Struktura przestrzeni w instalacji wideo

Geneza instalacji wideo jest związana z historią nowych mediów, sztuki environment¹ oraz instalacji. Początkowo była to czysto techniczna, surowa i prosta konstrukcja, dopiero później, dzięki ciągłym zmianom teoretycznym sztuki i rozwojowi technologii były to szersze rozwiązania przestrzenne oddziałujące na widza. Pytanie o strukturę oznacza w takim razie pytanie o sposób udostępniania i narracji informacji oraz prowadzenia wyobraźni i toku myślenia odbiorcy za pomocą formy przestrzeni i jej zestawienia z projekcją obrazu.

Instalacja musi być przestrzenną aranżacją i w tej przestrzeni musi być przekazywana informacja. Przestrzenna forma instalacyjna jest sposobem budowania narracji, służy lepszemu przekazowi treści. Instalacja wideo posiada wiele punktów i płaszczyzn, które składają się na jej ostateczny kształt, ale jej podstawowymi elementami są przestrzeń oraz obraz wideo – oba są wzajemnie powiązane, oddziałują na siebie i na widza.

Pierwsze instalacje wideo z lat siedemdziesiątych funkcjonowały na zasadzie closed circuit video environment, gdzie widz wchodził w przestrzeń instalacji i stawał się jej częścią, przyjmując na siebie podwójną rolę podmiotu i odbiorcy.

Jedną z pierwszych prac closed circuit, choć jeszcze nie wideo, jest „Prounenraum”
El Lissitzky’ego, zaprezentowane podczas wystawy Novembergruppe w Berlinie w 1923 roku. Artysta wykorzystał całą powierzchnię małej galerii, z podłogą i sufitem włącznie. Przestrzeń przestała być neutralnym, białym tłem, a stała się częścią obiektu. Dla artysty „przestrzeń nie istnieje tylko dla oka; to nie obraz; my chcemy w niej zaistnieć (…) jest nie spojrzeniem przez dziurkę od klucza, ona otacza widza”.²

Sztuka closed cuircuit video environment jest najprostszą formą medialną. Instalacje tego typu stały się podstawową bazową formą instalacji medialnych w ogóle. Miały prostą konstrukcję, skupiano się na technologii i jej działaniu. Takie instalacje konstruowano z urządzeń rejestrujących oraz odtwarzających i projektujących obrazy.

W instalacji wideo przestrzeń można kreować na dwa sposoby. W początkowym okresie rozwoju wykorzystywano możliwość stworzenia układu zamkniętego. Kamera przekazywała obraz i dźwięk bezpośrednio na monitory – proces transmisji mógł być zakłócony, opóźniony lub przyspieszony. Ważna była obecność w przestrzeni instalacji samego widza, na którego została nałożona rola nie tylko odbiorcy, ale też podmiotu. Drugim typem wideo instalacji jest instalacja wykorzystująca wcześniej przygotowany i zarejestrowany materiał filmowy przetwarzając go i dostosowując do konkretnej koncepcji artystycznej.

W latach 90. projekcje wideo stały się nieodłączną częścią instalacji, materiał wideo był najczęściej efektem wcześniejszego nagrania, obróbki i montażu obrazów. Stosunek elementów względem przestrzeni został rozszerzony o nowe media, tworzące różne struktury przestrzenne, relacje wewnętrzne i zewnętrze z odbiorcą. Bezpośrednie projekcje obrazu i wkomponowanie go w kombinacje komponentów przestrzeni pozwoliło na poszerzenie granic wypowiedzi artystycznej. W wideo instalacji przestrzeń została zagarnięta przez obraz.

Jednymi z najważniejszych twórców tych czasów są Bill Viola i Gary Hill. Ich projekcje wielkoekranowe kształtują przestrzeń instalacyjną. Ekran zamontowany jest w przestrzeni lub ekran stanowi sama przestrzeń, na którą jest rzutowany obraz. Wnętrze uzupełniane jest obrazem. Jednocześnie często wykorzystuje się niektóre z elementów sensorycznych, oddziałujących na zmysły – dźwięk, zapach, temperatura, światło. Fizycznie odczuwalne są wnętrza i sytuacje w połączeniu z oglądanym obrazem – jest to prawdziwy Gesamtkunstwerk.³ Gary Hill stworzył instalację „Hand Heard” (1995-1996), która składała się z 5 wielkoekranowych projekcji twarzy osoby patrzącej na swoją dłoń. Kompozycyjne umiejscowienie projekcji i ich rozplanowanie powoduje, że obrazami zostaje zaaranżowana całość dostępnej przestrzeni pomieszczeń galerii. Rzutowane filmy zostały tak porozkładane, by krawędzie ekranu stykały się z krawędziami, które wyznacza architektura pomieszczeń,, czyli styk ściany i podłogi, narożniki.

“Hand Heard” Gary Hill, 1995-1996

Bardzo często wykorzystywane jest światło w różnej postaci o różnych parametrach natężenia, koloru, czy jasności, relacjach przestrzennych, i innych. W pracach Violi ważny element stanowi również dźwięk i sposób operowania nim. Najlepszym przykładem jest stworzenie trzech ekranów z projekcjami wideo aranżującymi scenę zespołu Nine Inch Nails. „The Messenger” (1996) to zupełnie inny pomysł - projekcja została usytuowana w kontekście historycznej architektury katedry w Durham w Anglii. Ekran był umieszczony w wejściu w chórze zachodnim.

koncert Nine Inch Nails (Bill Viola), 2000 “The Messenger” Bill Viola, 1996

Charakterystyczną dla sztuki wideo instalacji pod względem kreowania przestrzeni jest szwajcarska artystka Pipilotti Rist. Zaprasza do przepełnionego kolorem nierealnego świata, zbudowanego w galeriach i muzeach. Są to wielkie powierzchnie z ogromnymi ekranami audiowizualnymi, tworzące multimedialne labirynty. Artystka tworzy wielkie korytarze z oplatającymi tkaninami i obszerne pokoje, w których zachęca rozrzuconymi na ziemi poduszkami to odpoczynku i zagłębienia się w wyświetlane projekcje.

wideo instalacja, Pipilotti Rist, 2005

wideo instalacja, Pipilotti Rist, 2007

Instalacje multimedialne, do niedawna traktowane jako przejaw eksperymentatorstwa, dziś są prawdziwymi obiektami artystycznymi i otwierają nowe przestrzenie i możliwości w sztuce. Są przykładem wypierania z muzeów i galerii „dzieł sztuki” i zastępowania ich przez „zdarzenia artystyczne”. Umożliwiają operowanie obrazem w przestrzeni - tworzenie przestrzeni obrazami. „Nie widzę (przestrzeni) dzięki jej zewnętrznej powłoce. Doświadczam ją od środka. Jestem w niej zanurzony. Dzięki temu świat jest wokoło mnie, a nie naprzeciwko mnie”.⁴

Bibliografia:

M. Jadzińska, „O sztuce instalacji. Zarys problematyki”, w: Duże dzieło sztuki: sztuka instalacji: autentyzm, zachowanie, konserwacja, Kraków 2012

M. Jankowska, „Instalacja wideo – między przestrzenią a obrazem”, w: Wideo, wideo instalacja, wideo performance w Polsce w latach 1973-1994, Warszawa 2004

O. Neumaier, „Space, time, video, Viola”, w: The art. of Bill Viola, red.: C. Townsend, Londyn 2004

P. Zawojski, „Interaktywne instalacje multimedialne. Obrazy i doznania”, w: Elektroniczne obrazoświaty. Między sztuką a technologią, Kielce 2000

---

1. environment art – rodzaj dzieła i działania plastycznego, polegający na zaaranżowaniu przestrzeni w taki sposób, by widz, znajdując się wewnątrz aranżacji, poddany był ze wszystkich stron zintegrowanemu działaniu bodźców plastycznych; Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2012↩

2. C. Bishop, Installation Art, Londyn 2005, s.81↩

3. termin wprowadzony przez Richarda Wagnera, określa doświadczenie totalne, opierające się na kompilacji różnych elementów wykorzystujących wrażenia, jakie daje muzyka, przestrzeń, architektura, itp.; ma wywołać prawdziwe, głębokie emocje wśród odbiorców↩

4. M. Merleau-Ponty, Oko i umysł: szkice o malarstwie”, Gdańsk 1996, s.22↩