wartościowych.
W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej, NBP uruchomił nowy system SORBNET-EURO do obsługi rachunków bieżących banków w euro. Umożliwia on również obsługę płatności pomiędzy bankami polskimi a bankami z krajów Unii Europejskiej. System SORBNET-EURO pozwala także na rozrachunek zleceń płatniczych, które obsługiwane są przez Krajową Izbę Rozliczeniową SA w nowym systemie obsługi płatności detalicznych w euro (EURO-ELIXIR).
Zarządzanie rezerwami dewizowymi
Rezerwy dewizowe gwarantują pełną wymienialność złotego, pozwalają na dokonywanie płatności wynikających z międzynarodowych zobowiązań państwa i wzmacniają wiarygodność finansową kraju. Rezerwy są utrzymywane w walutach obcych oraz w złocie.
W inwestowaniu rezerw na międzynarodowych rynkach finansowych NBP kieruje się:
bezpieczeństwem inwestowanych środków,
płynnością rezerw,
dochodowością rezerw przy respektowaniu dopuszczalnego stopnia ryzyka.
NBP inwestuje rezerwy dewizowe przede wszystkim w rządowe papiery wartościowe, papiery agencyjne i instytucji międzynarodowych oraz dokonuje lokat w bankach, mając na uwadze wysoką wiarygodność kredytową emitentów i kontrahentów.
Dobór inwestycji zapewnia dostępność środków dewizowych zgodnie z ich przewidywanym wykorzystaniem oraz możliwością wystąpienia sytuacji nadzwyczajnych.
Na maksymalizację dochodu z rezerw walutowych istotny wpływ ma jakość zarządzania ryzykiem związanym ze zmianami kursu walutowego oraz stopy procentowej i płynności.
W momencie przystąpienia Polski w maju 2004 r. do Unii Europejskiej, NBP stał się częścią Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC). Uczestnictwo NBP w ESBC jest związane z koniecznością wniesienia przez NBP, zgodnie z ustalonym kluczem subskrypcji, wkładu do kapitału Europejskiego Banku Centralnego (EBC). Po wejściu Polski do Unii Gospodarczej i Walutowej oraz przyjęciu euro jako waluty krajowej, NBP wniesie wkład do rezerw dewizowych EBC. Oznacza to, że NBP znajdzie się w składzie narodowych banków centralnych uczestniczących w procesie zarządzania rezerwami EBC, opartym na specjalizacji walutowej według zasad określonych przez EBC. Jednocześnie NBP będzie nadal zarządzał częścią własnych rezerw dewizowych.
Obsługa Skarbu Państwa
W ramach obsługi Skarbu Państwa, Narodowy Bank Polski prowadzi obsługę bankową budżetu państwa w zakresie określonym w ustawie o finansach publicznych. NBP prowadzi, m.in. centralny rachunek bieżący budżetu państwa oraz rachunki bieżące i pomocnicze państwowych jednostek budżetowych i państwowych funduszy celowych. Ponadto, NBP prowadzi, za zgodą prezesa NBP, rachunki innych osób prawnych na podstawie art. 51 ust. 1 pkt 4 ustawy o Narodowym Banku Polskim, a także rachunki innych podmiotów posiadających ustawowe upoważnienie do otwierania rachunków w NBP.
Od momentu przystąpienia do Unii Europejskiej NBP prowadzi rachunki bankowe przeznaczone do obsługi środków finansowych przekazywanych z funduszy unijnych oraz środków Unii z tytułu składki członkowskiej Polski.
Narodowy Bank Polski prowadzi rachunki w złotych i w walutach obcych. W sumie NBP obsługuje obecnie około 3 750 posiadaczy rachunków, dla których prowadzi około 16 290 rachunków, w tym 774 rachunki związane z redystrybucją środków pochodzących z Unii Europejskiej.
Od 2002 r. Narodowy Bank Polski rozpoczął wprowadzanie systemu bankowości elektronicznej enbepe. Jest to nowoczesny system obsługi rachunków bankowych, z którego obecnie korzystają niemalże wszystkie podmioty posiadające rachunki w NBP. System umożliwia państwowym jednostkom budżetowym i państwowym funduszom celowym na sprawne zarządzanie ich rachunkami prowadzonymi przez NBP.
NBP zapewnia klientom konsultacje telefoniczne, dotyczące eksploatacji systemu bankowości elektronicznej enbepe oraz wsparcie poprzez internetowe Centrum Pomocy Technicznej.
Międzysystemowy interfejs B2B umożliwia Ministerstwu Finansów przekazywanie do NBP poleceń przelewu oraz przekazywanie lub odbieranie innych komunikatów związanych z prowadzeniem rachunku w postaci elektronicznej. Dzięki bezpośredniemu połączeniu dwóch niezależnych systemów księgowych, zlecenia generowane w systemie informatycznym Ministerstwa Finansów są przesyłane bezpośrednio do systemu księgowego NBP, co umożliwia szybszą i niezawodną wymianę komunikatów. Interfejs B2B zapewnia nowoczesny sposób komunikowania się posiadacza rachunku z NBP oraz wysokie bezpieczeństwo przekazywanych danych. Komunikacja między systemami informatycznymi NBP i Ministerstwa Finansów odbywa się w oparciu o standard Rady Bankowości Elektronicznej działającej przy Związku Banków Polskich. Zastosowane oprogramowanie zapewnia niezawodność komunikacji poprzez trwałe przechowywanie komunikatów otrzymanych i wysłanych, zapobiegające utracie danych w wypadku awarii systemu, a także wyeliminowanie przetwarzania duplikatów komunikatów, przekazywanie potwierdzenia odbioru przesyłek i możliwość ponownego przesłania przesyłki w przypadku braku potwierdzenia.
Międzysystemowy interfejs B2B zapewnia Ministerstwu Finansów rozszerzone funkcje w porównaniu z rozwiązaniami dostępnymi w systemie bankowości elektronicznej enbepe, np. możliwość przekazania w formie elektronicznej przez Ministerstwo Finansów dyspozycji utworzenia lokaty terminowej oraz dyspozycji rozwiązania lokaty terminowej przed upływem umownego okresu jej utrzymywania.
24 lipca 2006 r. uruchomiono interfejs B2B łączący ZSK NBP z systemem SIMIK MF w zakresie rachunków przeznaczonych do obsługi środków finansowych Unii Europejskiej dla krajów członkowskich w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Sekcji „Orientacji” Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej oraz Finansowego Instrumentu Wspierania Rybołówstwa. System SIMIK MF umożliwia obsługę rachunków bankowych otwartych w NBP dla gromadzenia środków pochodzących z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Uruchomienie interfejsu B2B związane było z wprowadzeniem w Ministerstwie Finansów systemu SIMIK, tj. Systemu Informatycznego Monitoringu i Kontroli Finansowej Funduszy Strukturalnych i Funduszu Spójności. Jego zadaniem jest wspomaganie procesu absorpcji funduszy pochodzących z Unii Europejskiej.
Działalność edukacyjna i informacyjna
Ważnym elementem misji NBP – jako instytucji wspierającej rozwój gospodarczy Polski – jest podejmowanie działań służących upowszechnieniu edukacji ekonomicznej, zrozumieniu zasad funkcjonowania gospodarki rynkowej i promocji przedsiębiorczości.
Program Edukacji Ekonomicznej NBP został stworzony, by wspierać i promować rozmaite inicjatywy z zakresu edukacji ekonomicznej, realizowane m.in. przez szkoły, uniwersytety, biblioteki, organizacje pozarządowe, media i instytucje szkoleniowe. Głównymi adresatami działań edukacyjnych NBP są ludzie młodzi – uczniowie szkół ponadpodstawowych oraz studenci, a także ci, którzy z racji wykonywanego zawodu sami przekazują wiedzę: nauczyciele, dziennikarze i pracownicy organizacji pozarządowych.
Przy realizacji projektów edukacyjnych NBP współpracuje z wieloma instytucjami i organizacjami, m.in. z Centralnym Ośrodkiem Doskonalenia Nauczycieli, Biblioteką Narodową, Fundacją Młodzieżowej Przedsiębiorczości, Fundacją Edukacyjną Przedsiębiorczości, Centrum Edukacji Obywatelskiej, agencją Reuters Polska i Stowarzyszeniem Dziennikarzy Polskich.
Narodowy Bank Polski odpowiada za stabilność narodowego pieniądza. Wypełniając ten konstytucyjny obowiązek, NBP opracowuje i realizuje strategię polityki pieniężnej oraz – uchwalane corocznie – założenia polityki pieniężnej.
Poprzez zarządzanie rezerwami dewizowymi zapewnia odpowiedni poziom bezpieczeństwa finansowego państwa. Dzięki emisji znaków pieniężnych zabezpiecza płynność obrotu gotówkowego.
Ważnym celem NBP jest dbałość o stabilność systemu finansowego. W ramach pełnionych funkcji nadzorczych i regulacyjnych NBP dba o płynność, sprawność i bezpieczeństwo systemu płatniczego. Przyczynia się również do rozwoju bezpiecznej infrastruktury rynku finansowego.
Ponadto, NBP podejmuje działania służące upowszechnianiu wiedzy ekonomicznej, m.in. dzięki udostępnianiu informacji na stronie internetowej www.nbp.pl oraz poprzez działalność Portalu Edukacji Ekonomicznej.
Duży wpływ na działalność NBP miały w ostatnich latach i mają nadal procesy integracji europejskiej oraz członkostwo w Unii Europejskiej, a w szczególności przygotowanie Polski do uczestnictwa w strefie euro.
W celu właściwego przygotowania się do przyjęcia euro NBP będzie dążył do spełnienia wymagań nałożonych na banki centralne państw, które już wprowadziły wspólną walutę. NBP będzie się starał uzyskać pozycję znaczącego ośrodka naukowego w zakresie badań ekonomicznych w kraju oraz w ramach Europejskiego Systemu Banków Centralnych.
Oszczędności i rynek papierów wartościowych
Motywy oszczędzania:
w celu polepszenia życia,
dla zapewnienia bezpieczeństwa,
dla najbliższych,
na starość,
dla przyszłych dochodów.
Rynek kapitałowy
Istotnym składnikiem gospodarki rynkowej jest rynek kapitałowy. Na rynku tym zawiera się transakcje instrumentami finansowymi, których termin realizacji jest dłuższy niż jeden rok i jednocześnie charakteryzującymi się wysoką płynnością oraz dużym stopniem bezpieczeństwa ulokowanych w nich kapitałów.
Instrumenty finansowe rynku kapitałowego nie są jednolite pod względem uosabianych przez siebie praw majątkowych. Wyróżnić wśród nich można papiery wartościowe mające charakter wierzytelności, które reprezentują obligacje, oraz walory przenoszące prawa własności, tak jak w wypadku aukcji.
Rynek kapitałowy pełni następujące funkcje:
transfer wolnych środków finansowych od osób i instytucji, które mini dysponują, do podmiotów gospodarczych potrzebujących zasilenia kapitałowego;
wartościowanie majątku przedsiębiorstwa, emitenta danego waloru, przez rynkową wycenę jego papierów wartościowych;
możliwość zwiększenia majątku, a przez to możliwość dalszego rozwoju podmiotu emitujący papiery wartościowe.
Rynek kapitałowy w Polsce jest zinstytucjonalizowany. Oznacza to, że handel papierami wartościowymi występuje w zorganizowanej i kontrolowanej przez państwo formie.
Transakcje, których przedmiotem są papiery wartościowe, realizowane są głównie za pośrednictwem giełdy i w tym zakresie stosuje się przepisy dotyczące publicznego obrotu papierami wartościowymi. Obrót ten jest pod ścisłą kontrolą organów administracji państwowej. Do podstawowych podmiotów powołanych do organizowania i sprawowania nadzoru nad jego prawidłowym przebiegiem zaliczamy: Komisję Papierów Wartościowych, Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie oraz Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych.
Rynek kapitałowy tworzą także przedsiębiorstwa maklerskie, tj. wydzielone prawnie podmioty gospodarcze obsługujące transakcje papierami wartościowymi. Dla bezpieczeństwa obrotu utworzono Fundusz Gwarancyjny w ramach Warszawskiej Giełdy.
Jest pierwotny i wtórny rynek papierów wartościowych.
Pierwotny rynek papierów wartościowych dotyczy sprzedaży tylko nowych emisji papierów wartościowych przez emitenta lub jego pośrednika pierwszym właścicielom, który ocenili, że papiery te są korzystną lokatą oszczędności. Celem firmy emitującej papiery wartościowe jest powiększenie swojego kapitału.
Wtórny rynek papierów wartościowych. Na rynku wtórnym uprzednio wyemitowane papiery wartościowe są nabywane i sprzedawane za pośrednictwem maklerów. Papiery wartościowe dopuszczone na rynek muszę spełniać wymogi ustalone przez Komisję Papierów Wartościowych. Obrót akcjami na wtórnym rynku papierów wartościowych nie powiększa kapitału emitenta. Zakup i sprzedaż papierów wartościowych dokonuje się tylko między inwestorami, którzy powiększaj lub zmniejszają stan posiadanych akcji.
Mimo że na rynku wtórnym spółki akcyjne nie powiększają swoich kapitałów, to ma on dla nich znaczenie w rozeznaniu perspektyw rozwoju. Sytuacja na giełdzie jest podstawą do podejmowania decyzji dotyczących nowych serii akcji, które bezpośrednio zwiększają kapitał firmy i pozwalają na jej rozwój. Firma uprawniona do emisji akcji może je emitować wielokrotnie.
Rynek kapitałowy jest częścią rynku finansowego. Można go podzielić na rynek giełdowy i pozagiełdowy. Różnice pomiędzy jednym a drugim rynkiem to sposób dokonywania transakcji. Rynek pozagiełdowy nie ma ustalonego miejsca transakcji, najczęściej transakcje odbywają się za pośrednictwem środków telekomunikacyjnych między biurami maklerskimi, które są pośrednikami inwestorów. Regulowany rynek pozagiełdowy akcji i obligacji w Polsce stanowi Centralna Tabela Ofert (CTO). Rynek ten organizowany jest przez spółkę CeTO S.A. założoną w 1996 roku przez kilkadziesiąt domów maklerskich i innych instytucji. Jej zadaniem jest organizowanie regulowanego pozagiełdowego publicznego obrotu papierami wartościowymi oraz przedstawianie i udostępnianie informacji o ofertach i transakcjach zawartych na tym rynku. Transakcje na rynku giełdowym odbywają się na giełdzie. Giełda to miejsce gdzie kupuje się papiery wartościowe po cenach odpowiadających sytuacji rynkowej. Jako instytucja finansowa giełda podlega szczególnym regulacjom. Jej działanie jest starannie określone i podlega ścisłej kontroli. Zarówno rynek giełdowy jak i pozagiełdowy są segmentami rynku wtórnego, czyli takiego na którym instrumenty finansowe po emisji i sprzedaży pierwszemu właścicielowi są następnie sprzedawane na rynku.
Papierami wartościowymi nazywamy dokumenty stwierdzające przysługujące ich właścicielom prawa majątkowe, których realizacja jest możliwa tylko po ich okazaniu lub zwrocie. Pojęciem tym najczęściej obejmuje się dokumenty o charakterze finansowym, potwierdzające:
należności pieniężne (czeki, weksle, obligacje),
uprawnienia do współwłasności majątkowej (akcje).
Z punktu widzenia zadań, jakie mają spełniać papiery wartościowe, dzielimy je na:
spełniające funkcje rozliczeniowe : czek - będący instrumentem uruchamiającym pieniądz bezgotówkowy, weksel - będący środkiem udzielenia kredytu;
przynoszące dochód od kapitału: obligacja - gwarantująca uzyskanie odsetek, akcja - dająca prawo do dywidendy;
pełniące funkcje zastawnicze: weksle, obligacje i akcje przekazywane wierzycielom, mogą stanowić zabezpieczenie zaciągniętego długu.
Podział papierów wartościowych
Ze względu na warunki przenoszenia własności:
na okaziciela – przeniesienie prawa własności następuje po przekazaniu papieru
imienne – przeniesienie prawa własności wymaga cesji na rzecz kupującego
na zlecenie – wskazują określoną osobę jako właściciela, przeniesienie praw własności następuje w drodze indosu.
Ze względu na stosunek do własności emitującego papiery:
poświadczające wierzytelność –emitent zobowiązany jest do zwrotu długu wraz z odsetkami, ale posiadacz papieru nie ma prawa udziału w danej firmie np. obligacje
poświadczające udział – posiadacz jest współwłaścicielem firmy, ma prawo do uczestnictwa w zyskach oraz zarządzaniu firmą na zasadach określonych prawem np. akcje
Ze względu na przynoszony dochód:
stały – określony jest w nich stały procent dochodu lub kwota dochodu np. niektóre obligacje
zmienny – dochód nie jest określony w papierze wartościowym, a może zależeć od zysków emitenta np. większość akcji
Ze względu na przedmiot transakcji:
pieniężne papiery wartościowe – np. banknoty, weksle, czeki bony skarbowe.
kapitałowe papiery wartościowe – np. akcje, obligacje.
towarowe papiery wartościowe – np. warranty, listy zastawne.
Wybrane instrumenty Rynku Papierów Wartościowych
Akcje
Akcja jest dokumentem stwierdzającym udział w majątku spółki akcyjnej, z tytułu czego jej właściciel ma prawo do uczestnictwa w podziale zysków spółki oraz, w zależności od rodzaju akcji, prawo do uczestnictwa w kierowaniu spółką i podziale jej majątku w razie likwidacji.
Z definicji wynika, że akcja stanowi odpowiednik części kapitału spółki, który jest podstawą działalności spółki akcyjnej. Dlatego dochody, które przynoszą te walory, są powiązane z rentownością spółki, która je wyemitowała. W wypadku osiągnięcia przez spółkę złych wyników finansowych kursy akcji mogą spadać, a także może zostać wstrzymana wypłata dywidendy.
Wyróżniamy różne akcje. Biorąc za podstawę uprawnienia właścicieli wyróżnia się akcje zwyczajne i uprzywilejowane.
Akcje uprzywilejowane zawierają szersze prawa niż zwyczajne, a dotyczy to m.in.: rozszerzonego prawa głosu na walnym zebraniu, podziału dywidendy lub majątku w razie likwidacji spółki. Akcje uprzywilejowane są najczęściej akcjami imiennymi.
Różnice między akcją imienną a akcją na okaziciela polega na tym, że akcje imienne powinny zawierać nazwisko akcjonariusza, prawnego właściciela papieru wartościowego. Odmienny może być też sposób pokrywania wartości akcji przez obejmującego walory. Akcje imienne mogą być wydawane przed pełną wpłatą pieniędzy za nie, czyli kupujący uzyskuje formę kredytu przy ich zakupie, akcje na okaziciela muszą być opłacone w całości przed ich wydaniem. Różny jest sposób zbywania papierów wartościowych. Przy zbywaniu akcji imiennych obowiązuje przelew połączony z wręczeniem dokumentu. Akcje imienne i na okaziciela różnią się jeszcze tym, że tylko posiadaczy akcji imiennych wpisuje się do księgi akcjonariuszy spółki.
Obligacje
Obligacja jest to instrument finansowy (papier wartościowy), w którym jedna strona, zwana emitentem obligacji, stwierdza, że jest dłużnikiem drugiej strony, zwanej obligatariuszem (jest to właściciel obligacji) i zobowiązuje się wobec niego do wykupu obligacji. Emisja obligacji jest formą zaciągnięcia kredytu. Kredytodawcą jest obligatariusz, czyli właściciel obligacji. Kredytobiorcą jest emitent obligacji.
Najważniejsze cechy charakterystyczne obligacji
· termin wykupu - jest to termin, po upływie którego emitent zobowiązany jest dokonać wykupu, tzn. zwrócić zaciągnięty kredyt właścicielowi obligacji;
· wartość (cena) nominalna - jest to wartość, którą emitent zwraca w dniu wykupu;
· cena emisyjna - jest to cena, po której obligacja jest sprzedawana w momencie emisji pierwszemu właścicielowi;
· oprocentowanie - określa wielkość odsetek od zaciągniętego kredytu; wyrażone jest w procentach wartości nominalnej; zwykle odsetki płacone są regularnie, np. co rok, co pół roku, co kwartał.
Ze względu na kryterium emitenta wyróżnia się:
· obligacje skarbowe, emitowane przez Skarb Państwa;
· obligacje przedsiębiorstw;
· obligacje komunalne (emitowane przez gminy, związki gmin).
Ze względu na kryterium oprocentowania wyróżnia się:
· obligacje o stałym oprocentowaniu - oprocentowanie jest znane i nie zmienia się przez cały czas do terminu wykupu;
· obligacje o zmiennym oprocentowaniu - oprocentowanie zmienia się w okresach odpowiadających płatnościom odsetek. Oprocentowanie to zależy od ustalonego wskaźnika, którym może być np. stopa rentowności bonów skarbowych (w okresie poprzedzającym płatność odsetek);
· obligacje zerokuponowe - obligacje, od których nie są płacone odsetki, ale cena obligacji jest zawsze niższa niż wartość nominalna.
Giełda papierów wartościowych to „miejsce w którym” odbywają się transakcje papierami wartościowymi zorganizowane w taki sposób, że przy kojarzeniu ofert sprzedaży i kupna wszyscy jej uczestnicy są równi i mają jednakowy dostęp do informacji. Giełda jest, więc formą rynku, a powszechnie stosowane stwierdzenie „instytucjonalna forma rynku kapitałowego” najlepiej odzwierciedla jej naturę.
Zadania giełdy:
Giełda jest jedną z najważniejszych instytucji w współczesnej gospodarce. Dobrze funkcjonującą giełda powinna spełniać następujące kryteria :
wypełniać ustawowe wymagania stawiane giełdom,
posiadać wewnętrzny, precyzyjny regulamin określający sposób jej funkcjonowania i kryteria doboru instytucji pośredniczących w handlu, np. biura maklerskie, zapewniać powszechny i równy dostęp do informacji,
dbać o przejrzystość rynku,
zapewniać bezpieczne rozliczenia,
organizować regularne sesje,
posiadać szybki i bezawaryjny system informatyczny zapewniający szybkość transakcji,
dbać o to, żeby spółki nie opuszczały w sposób nagły giełdy wycofując swoje akcje z obrotu.
Funkcje giełdy:
W kapitalizmie giełda odgrywa bardzo ważną rolę, gdyż sama w sobie jest spełnia rolę rynku podlegającego prawom popytu i podaży. Dlatego też giełdę „nie interesuje” czy występuje na niej tendencja spadkowa czy wzrostowa, lecz zapewnienie uczestnikom możliwości sprawnego zawarcia transakcji. Giełda pełni następujące funkcje w gospodarce :
alokacyjna – umożliwia przepływ kapitału w kierunku ich najefektywniejszego wykorzystania – np. środki finansowe otrzyma ta spółka, która ma najlepsze perspektywy ich wykorzystania i przyniesie największe potencjalne zyski jej akcjonariuszom,
wartościująca – ta funkcja giełdy umożliwia dokonanie rynkowej wyceny przewidywanych decyzji ekonomicznych przez podmioty gospodarcze, możemy więc ocenić jak dana spółka gospodaruje w porównaniu z innymi,
kontrolna – tworzy pośredni mechanizm kontroli przez akcjonariuszy efektów działań spółki i pracy zatrudnionych managerów.
Giełda ponadto daje możliwość :
pomnożenia kapitału zarówno podmiotom gospodarczym jak i gospodarstwom domowym,
wywoływania we wszystkich podmiotach skłonności do oszczędzania.
Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie działa w oparciu o ustawy z dnia 29 lipca 2005 r.:
o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (z pózn. zm);
o obrocie instrumentami finansowymi (z pózn. zm);
o nadzorze nad rynkiem kapitałowym (z pózn. zm).
Tradycje rynku kapitałowego w Polsce sięgają roku 1817, kiedy to powołano do działania pierwszą w Warszawie Giełdę Kupiecką. Swoją działalność w obecnej formie Giełda rozpoczęła w dniu 16 kwietnia 1991 r., od początku organizując obrót papierami wartościowymi w formie elektronicznej.
Giełda Papierów Wartościowych jest spółką akcyjną powołaną przez Skarb Państwa. Na koniec 2008 jej akcjonariuszami było 35 podmiotów, w tym: banki, domy maklerskie, spółka giełdowa oraz Skarb Państwa. Akcje będące w posiadaniu Skarbu Państwa stanowiły 98,82% kapitału zakładowego.
Zadaniem GPW jest organizacja obrotu instrumentami finansowymi. Giełda zapewnia koncentrację w jednym miejscu i czasie ofert kupujących i sprzedających w celu wyznaczenia kursu i realizacji transakcji.
Obowiązujący na Giełdzie Warszawskiej system obrotu charakteryzuje się tym, że kursy poszczególnych instrumentów finansowych ustalane są w oparciu o zlecenia kupujących i sprzedających, stąd też zwany jest on rynkiem kierowanym zleceniami. Oznacza to, że w celu ustalenia ceny instrumentu sporządza się zestawienie zleceń zawierających dyspozycje kupna i sprzedaży. Kojarzenia tych zleceń dokonuje się według ściśle określonych zasad, zaś realizacja transakcji odbywa się w trakcie sesji giełdowych. Dla poprawienia płynności notowanych instrumentów, członkowie giełdy lub inne instytucje finansowe mogą pełnić funkcję animatora rynku, składając (na podstawie odpowiedniej umowy z Giełdą) zlecenia kupna lub sprzedaży danego instrumentu na własny rachunek.
Przedmiotem handlu na Giełdzie są papiery wartościowe: akcje, obligacje, prawa poboru, prawa do akcji, certyfikaty inwestycyjne oraz instrumenty pochodne: kontrakty terminowe, opcje, jednostki indeksowe.
Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie prowadzi obrót instrumentami finansowymi na dwóch rynkach:
Główny Rynek GPW działa od dnia uruchomienia Giełdy w dniu 16 kwietnia 1991 roku. Jest to rynek podlegający nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego i wskazany Komisji Europejskiej jako rynek regulowany.
NewConnect to zorganizowany i prowadzony przez Giełdę rynek działający w formule alternatywnego systemu obrotu. Stworzony został z myślą o młodych i rozwijających się firmach, działających zwłaszcza w obszarze nowych technologii. NewConnect ruszył 30 sierpnia 2007 r. Przedmiotem obrotu w alternatywnym systemie mogą być akcje, prawa do akcji (PDA), prawa poboru, kwity depozytowe oraz inne udziałowe papiery wartościowe.
Władze Giełdy,
Najwyższym organem Giełdy jest Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy Giełdy. Prawo do udziału w walnym zgromadzeniu mają wszyscy akcjonariusze Giełdy. Do kompetencji walnego zgromadzenia należy m.in. dokonywanie zmian w Statucie oraz wybór członków Rady Giełdy.
Rada Giełdy składa się z 5 do 7 członków. Rada Giełdy nadzoruje działalność Giełdy, decyduje o nadaniu lub cofnięciu statusu członka giełdy. Rada Giełdy składa się z przedstawicieli banków, domów maklerskich, instytucji finansowych, izb gospodarczych i emitentów.
Zarząd Giełdy kieruje bieżącą działalnością Giełdy, dopuszcza do obrotu giełdowego papiery wartościowe, określa zasady wprowadzania papierów wartościowych do obrotu, nadzoruje działalność maklerów giełdowych i członków giełdy w zakresie obrotu giełdowego.
Zarząd Giełdy składa się z 3 do 5 członków. Pracami Zarządu kieruje Prezes Zarządu powoływany przez Radę Giełdy.
W skład indeksów giełdowych mogą wchodzić wszystkie spółki spełniające tzw. kryteria podstawowe:
wartość akcji w wolnym obrocie wyższa od 1 mln EURO
liczba akcji w wolnym obrocie wyższa niż 10 %)
Pakiety wszystkich uczestników poszczególnych indeksów są wyznaczane w oparciu o liczbę akcji w wolnym obrocie.
Giełda publikuje trzy główne indeksy cenowe, czyli takie, przy obliczaniu których nie bierze się pod uwagę dochodu z tytułu dywidend i praw poboru:
indeks największych spółek WIG20 (20 spółek)
indeks średnich spółek mWIG40 (40 spółek)
indeks najmniejszych spółek sWIG80 (80 spółek).
Grupę indeksów dochodowych tworzą indeksy WIG, WIG-PL oraz subindeksy sektorowe. WIG swoim portfelem obejmuje wszystkie spółki giełdowe spełniające kryteria podstawowe, a WIG-PL wszystkie krajowe spółki giełdowe.
Formuła obliczania indeksów giełdowych polega na porównywaniu wartości rynkowej wszystkich spółek notowanych na giełdzie z ich wartością na sesji poprzedniej lub w dniu bazowym.