Czym są pojęcia?

Pojęcie- to reprezentacja umysłowa, która zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy (kategorii). Reprezentacja pewnego zbioru obiektów.

Pojęcie hierarchiczne- to takie pojęcia, które określają klasy, do których należą inne pojęcia.

Klasa (kategoria)- to wynik pewnego podziału, który coś orzeka, np. jakieś twierdzenie lub kilka twierdzeń. Pojęcie jest orzekane za pomocą innych pojęć.

Do tej klasy mogą należeć np. przedmioty: piłki, skakanki= zabawki; czynności np.: golenie się, mycie rąk= higiena osobista; cechy np. tajemniczość, wrażliwość= osobowość;

Właściwości istotne- to cechy wspólne, które charakteryzują daną klasę

Podstawowe sposoby rozumienia właściwości istotnych:

1. Właściwości wspólne, charakteryzujące wszystkie egzemplarze należące do danej klasy (samochód – ma cztery koła i silnik) – pogląd klasyczny

2. Właściwości charakteryzujące egzemplarze, które są najbardziej typowe dla danej klasy (np. umiejętność latania u ptaków- wróbel, jaskółka- tak, strusie i pingwiny- nie) – prototyp, pogląd probabilistyczny;

3. .Właściwości charakteryzujące jeden konkretny lub kilka egzemplarzy należących do danej klasy. (dany konkretny przykład, egzemplarz) pogląd egzemplarzowy

Lata 80te- odmienny pogląd dotyczący pojęć, który polegał na tzw. „odgórnej” analizie. Pojęcie- było charakterystycznym elementem wiedzy o świecie czy elementem indywidualnych teorii o świecie.

Pojęcie zawiera informacje o :

• charakterze referencjalnym- na temat obiektów, do których się odnosi

• charakterze relacyjnym- na temat związków danego pojęcia z innymi pojęciami

Podział pojęć:

- pojęcia ogólne- stanowią reprezentację dla całych klas przedmiotów lub procesów. Poszczególne egzemplarze traktowane są jako równoważne. Kryteria tej równoważności mogą być różne, np. pod względem : - właściwości fizycznej( jabłko), funkcji( narzędzia), pochodzenia (region zamieszkania) , poziomu abstrakcyjności ( jednorożec, liczby);

-pojęcia jednostkowe- mają tylko jeden egzemplarz, wydają się bardziej konkretne np. moja matka;

Aby stworzyć reprezentację pojęciową posługujemy się procesem abstrakcji.

ABSTRAKCJA- to proces poznawczy polegający na tym, że pomija się różnice między różnymi egzemplarzami pojęcia albo między właściwościami tego samego pojęcia w różnych punktach czasu i jednocześnie wyodrębnia się pewne cechy wspólne. Inaczej: Owe cechy wspólne „odrywa się” od konkretnego przedmiotu i te oderwane cechy tworzą właśnie pojęcie.

Pojęcia te są nieostre- wieloznaczne, ich zakres nie jest jasno określony,Funkcje pojęć:

1. Zapewnienie ekonomii funkcjonowaniu poznawczemu

2. Rozumienie i wyjaśnianie

3. Możliwość wykonywania różnych operacji na reprezentacjach przedmiotów, a nie na samych przedmiotach

4. Komunikowanie się

PROCES KATEGORYZACJI- polega na łączeniu obiektów w grupy, które cechują się względną jednorodnością. Jest to jednorodność względna- bo obiekty nie muszą być identyczne, lecz dopuszczalne są między nimi pewne różnice; Poszczególne kategorie można łączyć ze sobą na różne sposoby. Kategoryzacja umożliwia też określanie relacji między stworzonym lub wyodrębnionymi kategoriami. Twierdzenia które określają relacje między poszczególnymi kategoria to siec znaczeń. W ten sposób tworzymy coraz bardziej złożone reprezentacje umysłowe.

1. Pogląd klasyczny

Pojęcie – to taka reprezentacja klasy, która obejmuje wszystkie istotne właściwości tej klasy. Kryterium istotności jest powtarzalność – cechą istotną jest taka cecha, która charakteryzuje wszystkie obiekty należące do tej klasy bez wyjątku. Czyli cecha wspólna dla wszystkich tych obiektów (powtarzalna). Cechy te są wystarczające i konieczne do sklasyfikowania obiektów pod dane pojecie. Przykład: np. pojęcie trójkąta; (czyste pojęcia klasyczne: pojęcia matematyczne, pojęcia prawnicze)

Granice pojęć klasycznych są ostre, czyli nie ma wątpliwości w klasyfikacji egzemplarzy do poszczególnych pojęć. Pojęcia te charakteryzuje więc: stabilność – każdy człowiek który przyswoi sobie dane pojęcie, będzie je rozumiał zawsze tak samo. Podstawą komunikacji jest uznanie wzajemności perspektyw poznawczych , czyli: „Ja wiem, że ty wiesz, że ja wiem”. Jednak często mamy na myśli coś innego niż rozmówca pod danym pojęciem, uzależnione jest to od doświadczenia oraz od umiejętności adaptacji i akomodacji poznawanych słów.

Ludzie przyswajają sobie pojęcia za pomocą procesu uczenia się, który składa się na dwa procesy (Lewicki):

- abstrakcję pozytywną- polega na wyodrębnianiu spośród pozytywnych cech – cech istotnych. Potem cechy te służą niejako za „wzorzec identyfikacyjny” w dalszej klasyfikacji;

-abstrakcję negatywną- polega na pomijaniu cech nieistotnych (gdy np. dziecko uczy się rozróżniać psa- pomija kształt pyska, długość szyi itd)

Reakcja wybiórczo- ogólna jako wskaźnik utworzenia pojęcia sztucznego. (np. pojęcie klipca)

Wybiorczość reakcji- osoba „wybiera” (reaguje na) tylko takie przedmioty, które posiadają określoną właściwość, Ogólność reakcji- na wszystkie przedmioty;

Transfer między określonym klasami (np. klasą S z klasą R) jest bardzo istotnym elementem w procesie uczenia się pojęć. Zasada ta polega na przeniesieniu pewnego sposobu reagowania na nowe, nieznane bodźce. W procesie uczenia się pojęć transferowi podlegają: - informacje na temat konfiguracji cech które określają pojęcie

- procesy poznawcze zaangażowane w uczenie się: a szybkość uczenia się pojęć zależy od liczby cech istotnych i nieistotnych

Istota pojęcia-

- to zbiór jego abstrakcyjnych właściwości, które pozwalają określić relację danego pojęcia wobec innych pojęć (np. owoc- to cześć rośliny, która osłania nasiona)

- pierwotna– cechy abstrakcyjne w istocie determinują cechy obserwowalne (kobieta= chromosomy XX, mężczyzna= XY)

Procedura identyfikacyjna- zawiera cechy, które pozwalają na zaliczenie pewnego obiektu do danej klasy (tu: owoc- rośnie na drzewie, ma pestki, skórkę)

(W przypadku pojęć sztucznych bardzo trudno odróżnić od siebie istotę a procedurę identyfikacyjną. Pojęcia sztuczne mają swoje odniesienie przedmiotowe, natomiast nie mają znaczenia, które można by wyrazić za pomocą innych pojęć. )

Denotacja nazwy- zbiór desygnatów danej nazwy, desygnaty- przedmioty oznaczone przez daną nazwę. Denotacja pojęcia ma dwa aspekty:

1.znaczenie referencjalne- wytworzenie relacji miedzy nazwą a zbiorem jej desygnatów

2.znaczenie typu sens- wyrażenie danego pojęcia za pomocą innych pojęć (istota pojęcia)

Efekt zagnieżdżenia- pojęcie podrzędne stanowią pewien podzbiór pod pojęcia nadrzędne (poziomy hierarchii pojęciowej) Tak więc kategorie mają strukturę hierarchiczną.

Zalety poglądu klasycznego :

1. Możliwość określenia ostrych granic pojęcia

2. Łatwe określanie relacji miedzy pojęciami

3. Możliwość przekazywania wiedzy drogą werbalną

Wady poglądu klasycznego:

1. Utożsamianie pojęć z atrybutami percepcji- różne znaczenie pojęć

2. Nie wyjaśnia efektu typowości- niektóre pojęcia traktowane są jako lepsi przedstawiciele od innych

3. Badania nad sztucznymi pojęciami – pojedyncze przypadki

1. Pogląd probabilistyczny

• Nie istnieje taki zbiór cech który charakteryzowałby wszystkich jednocześnie. Nie ma takiej cechy wspólnej, które występowałaby u wszystkich. Mamy więc trudności w definiowaniu pojęć podobnych, lecz nie tych samych.

• Nie potrafimy zidentyfikować istoty pojęcia, więc ich granice muszą być nieostre- cechy obiektów, które świadczą o tym, że można lub nie można zaliczyć je pod dane pojecie. (np. pojazd- samochód? tramwaj? hulajnoga? Może wrotki?

• Poszczególne egzemplarze można zaliczyć do zakresu pojęcia z pewnym tylko prawdopodobieństwem (probabilizm) Cechy określające pojęcie charakteryzują egzemplarze tylko z pewnym prawdopodobieństwem.

Pogląd probabilistyczny (pogląd oparty na prototypach) – postuluje założenia:

1. pojęcie jest sumarycznym opisem pewnej klasy – (część pozytywna) - na wyodrębnianiu spośród pozytywnych cech

2. pojęcia nie można sprowadzić do zbioru cech, które byłyby zarazem konieczne i wystarczające (część negatywna)

Wymiary kategorii pojęć: - pionowy – poziomy

- wymiar poziomy - analizuje relacje miedzy kategorią a egzemplarzami na tym samym poziomie ogólności (np. analiza związków między kategorią „zwierzęta”, a egzemplarzami: „koń”, „jeleń”, żaba”)

-wymiar pionowy- dotyczy relacji między egzemplarzami lub podkategoriami na różnych poziomach ogólności ( np. „zwierzęta” = „kręgowce”, „robaki” i dalej : „kręgowce”: ssaki, ptaki albo robaki: tasiemiec, pasikonik;)

Wymiar poziomy kategorii:

Reprezentacją kategorii lub klasy jest prototyp (pierwowzór).

Prototypy – to najczystsze wypadki przynależności kategorialnej. Inaczej: to taki egzemplarz, który jest najbardziej typowy. (może to być egzemplarz istniejący realnie jak i może on być pewną reprezentacją umysłową) Np. prototyp „prawdziwego Polaka”, to np. obywatel Polski ze średnimi dochodami, mieszkający w małym mieście.

Stereotypy –to specyficzna grupa prototypów, często zawierających pewne fałszywe przeświadczenie, dotyczące różnych zjawisk, w tym innych grup społecznych.

Różnicowanie prototypów:

- prototyp to średnia arytmetyczna z egzemplarzy napotkanych dotychczas przed dana jednostkę. (dotyczy to przede wszystkim cech ilościowych przedmiotu)

- prototypem może być obiekt, w którym poszczególne cechy przyjmują wartości modalne= wartości występujące najczęściej (dotyczy to szczególnie cech jakościowych przedmiotu

Obiekty typowe: (eksperymenty Rosch)

- efekt typowości- ludzie wykazują wysoką zgodność w ocenie typowości obiektów należących do pewnej kategorii. (typowe meble: krzesło, szafa, stół, a nie: waza, lustro, wieszak)

- obiekty typowe są opanowywane jako pierwsze przy uczeniu się kategorii przed dzieci

- koncepcja pionowego wymiaru kategorii( położenie pojęcia w hierarchii ważności):

Poziom najwyższy – obejmuje bardzo ogólne pojęcia, z niewielką liczbą cech (np. instrumenty muzyczne)

Poziom podstawowy (pośredni)- bogate charakterystyki obiektów, łatwe odróżnienie obiektów od siebie (np. saksofony, gitary)

Poziom najniższy (podrzędny)- obiekty zawierają wiele cech wspólnych, ale cechy te pokrywają się również z cechami przypisanymi innym grupom obiektów.(np. gitara klasyczna, gitara elektryczna)

Pojęcia ulokowane są w sieci wzajemnie powiązanych znaczeń. Takie powiązania występują wśród kategorii naturalnych, ale nie ma ich w zbiorze kategorii sztucznych.

Zalety poglądu probabilistycznego:

-istnieją reprezentacje kategorii o charakterze zmiennym bądź niejawnym (pojęciowa elastyczność)

-istotna rola kategorii naturalnych- występujących w realnym, codziennym środowisku, uporządkowują one naturę świata spostrzeganego; rola ewolucji człowieka w procesach poznawczych, człowiek jest wstępnie zaprogramowany do poszukiwania porządku już na poziomie percepcji

Wady poglądu probabilistycznego:

- trudność w wyjaśnianie pojęć bardziej złożonych

- silna zależność prototypu od kontekstu, od wieku i doświadczenia jednostki

- uwaga na stereotyp

1. Pogląd egzemplarzowy

Pogląd ten przyjmuje, że pojęcia nie stanowią sumarycznej reprezentacji danej klasy, ale reprezentację co najmniej jednego lub kilku egzemplarzy danej klasy. Człowiek przechowuje w pamięci informacje na temat odrębnych egzemplarzy.(np. ten oto konkretny pies)

• - nie istnieją cechy definicyjne, które charakteryzowałyby wszystkie egzemplarze danej klasy.

• - pojęcie jest pewnym obiektem rzeczywistym, a nie abstrakcją

• - wypadki nietypowe są trudne do skategoryzowania bo są podobne do egzemplarzy z różnych kategorii

• - obiekty typowe są bardziej podobne do znanych egzemplarzy, ponieważ zajmują centralną pozycję w kategorii

• - minimalizm poznawczy- zakłada, że ludzie preferują informacje konkretne, a nie ogólne;

W fazie przyswajania informacji wykorzystujemy znane konkretne, schematy pojęć, a w fazie odtwarzania posługujemy się : generalizacją i abstrakcją.

Pogląd egzemplarzowy w codziennym użyciu:

Identyfikacja pojęciowa- ocena podobieństwa nowego obiektu do znanego/znanych egzemplarzy( dany egzemplarz porównujemy z konkretnym innym egzemplarzem, a nie z prototypem)

- efekt pierwszeństwa poznawczego- nasze decyzje są warunkowane pierwszym napotkanym egzemplarzem pojęcia, Efekt ten sprawia, że proces kategoryzacji staje się mniej stabilny, mniej jednoznaczny.

Rodzaje modelu egzemplarzowego:

Skrajny- pojęcia reprezentowane są przez konkretne egzemplarze, z którymi jednostka się zatknęła. Umiarkowany- pojęcia reprezentowane przez ich najlepsze egzemplarze. (dopuszcza istnienie efektu typowości)

Zalety poglądu egzemplarzowego:

- wyjaśnienie procesu kategoryzacji – przywoływanie specyficznych egzemplarzy w celu przydzielenia pojęcia do kategorii

- wyjaśnienie procesu tworzenia pojęć bez odwołania się do bardzo złożonych procesów poznawczych (np. nie trzeba szukać różnic między pojęciami by je odpowiednio skategoryzować)

- zachowanie pełnej puli informacjo o obiekcie/pojęciu (zaznaczanie szczegółów, i różnic)

- wrażliwość na kontekst – możliwość reorganizowania informacji o pojęciu w zależności od potrzeb

Wady poglądu egzemplarzowego:

- ignoruje zdolności człowieka do abstrakcji i złożonych procesów poznawczych– uproszczenie obrazu poznawczego człowieka

- nie ma żadnych ograniczeń w stosunku do cech posiadanych przez egzemplarze (podobieństwo – to za mało)

1. Pojęcia jako teorie naiwne

Pojęcia tworzone są tam gdzie jednostka dostrzega podobieństwa między obiektami, grupami czy stanami. Rozumienie pojęcia podobieństw:

Pogląd klasyczny- max podobieństwo ze względu na cechy definicyjne

Pogląd probabilistyczny- podobieństwo rodzinne = podobieństwa wspólne dla jednej klasy

Pogląd egzemplarzowy- podobieństwo do konkretnego egzemplarza

POJĘCIA jako teorie NAIWNE (Medin i Wattenmaker) - w świetle tego poglądu, pojęcia stanowią element szerszej struktury poznawczej

Przy posługiwaniu się pojęciami naturalnymi ludzie wykorzystują precyzyjne (mniej lub bardziej) reguły odpowiedzialnie za występowanie pewnej korelacji (powiązania).Jakieś ukryte teorie występujące już w przypadku pojęć sztucznych. Musi istnieć proces, który kieruje selekcją hipotez, który ogranicza zasięg poszukiwań badaczy.

- wcześniej nabyta wiedza wpływa na wybór kierunków poszukiwań, a nazwa kategorii wpływa na to jakie pojęcie zostanie utworzone

To nazwa pojęcia sprawia, że z tego samego zbioru cech, selekcjonujemy inne zestawy:

Nazwa pojęcia- determinuje kontekst znaczeniowy np. jeśli chodzi o obiekty społeczne: grupę ludzi określamy raz jako „uzależnieni”- etykieta neutralna, a raz jako „cpuny” – etykieta silnie emocjonalna. Za każdym razem ludzie wyodrębniają ze zbioru dostępnych cech zupełnie inne właściwości. ZASADA ETYKIETOWANIA

Zasada etykietowania- wykorzystywana w marketingu i reklamie w celu zwiększenia popytu.

Pojęcia posiadają w sobie atrybuty, które zostają dostrzeżone, gdy wcześniej określimy konkretne reguły „poszukiwań”. To samo pojęcie może mięć negatywne lub pozytywne znaczenie, gdy skorelujemy je wcześniej z daną sytuacją, z innym przedmiotem czy cechą. Np. „uzależnienie od marihuany” a „uzależnienie od sprzątania”

- czyli zmieniamy organizację pojęcia, zmieniamy reguły wyjaśniających wiedzę o świecie;

Reguły kierujące doborem teorii naiwnych:

Reguła oszczędności- wybieramy taką teorię, która wyjaśnia wiele różnych faktów i zdarzeń w sposób najprostszy, dostarcza prostych wyjaśnień

- brak danych dotyczących zjawiska zwiększa prawdopodobieństwo wykorzystania wiedzy ukrytej

Teorie naiwne jako wynik interakcji organizmu ze środowiskiem:

1.Powstają w wyniku uruchomienia prostych procesów spostrzegania, pamięci i uczenia się.

2. Tzw. „archeologia poznawcza” = ze źródeł bardziej złożonych procesów poznawczych należy poszukiwać w ewolucji procesów bardzo prostych.

3.Teorie naiwne są narzędziem orientacji, przez zapewnienie dobrej adaptacji w środowisku

4. Mają ograniczony zasięg- odnoszą się tylko do tego wycinka, który ma znaczenie dla adaptacji

5. szerokie zastosowanie (jeśli chodzi o zależności przyczynowo-skutkowe): w badaniach nad warunkowaniem, atrybucją itd.

6.Pozwalają na określenie istoty pojęcia oraz jego relacji z innymi pojęciami

7.Są elementem obszernego systemu wiedzy i ściśle mu przynależą

5.Pojęcia odnoszące się do stanów, zjawisk i procesów

Pojęcia stanów rzeczy, procesów- to elementy rzeczywistości, których cechą jest potencjalna lub rzeczywista zmienność.

Elementy składające się na ten proces cechują się: (np. pamięc autobiograficzna)

-rozciągłością czasową

- ciągłością przejścia od jednego elementu do innego (fazy procesu)

- ich celem jest kodowanie kolejności zdarzeń

- w procesach fizycznych, chemicznych - istotny jest sens bądź cel jakiegoś ciągu zdarzeń

- w interakcjach społecznych - cel pełni funkcję organizującą. Realizując cele ludzie postępują tak, by szansa ich osiągnięcia byłam jak największa.

Pojecie kategorii celu – do opisu i wyjaśniania zachowań angażujących innych ludzi lub samą jednostkę porządkuje procesy poznawcze, czyniąc je zrozumiałymi i jasnymi; Kategoria celu jest szczególnie przydatna do pojęć odnoszących się do świata społecznego

Podsumowanie : Pojecie 3 warstwy:

Kod obrazowy- pogląd egzemplarzowy (konkretny), korzystanie z pamięci;

Kod werbalny- pogląd probabilistyczny, prototypowy (efekt typowości), rola emocji w kodzie werbalnym

Kod abstrakcyjny- pojęcia jako ukryte teorie – pojęcia jako elementy wiedzy, refleksja i analiza pojęciowa; rozumienie zjawisk, stereotypów, uprzedzeń;