Konteksty dzieła literackiego

W każdym, nawet najbardziej prymitywnym, akcie odbioru dzieła literackiego zaobserwować możemy próby zrozumienia i wyjaśnienia sensu utworu.

Zawsze też czytelnik wykracza poza bezpośrednie dane, których dostarcza mu tekst literacki i próbuje znaleźć układ odniesienia, czyli kontekst, który tłumaczy mu cały utwór bądź jego poszczególne elementy.

Układ odniesienia (kontekst) przywołany w akcie lektury decyduje o jakości odbioru i tym samym warunkuje funkcjonowanie społeczne dzieła i jego wpływ na psychikę odbiorcy.

Teoretycy odbioru wyróżniają dwa zasadnicze rodzaje kontekstów:

- macierzysty dzieła

- osobisty odbiorcy

Akt odbioru obejmuje dwa czynniki: dzieło i odbiorcę. Wypowiedź literacka formułuje zadania dla czytelnika nie tylko w obrębie własnej struktury, ale proponuje szerszy układ odniesienia, czyli kontekst macierzysty:

- biografia autora, jego twórczość

- czas, epoka, w której tworzył (prądy filozoficzne, artystyczne, twórczość innych pisarzy)

- przekonania społeczne, polityczne, mody literackie, żywa tradycja literacka

Inne konteksty wprowadza sam odbiorca. Kontekst osobisty nie ma, wbrew pozorom, charakteru tylko indywidualnego, jest uwarunkowany kulturowo i społecznie; na akt lektury wpływa zatem, oprócz doświadczenia życiowego, oczytania i światopoglądu odbiorcy, cała kultura literacka, w której odbiorca tkwi, np.. charakterystyczne gusty, upodobania, preferencje, wybory, kody odbioru i normy czytania

Doświadczenie czytelnicze i doświadczenie badawcze to dwa przeciwstawne akty odbioru. W pierwszym uruchamiane są głównie konteksty osobiste, w drugim- macierzyste. Nie wyklucza to oczywiście współwystępowania różnych kontekstów w jednym akcie odbioru. I tak doświadczenie czytelnicze jest konkretyzacją utworu, a doświadczenie badawcze jego interpretacją.

Markiewicz określił interpretacje semantyczną jako rezultat rozumienia całej zawartości dzieła literackiego, na wszystkich poziomach. Wg niego najprostszymi czynnościami/ zadaniami interpretacyjnymi są „wyjaśnienie”, „wykrycie”, „wydobycie”.

Sławiński- odmienne zdanie. Wg niego cały proces poznawania dzieła jest interpretacją, wyróżnia w nim następujące etapy:

opis

analiza (uchwycenie różnic pomiędzy elementami dzieła, skategoryzowanie tego, co w utworze jest typowe)

interpretacja, która obejmuje poniższe czynności:

a) usytuowanie utworu w kontekście

b) wytrącenie go z kontekstu jest próbą dotarcia do oryginalności i niepowtarzalności utworu

4. Wartościowanie, czyli rozpoznanie wartości, wyodrębnienie ze stanu potencjalności

Opis, analiza i interpretacja w pierwszej fazie to sposoby rozpoznania standardowych składników dzieła i ujęcie ich w kategoriach poetyki opisowej bądź historycznej. Druga faza interpretacji i wartościowanie ujmują to, co w dziele jest niepowtarzalne, oryginalne, nie mające odniesienia w układach istniejących poza nim.

Markiewicz wyróżnia kilka typów interpretacji dzieła literackiego (napisanego w przeszłości):

Interpretacja autorska –odtwarza autorskie pojmowanie dzieła

Interpretacja historyczna –odtwarza odczytanie dzieła w dobie jego powstania i czasach późniejszych

Interpretacja historyczna, idealizująca –realizuje zadania czytelnika idealnego, który doskonale spełnia wszystkie semantyczne operacje przewidziane przez utwór, zgadnie z historycznie adekwatnymi dyrektywami odbioru i w ramach historycznie adekwatnego świata

Interpretacja adaptacyjna, projektująca –odwołuje się do własnych, zmodernizowanych dyrektyw odbioru i obrazu świata

Interpretacja adaptacyjna, sprawozdawcza –rekonstruuje odczytanie utworu na podstawie wypowiedzi respondentów (czytelników przeciętnych bądź też czytelników o wysokich kompetencjach)

Paul Ricoeur stwierdza, że interpretacja to nic innego, jak praca myśli, polegająca na odszyfrowaniu sensu ukrytego w sensie widocznym, na rozwinięciu poziomów znaczeniowych zawartych w znaczeniu dosłownym. Kontekst historycznoliteracki nie tylko pomaga odszyfrować sens ukryty, ale także zrozumieć „sens widoczny”, czyli reguły poetyki utworu, jego miejsce i znaczenie w procesie rozwoju literatury.

Wg Ingardena konieczność dokonania konkretyzacji jest wyznaczona przez budowę dzieła: jest ono schematyczne i zawiera miejsca niedookreślenia. Zadaniem czytelnika jest wypełnienie tych miejsc. Wbrew jednak temu, co sądzi się powszechnie, że dookreślenie dotyczy tylko przedmiotów i wyglądów, czyli konkretnego wyobrażenia sobie świata przedstawionego w dziele literackim, dookreślenie musi objąć wszystkie warstwy- brzmienia, znaczenia słów i zdań i świata przedstawionego. Schematyczna jest warstwa brzmieniowa, ponieważ wyznaczona tylko zapisem, znakami graficznymi. Skonkretyzować go tzn. wypowiedzieć głośno, nadać dziełu brzmienie istniejące w nim potencjalnie. Skonkretyzować warstwę semantyki, to nie tylko uświadomić sobie wyrazy nieznane, ale dopowiedzieć to, co niedopowiedziane sugerowane aluzją i cytatem, powiedzeniem typowym dla czasu, w którym powstało. W świecie przedstawionym z kolei należy wyobrazić sobie naocznie nie tylko pojedyncze przedmioty i bohaterów, ale także stosunki między nimi, procesy i stany. Trzeba zatem wypełnić i scalić fabułę, która jest fragmentaryczna, inwersyjna, splątana, opowiadana przez narratorów z różnych punktów widzenia. Niekiedy w monologach lirycznych, które zorientowane są narracyjnie, czytelnik musi uzupełnić zarysy fabuły. W liryce „czystej” (wyznanie) lub refleksyjnej proces konkretyzacji skupia się na przeżyciach podmiotu, konkretyzacji samego „ja”: lirycznego, określeniu stany psychicznego.

Każde dzieło literackie jest schematyczne i wymaga konkretyzacji.

Ingardenowska konkretyzacja obejmuje co najmniej trzy różne funkcje:

1) ukonkretnienie zawartości wszystkich warstw dzieła

2) uzupełnienie luk w warstwie przedmiotów i wyglądów

3) nadbudowanie nad jakościami artystycznymi dzieła- jakości estetyczne

W koncepcji Ingardena rozumienie utworu nie należy do konkretyzacji.

Przedmiot artystyczny- dzieło literackie, swego rodzaju szkielet, który czytelnik pod wieloma względami uzupełnia bądź też dopełnia, a niejednokrotnie zniekształca lub zmienia

Przedmiot estetyczny- konkretyzacja, rezultat percepcji, całość, w której dzieło występuje w uzupełnieniach i przekształceniach poczynionych przez czytelnika podczas czytania

Dziś, niezależnie od tez Ingardena, konkretyzacja ujmowana jest jako interpretacja czytelnicza (przeciwstawiona naukowej, badawczej) tzn. czytelniczy sposób rozumienia i dookreślania utworu, uwarunkowany nie tylko budową utworu, ale i indywidualnymi predyspozycjami, doświadczeniem życiowym i literackim czytelnika oraz stereotypom odbioru utrwalonym w danej kulturze.

W konkretyzacji zasadniczą rolę odgrywają konteksty osobiste. Czytelnik nieustannie odwołuje się do własnej pamięci (zapamiętanych i przeczytanych dzieł), konfrontuje świat przedstawiony ze znaną sobie rzeczywistością, nadaje schematycznie wyznaczonym w dziele składnikom, indywidualny, konkretny kształt, wypełnia luki, brakujące elementy własnymi refleksjami i przeżyciami. Jednocześnie tkwi on w określonej kulturze literackiej i ulega ustalonym w niej regułom i normom czytania. Dlatego też, przy porównaniu różnych, indywidualnych konkretyzacji, odnajdziemy w nich elementy wspólne.

Każde współczesne dzieło literackie można ująć w dwóch porządkach: diachronicznym i synchronicznym.

P. diachroniczny- historyczny, odczytanie w dziele współistnienia tradycji literackiej, rekonstruuje się go dla celów naukowych, badawczych (nie jest to porządek lektury)

P. synchroniczny- tworzony przez kulturę literacką, w obrębie której tkwi czytelnik, należą do niego proces lektury, a zatem także i konkretyzacji.

Uznaje się, że proces odbioru to sprowadzenie dzieł należących do różnych epok, w których przejawiają się najprostsze konteksty macierzyste utworu: biografia, geneza oraz te bardziej skomplikowane- tradycja literacka: fakty i zjawiska literackie, które zdolne są przekształcać i formułować kształt współczesności, które żyją w dziełach następnych pokoleń

Na synchronię kultury literackiej danego okresu rzutuje diachronia- cały poprzedni dorobek literacki., np.

- w Panu Tadeuszu istnieją obok siebie elementy odziedziczone z różnych epok ( z epopei klasycznej, gawędy szlacheckiej, romansu sentymentalnego, komedii wieku oświecenia)

Czytelnik zdaje się nie dostrzegać współczynnika historycznego, poddaje się regułom czytania swojej epoki.

Konkretyzacja a interpretacja

interpretacja- postępowanie badawcze, charakterystyczna postawa badawcza, zmierza do rekonstrukcji dzieła w procesie analizy, najważniejsze dla niej są konteksty macierzyste, a zasadniczym zadaniem- określenie i wartościowanie dzieła wobec tradycji- rekonstrukcja porządku diachronicznego i uchwycenie jego oryginalności

konkretyzacja- doświadczenie czytelnicze, które realizuje się w różnych postawach, zwłaszcza estetycznej, następuje przez przywołanie kontekstów osobistych, czytelnik nie zawsze ma świadomość historyczności dzieła.

PODSUMOWANIE:

1. Rola i rodzaj kontaktu z dziełem:

A. czytelnik: lektura, doświadczenie czytelnicze

B. Wykonawca- lektura i wykonanie, doświadczenie artystyczne

C. Badacz- poznawanie, doswidczanie naukowe

2. Postawa

Czytelnik, naiwna, estetyczna, inne

Wykonawca estetyczna i inne

Badacz poznawcza

3. Reguły odbioru:

Czyt.: spontaniczne konkretyzowanie

Wyk.: spontaniczno-profesjonalne konkretyzowanie w iinym tworzywie

Bad: technika badawcza- opis i analiza

4. Stosunek do swoistości utworu:

Czyt: pomijana, dostrzegana wyrywkowo

Wyk: TRAKTOWANA AMBIWALENTNIE

Bad: respektowana

5. Konteksty

Czyt: osobiste

Wyk: osobiste, kultura literacka i artystyczna

Bad: macierzyste, historycznoliterackie

6. Rezultat

Czyt: konkretyzacja czytelnicza, złożona nieadekwatność, fałszywość

Wyk: Konkretyzacja czytelnicza i artystyczna, możliwa nieadekwatność

Bad: interpretacja, adekwatność, uwarunkowana metodologią