DEGRADACJA ANTROPOGENICZNA – górnictwo (przemysł wydobywczy), energetyka, hutnictwo, przemysł chemiczny i inne sektory przemysłu, transport, chemizacja i intensyfikacja rolnictwa (degradacja siedliska rolniczego), gospodarka komunalna i odpady stale, liczne przypadki wycieków produktów ropopochodnych podczas ich produkcji, transportu lub magazynowania

DEGRADACJA NATURALNA - Erozja wodna, erozja wietrzna, powodzie, masowe ruchy ziemi, pożary, inne zjawiska

OCHRONA POWIERZCHNI ZIEMI – polega na 1.ilościowej i jakościowej ochronie rolniczej przestrzeni produkcyjnej, 2.ochronie jakości (czystości) gleb i gruntów.

CHRONIONE GRUNTY LEŚNE – określone w ewidencji gruntów jako lasy, znajdujące się pod uprawą leśną, pod budynkami i urządzeniami wykorzystywanymi dla potrzeb gospodarki leśnej, parków dendrologicznych i leśnych, zrekultywowane na cele leśne.

CHRONIONE GRUNTY ROLNE – użytki rolne wykazane w ewidencji gruntów, stawy rybne oraz inne zbiorniki wodne, służące wyłącznie potrzebom rybołówstwa śródlądowego, grunty pod budynkami i urządzeniami gospodarstw rolnych, zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne, ogrody botaniczne i działkowe, grunty pod urządzeniami melioracji wodnych, ujęciami i zbiornikami wodnymi wykorzystywanymi dla potrzeb rolnictwa, grunty zrekultywowane na cele rolne

FORMY DEGRADACJI GLEB – wyjałowienie ze składników pokarmowych i naruszenie równowagi jonowej, zakwaszenie i alkalizacja środowiska, zanieczyszczenie składnikami o charakterze toksycznym i zasolenie, mechaniczne zniszczenie lub uszkodzenie poziomu próchniczego, ubytek nadmierny próchnicy, zniekształcenie rzeźby terenu, zanieczyszczenie mechaniczne, techniczno-przestrzenne rozdrobnienie powierzchni biologicznie czynnej (np. w wyniku realizacji obiektów infrastrukturalnych), zanieczyszczenie biologiczne.

KOMPENSACJA PRZYRODNICZA – zespół działań obejmujący w szczególności: roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby, zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności. Prowadzi do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, wyrównania szkód dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowanie walorów krajobrazowych.

NIEUŻYTEK – obszar zdegradowany określony również jako zdewastowany, bezglebowy lub nieużytek poprzemysłowy, pogórniczy, rolniczy itp. Za nieużytek uważany jest obszar gruntu, który na skutek działalności górniczej, przemysłowej, rolniczej lub innej przyczyny utracił swoją częściową lub całkowitą pierwotną wartość produkcyjną. Nieużytki mogą być trwałe, gdy przywrócenie im zdolności produkcyjnej jest niemożliwe, oraz przejściowe, jeśli istnieje możliwość przywrócenia im zdolności produkcyjnych przez zastosowanie odpowiednich zabiegów rekultywacyjnych. Zaliczamy do nich: bagna, piaski ruchome, zwały utworów skalnych, składowiska różnych odpadów, tereny o wybitnie niekorzystnym ukształtowaniu powierzchni, grunty zdewastowane przez przemysł i kopalnictwo surowców mineralnych.

OCHRONA GRUNTÓW ROLNYCH I LEŚNYCH WG PRZEPISÓW POLEGA NA: racjonalnym ich wykorzystaniu zgodnie z przyjętym kierunkiem produkcji, zapobieganiu obniżania produktywności tych gruntów oraz poprawianiu ich wartości użytkowej i produkcyjnej, ograniczaniu przeznaczenia gruntów na cele nierolnicze i nieleśne, zapobieganiu procesom degradacji i dewastacji oraz szkodom powstającym w wyniku działalności nierolniczej i nieleśnej, przywracaniu i poprawianiu wartości użytkowej gruntom, które utraciły charakter gruntów rolnych czy leśnych na skutek innej działalności niż to wynikało z ich pierwotnego przeznaczenia, czyli rekultywacji i zagospodarowaniu na cele rolnicze i leśne.

OCHRONA POWIERZCHNI ZIEMI WEDŁUG POŚ polega na:

- zapewnieniu jak najlepszej jej jakości, w szczególności przez: racjonalne gospodarowanie, zachowanie wartości przyrodniczych, zachowanie możliwości produkcyjnego wykorzystania, ograniczenie zmian naturalnego ukształtowania, utrzymanie jakości gleby i ziemi powyżej lub co najmniej do wymaganych standardów, jeżeli nie są one dotrzymywane.

- zapobieganiu ruchom masowym ziemi i ich skutkom

PAŃSTWOWY MONITORING ŚRODOWISKA – ocena jakości gleby i ziemi oraz obserwacje zmian, okresowe badanie jakości gleby i ziemi prowadzi starosta, gdy zostaną naruszone standardy jakości gleb i ziemi Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska przekazuje staroście wyniki pomiarów.

DEGRADACJA GLEBY – proces prowadzący do spadku żyzności gleby wskutek zniszczenia wierzchniej warstwy próchnicznej, tj. próchnicy glebowej (np. wskutek erozji gleby, niewłaściwej uprawy, pożarów, zbytniego odwodnienia), zanieczyszczenia substancjami szkodliwymi (np. metalami ciężkimi lub substancjami ropopochodnymi), a także np. zamiany drzewostanów liściastych na iglaste, które powodują jej zakwaszenie. Najbardziej narażone na degradację są gleby piaszczyste.

PRZYCZYNY DEGRADACJI GLEB: Erozja wodna i wietrzna • obniżenie poziomu wód gruntowych • wyczerpywanie naturalnych zasobów składników pokarmowych • naruszenie równowagi jonowej w środowisku glebowym pod wpływem jednostronnego nawożenia mineralnego • zanieczyszczenie gleb w wyniku stosowania chemicznych środków ochrony roślin oraz znacznej depozycji zanieczyszczeń atmosfery • oddziaływanie obszarowe gazów i pyłów emitowanych ze źródeł przemysłowych i motoryzacyjnych • działalność górnicza • składowanie odpadów • niewłaściwe rolnicze użytkowanie gruntów podatnych na erozję • stosowanie nieodpowiednich chemicznych środków produkcji roślinnej.

EROZJA: Procesy geologiczne, które obok wietrzenia i ruchów masowych niszczą i wyrównują powierzchnię Ziemi. Erozja gleb to proces niszczenia (zmywania, żłobienia, wywiewania) wierzchniej warstwy gleby, wywołany siłą wiatru lub/i płynącej wody. Głównymi czynnikami wywołującymi erozję gleb są woda, ruchy powietrza oraz lodowce.

Erozja gleby – proces rozdrabniania i przemieszczania (zdzierania) wierzchniej warstwy gleby wskutek oddziaływania wiatru (wywiewanie gleby, deflacja) i wody (zmywanie gleby, erozja wgłębna).

Erozja wodna polega na zmywaniu i wymywaniu cząstek gleby. W przypadku, gdy niewielki spływ wody po zboczu powoduje jedynie rozbryzgi i spłukiwanie odspojonych frakcji gleby, ma miejsce erozja wodna powierzchniowa, natomiast gdy przy silnym spływie wody powstają rozmywy o głębokości ponad 2 m, występuje erozja wąwozowa. Erozji wodnej w pierwszej kolejności ulegają lessy, utwory lessowe oraz gleby pyłowe i piaski luźne.

Erozja wietrzna (eoliczna) polega na wywiewaniu odspojonych cząstek gruntu (ziaren piasku i próchnicy), a następnie ich przenoszeniu (przemieszczaniu) przez wiatr oraz sortowaniu i osadzaniu. Najbardziej narażone na erozję wietrzną są piaski luźne drobnoziarniste i utwory murszowe.

RODZAJE EROZJI – w zależności od bezpośredniego czynnika sprawczego:

• wietrzna (eoliczna) • wodna: deszczowa/pluwialna (dzieli się na powierzchniową, liniową a w niej żłobinową, wąwozową, podziemną), rzeczna (denna, boczna, wsteczna), morska, zwałowa. • wodno-grawitacyjna (ruchy masowe) • uprawowa

Zagrożenia gleb erozją wodną powierzchniową – 3stopniowa skala uwzględniająca rodzaj gleb i ekspozycję terenu (nachylenie)

Zagrożenia gleb erozją wąwozową – 5 stopniowa skala (gęstość sieci wąwozów km/km2): 1.erozja słaba (0,01-0,1) 2.umiarkowana (0,1-0,5) 3.średnia (0,5-1,0) 4.silna (1,0-2,0) bardzo silna (>2,0)

Zagrożenia erozją wietrzną – 3stopniowa skala (słabe, średnie, silne) uwzględniająca rzeźbę terenu, pokrycie powierzchni roślinnością (lesistość), rodzaj gleby

Uformowanie 2,5cm próchnicy trwa ok. 500 lat.

ZAPOBIEGANIE DEGRADACJI REKULTYWACJĄ POPRZEZ ZABIEGI – rolnicze (odpowiednie płodozmiany przeciwerozyjne, uprawa mechaniczna w poprzek stoków), leśne (zalesianie i zadrzewianie zboczy) inżynieryjne (budowa progów)

ZABIEGI PRZECIWEROZYJNE – zalesianie wzgórz piaszczystych, zadrzewianie i zakrzewienie śródpolne, tworzenie pasów wiatrochronnych (przeciwwietrznych) oraz niwelacyjnych progów stokowych (urządzenia przeciwerozyjne), właściwa agrotechnika, kształtowanie optymalnych stosunków wodnych, rekultywacja gruntów zdegradowanych, stosowanie stabilizatorów glebowych tj, chemicznych środków przeciwerozyjnych, które zlepiają cząstki piasku lub lessu w większe i bardziej stabilne aglomeraty.

ZMIANNY STOSUNKÓW WODNYCH – druga po erozji przyczyna niszczenia gleb spowodowana: nadmiernym osuszeniem lub nawodnieniem. Przyczyną osuszania gleb są kopalnie głębinowe i odkrywkowe.

Obniżenie poziomu wód gruntowych powoduje: regulacja rzek i wycinanie lasów a także pobieranie wody do celów komunalnych większych miast.

Formy degradacji: geotechniczna degradacja gleb (zniekształcenie rzeźby terenu); fizyczna (polegająca na: zagęszczeniu masy glebowej, pogarszaniu się struktury gleby, nadmiernym odwodnieniu gruntów wywołanym lejem depresyjnym, wadliwej melioracji, zawodnieniu, ciśnieniu zwałowisk nadpoziomowych, osuwisk, oddziaływaniu zbiorników wodnych, a przede wszystkim działaniu erozyjnym wodnym i wietrznym.); biologiczna (charakter pośredni szkody poprzez szatę roślinną, m.in. zmęczenie gleb); chemiczna (zakwaszenie lub nadmierna alkalizacja, naruszenie równowagi jonowej, zasolenie, toksyczna koncentracja metali ciężkich produktów ropopochodnych, siarki, fluoru oraz ich związków).

STOPNIE DEGRADACJI zawartość próchnicy [t/ha] – słabo zdegradowane (40-50), średnio zdegradowane (30-40), zdegradowane (20-30), silnie zdegradowane (10-20), grunty bezglebowe (do 10)

RENATURYZACJA – (regradacja) zabiegi polegające na odtworzeniu ekosystemów zniszczonych w wyniku działalności człowieka

REKULTYWACJA – polega na przywróceniu gruntom wartości użytkowej przez wykonanie właściwych zabiegów technicznych, agrotechnicznych i biologicznych

ZAGOSPODAROWANIE zrekultywowanych gruntów polega na wykonaniu odpowiednich zabiegów umożliwiających wykorzystanie tych gruntów do celów gospodarki rolnej, leśnej, komunalnej itp.

WYBÓR KIERUNKÓW REKULTYWACJI (etapy analizy): 1. Określenie dotychczasowych funkcji jakie pełnił obszar przed dewastacją 2.Rozpoznanie charakteru, skali i dalszych konsekwencji degradacji gruntów w wyniku działalności gospodarczej na tle przyrodniczych i gospodarczych warunków obszarów przyległych 3.Określenie właściwych funkcji terenu przeznaczonego do rekultywacji na podstawie zgromadzonego materiału przy równoczesnym uwzględnieniu czynników społeczno-gospodarczych oraz techniczno-ekonomicznych

FUNKCJE PO REKULTYWACJI – • gospodarczo-produkcyjne (obszar będzie stanowił podstawowy warsztat wytwarzania produktów użytkowych przez człowieka, a więc produktów przemysłowych, rolnych i ogrodniczych, surowca drzewnego i runa leśnego, ryb itp. oraz świadczenia usług) • biologiczno-ochronne(obszar powinien pozytywnie oddziaływać na zadania higienicznosanitarne, powinien też pozytywnie oddziaływać na kształtowanie się mikroklimatu i utrzymanie odpowiedniej równowagi biologicznej w przyrodzie. • społeczne,(obszar będzie spełniał zadania: rekreacyjne (np. ośrodki wypoczynkowe), wypoczynkowo-produkcyjne (np. ogródki działkowe), dydaktyczno-wychowawcze (np. parki, ogrody, rezerwaty) • krajobrazowo-estetyczne,(elementy widokowe i estetyczne terenu, decydujące o zewnętrznym

wyglądzie wybranego fragmentu środowiska.

KIERUNKI ZAGOSPODAROANNA NIEUŻYTKÓW ORAZ TERENÓW ZREKULTYWOWANYCH:

•Rolniczy (grunty orne, użytki zielone, sady, ogrody) •Leśny (zadrzewienia i zalesienia ochronne i produkcyjne) •Wodny/rybacki(stawy i zbiorniki)•Infrastrukturalny/budowlany (zakłady przemysłowe, transport, gospodarka komunalna) •Rekreacyjny (tereny wypoczynkowe i turystyczne) •Melioracyjny (przyrodniczy, estetyczno-ochronny)

CZYNNIKI DECYDUJĄCE O WYBORZE KIERUNKU REKUTYWACJI: czynniki charakteryzujące dotychczasowy sposób wykorzystania terenu i funkcję jaką on spełniał. •przyrodnicze obszaru zdewastowanego i obszarów przyległych, głównie: położenie geograficzne i fizjografia, warunki klimatyczne (mikroklimatyczne), charakter i jakość użytków występujących w otoczeniu, warunki hydrologiczne, warunki glebowe. •Społeczno-gospodarcze najczęściej określone w planach zagospodarowania przestrzennego odnoszą się do: przyszłego sposobu wykorzystania terenu, struktury rolnej, stopnia uzbrojenia terenu, ludności i zatrudnienia. •Techniczno-ekonomiczne określające ewentualne koszty i korzyści oraz techniczne możliwości realizacji wybranego kierunku

GŁÓWNE ELEMENTY OD KTÓRYCH ZALEŻY WYBÓR KIERUNKU REKULTYWACJI: ukształtowanie pionowe, skład granulometryczny rekultywowanego gruntu, powierzchnia obszaru zdegradowanego/zdewastowanego, stosunki wodne, pokrycie roślinnością, rodzaj gruntów otaczających.

WYBÓR KIERUNKU REKULTYWACJI ZALEŻY OD: cech nieużytku np. rzeźba terenu, składu mechanicznego gruntu, warunków wodnych, potencjalnej produktywności, toksyczności gruntów.

ETAPY REKULTYWACJI: 0 etap – faza wstępna (przygotowawcza) 1 etap – rekultywacja podstawowa (techniczna) 2 etap – rekultywacja szczegółowa (biologiczna)

REKULTYWACJA GRUNTÓW ZDEGRADOWANYC PRZEZ PRZEMYSŁ: 1.właściwe ukształtowanie rzeźby terenu 2.uregulowanie stosunków wodnych 3.odtworzenie gleb metodami technicznymi 4.odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg dojazdowych – dalsze etapy obejmują poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych – 5.neutralizacja utworów toksycznych 6.Użyźnienie utworów jałowych 7.Wprowadzenie roślinności odtwarzającej warunki biologiczne w glebie i hamujące erozję 8.Odbudowę biologiczną lub biologiczno-techniczną (umocnienie) skarp i nasypów oraz pasów terenów u ich podnóży i na koronie.

ZADANIA REKULTYWACJI TECHNICZNEJ: •Uporządkowanie terenów rekultywowanych •Ukształtowanie skarp i nasypów •Techniczna regulacja stosunków wodnych •Wykonanie rekultywacyjnej warstwy glebotwórczej •Końcowe uporządkowanie terenu.

OSUWISKA – wyraźne osunięcie skarpy, powierzchnia poślizgu krzywoliniowa

ZSUW – przesunięcie górnej warstwy gruntu równolegle do powierzchni terenu, powierzchnia poślizgowa zbliżona kształtem do płaszczyzny

SPŁYW – spłynięcie masy gruntowej w dół zbocza bez wytworzenia wyraźnej powierzchni poślizgu.

MASZYNY DO PRAC ZIEMNYCH: Koparki jednoczynnościowe - do kształtowania skarp, nanoszenia gruntu na warstwy rekultywowane, odspajanie gruntu i załadunku na podstawione środki transportowe lub na odkład. • Spycharki i równiarki – do kształtowania skarp i wierzchowiny nasypów, odspajania gruntu i przemieszczania urobku po powierzchni terenu, układania warstw rekultywacyjnych. • Zgarniarki i ładowarki – do odspajania gruntu i transportu mas ziemnych na warstwy rekultywacyjne. • Walce i kompaktory – do zagęszczania mas gruntu. • Zrywarki i wycinacze krzewów – do robót przygotowawczych i wykończeniowych. • Maszyny do kopania rowków i do układania drenów – do robót drenarskich. • Pługi, brony, glebogryzarki, siewniki, rozrzutniki, kosiarki, zestawy do nawodnień – do robót agrotechnicznych.

ETAPY OCENY EFEKTÓW REKULTYWACJI SKŁADOWISK: zebranie wszystkich dostępnych informacji na temat obiektu. • przeprowadzenie wizji lokalnej z jednoczesną weryfikacją zebranych danych. • przeprowadzenie niezbędnych badań, które w pewnych przypadkach mogą być zrealizowane podczas wizji lokalnej. • analiza tendencji zjawisk i procesów zachodzących na składowisku lub przez niego wywołanych. • znalezienie przyczyn ewentualnych nieprawidłowości i niepowodzeń procesu rekultywacji. • uwagi, wnioski i zalecenia końcowe.

ETAPY BADANIA ZANIECZYSZCZONYCH GLEB I GRUNTÓW: • Kolejność działań podejmowanych w procedurach oszacowania i oceny zagrożenia (model niemiecki): ocena wstępna na podstawie dostępnych informacji, łącznie z wizją lokalną; ocena powtórna na podstawie badań orientacyjnych; ocena końcowa na podstawie badań szczegółowych; decyzje o sposobie i zakresie działań zabezpieczających, rekultywacyjnych i ochrony przed skutkami zanieczyszczenia.

Oszacowanie terenu potencjalnego zanieczyszczenia nie może być zautomatyzowane – rozwój modelowania zmierza w kierunku systemu ekspertyz. • Inwentaryzacja danych – opis stanu: badania historyczne, skargi mieszkańców, sposób użytkowania gruntu, wykorzystywanie substancji chemicznych, klęski i katastrofy, charakterystyka gleby, przepływ wód gruntowych • Badania wstępne: ogólne rozpoznanie rodzaju, rozmieszczenia i stężenia zanieczyszczeń • Badania szczegółowe: pełna wiedza o jakości, rozległości, stężeniach i ich rozkładzie oraz migracji zanieczyszczeń • Badanie działań naprawczych – alternatywy: oczyszczanie + wielofunkcyjna ocena zagrożeń; izolacja; opcja zerowa (nie podejmowanie działania) • Działania naprawcze: opis szczegółowy procedur; raport końcowy

ROZORZĄDZENIE MŚ Z DNIA 9.09.2002R. W SPRAWIE STANDARDÓW JAKOŚCI GLEBY ORAZ STANDARDÓW JAKOŚCI ZIEMI uwzględniono w nim: grupy rodzajów gruntów wg kryterium ich funkcji aktualnej lub planowanej, standardy jakości gleby lub ziemi jako zawartość niektórych substancji w glebie albo ziemi , zróżnicowane dla poszczególnych grup rodzajów gruntów oraz z uwagi na wodoprzepuszczalność i głębokość.

USTAWA z dnia 3.02.1995r. O OCHRONIE GRUNTÓW ROLNYCH I LEŚNYCH – ogranicza przeznaczenie gruntów na cele nierolne i nieleśne; określa warunki wyłączania gruntów z produkcji rolnej i leśnej; zachowuje torfowiska i oczka wodne; rekultywacja gruntów na cele rolnicze.

ZABIEGI POWODUJĄCE WZROST AREAŁU GRUNTÓW ROLNYCH I LEŚNYCH – rekultywacja i zagospodarowanie nieużytków antropogenicznych, zagospodarowanie odłogów, zagospodarowanie różnego rodzaju nieużytków naturalnych np. tereny zabagnione, zagospodarowanie wąwozów erozyjnych, scalanie i wymiana gruntów, odkwaszanie i odkamienianie gleb.

Grunty zdegradowane – grunty, których rolnicza lub leśna wartość użytkowa zmalała, w szczególności w wyniku pogorszenia się warunków przyrodniczych albo wskutek zmian środowiska oraz działalności przemysłowej, a także wadliwej działalności rolniczej.

Grunty zdewastowane – grunty, które utraciły całkowicie wartość użytkową w wyniku w/w przyczyn.