Moralność dziecka
Początki moralnego rozwoju człowieka są ściśle związane z rozwojem poznawczym, uczuciowym i społecznym.
Rozwój moralny dziecka postępuje od dostosowania się do nakazów i zakazów do zachowania zgodnego z normami społecznymi. W wieku przedszkolnym dziecko pozostaje pod wpływem nakazów i zakazów dorosłych:
początkowo respektuje je, aby uniknąć kary
natomiast starsze dzieci uważają je jako instrument do uzyskania nagrody: zadowolenia innych i zaspokojenia własnych dążeń.
Zdaniem L. Kohlberga (1984) mamy tu do czynienia z przedkonwencjonalnym poziomem w rozwoju moralności.
Również Piaget (1967) uważa, że pierwsza moralność jest oparta na posłuszeństwie:
dziecko podporządkowuje się normom, zasadom narzuconym przez dorosłych, których obdarza szacunkiem- tzw. moralność heteronomiczna
w okresie tym dziecko kieruje się zasadą realizmu moralnego. W myśl tej zasady nie są dopuszczalne żadne odstępstwa od reguły. Stąd dziecko może niekiedy postępować nielogicznie.
dla dziecka liczy się jedynie wielkość materialna czynu- dziecko nie bierze pod uwagę intencji sprawcy i uważa, że każde odstępstwo od reguły powinno być ukarane.
Rozwój moralny wiąże się także z odróżnianiem dobra od zła. Wewnętrznym przewodnikiem w tym zakresie jest sumienie- zbiór norm i wartości, w które człowiek wierzy i do których chce dostosować swoje postępowanie.
Początki kształtowania się sumienia są związane z poczuciem normy, które można obserwować już u dzieci w 2. r.ż. Małe dziecko:
odróżnia właściwy wygląd przedmiotu od uszkodzonego
potrafi odróżnić to, co dobre od tego, co złe
swoje nieakceptowane społecznie zachowania często przypisuje innym osobom, zwierzętom a nawet zabawkom.
Od około 4. r.ż. dzieci zaczynają odczuwać wewnętrzny „powściąg", choć nie rozumieją jeszcze podstawy nakazów i zakazów. Istotną rolę w tym względzie odgrywa rozumienie przeżyć innych osób oraz rozwój takich uczuć jak wstyd i wina.
Osobowość dziecka
Specyficzny dla danej jednostki wzorzec temperamentu, emocji, zdolności intelektualnych rozwija się głównie w jej kontaktach z rodziną i rówieśnikami.
W średnim dzieciństwie ujawniają się takie charakterystyki osobowościowe jak: skąpstwo, uległość, chęć podobania się innym.
Rozwój osobowości dzieci również postępuje równocześnie z ich rozwojem społecznym, emocjonalnym i poznawczym.
Identyfikacja płci
Zasadniczą rolę w kształtowaniu się osobowości odgrywa socjalizujący proces identyfikacji. To dzięki temu procesowi dziecko próbuje widzieć, czuć i działać jak znaczące osoby w jego otoczeniu. Pozwala on jednostce spostrzegać siebie w kategoriach społecznych - w kontekście rodziny, grupy sąsiedzkiej, religijnej, narodowej, a przede wszystkim w grupie wyznaczonej przez płeć.
Proces ustalania tożsamości płciowej przypada właśnie na wiek przedszkolny. Psychologowie rozwojowi wskazują na następujące procesy leżące u podstawy identyfikacji z płcią:
różnicowanie i integracja (Freud)
Zgodnie z koncepcją S. Freuda:
dzieci już w 1. r.ż. są w stanie rozpoznawać obiekty podobne do siebie - proces ten nazywa pierwotną identyfikacją
wtórna identyfikacja występuje po 3. r.ż. jako usiłowanie upodobnienia się do modela- małe dziewczynki zaczynają identyfikować się z matką, natomiast chłopcy z ojcem
obserwacja i naśladowanie (Bandura)
Zdaniem A. Bandury chłopcy obserwują i naśladują chłopięce zachowania, ponieważ są za nie nagradzani, podczas gdy dziewczynki są nagradzane za zachowania dziewczęce
poznanie (Kohlberg)
Z kolei L. Kohlberg dowodzi, że pojęcie roli płciowej jest wynikiem strukturowania własnego doświadczenia, a nie biernego treningu społecznego.
kombinacja wymienionych procesów
Zdolność do samokontroli
W wieku przedszkolnym rozwija się zdolność do samokontroli, czyli działania zgodnie z oczekiwaniami autorytetów, nawet w sytuacji braku zewnętrznej kontroli. Osią wszystkich form kontroli jest zdolność do powstrzymywania się od natychmiastowego reagowania na pobudzenia i planowanie działania.
E. Macoby (1980) wyróżnia 4 rodzaje powstrzymywania się, których opanowanie zapewnia samokontrolę. Jest to powstrzymywanie się od:
natychmiastowego działania,
ujawniania emocji,
szybkiego wyprowadzania wniosków
dokonywania wyborów bez rozważenia sytuacji
Małe dzieci nie potrafią powstrzymać się od działania pod wpływem bezpośrednio działających bodźców. Dopiero w 4. r.ż. zaczynają świadomie kontrolować intensywność swoich emocji (np. przyporządkowywanie klocków różnych kształtów do otworów).
Badania W. Gardnera i B. Rogoff (1990) wykazały, że dzieci w 3. r.ż. nie zwracają uwagi na ograniczenia zadań i dlatego ich nie rozwiązują, natomiast w 4.-6. r.ż. zaczynają planować swoje działania, chociaż zwykle nadal nie odnoszą sukcesu.
Dzieci przedszkolne mają kłopoty z odraczaniem gratyfikacji.
Rozwój obrazu własnej osoby
Dzieci wchodzą w okres średniego dzieciństwa ze świadomością własnej odrębności. Możliwości poznawcze pozwalają im zastanowić się nad sobą samym. Zaczyna się rozwijać obraz własnej osoby jako zestaw przekonań o swoich własnych cechach.
Obraz własnej osoby nosi cechy wynikające z typu dziecięcego myślenia: jest bardzo konkretny. Składają się na niego:
imię
posiadane rzeczy
codzienne zachowania
Już dzieci w wieku 3-6 lat próbują opisywać siebie uwzględniając swoje:
przekonania
emocje
cechy
Nie odwołują się jednak jeszcze w samoopisie do takich cech, jak np. pomocny, przyjazny czy prawdomówny.
Odróżnianie siebie od innych, zaznaczające się już we wczesnym dzieciństwie, wyraża się m.in. w używaniu zaimków osobowych „mój" i „twój". W interakcji z rówieśnikami dzieci używają zaimka „mój" do określenia obiektów, które uważają, że do nich należą. W sytuacjach konfliktów rówieśniczych używanie określenia „to moje" nie tyle jest wyrazem samolubstwa dziecka, co znakiem wytyczania granic między „ja" a „inni".
Dla rozwoju obrazu własnej osoby ważne jest również odróżnianie działań intencjonalnych od przypadkowych:
dzieci w 2. r.ż. potrafią zapowiadać czynności, które wykonają, odróżniają zamierzone działania własne od takich, które są od nich niezależne, co pozwala im na obronę siebie (np. „to nie ja zrobiłem")
około 3. r.ż. stosują to rozróżnienie w odniesieniu do działań innych osób. Jednocześnie używają różnych informacji do stwierdzania intencjonalności działania, jak np. zgodność zapowiedzi z działaniem, koncentracja na działaniu, czy wpływ czynników zewnętrznych
Umiejętność odróżniania zachowań zamierzonych od przypadkowych pozwala właściwie oceniać negatywne zachowanie innego dziecka - jako przypadkowe lub jako agresywne. Warto zauważyć, że dzieci bardzo agresywne mają trudności z diagnozowaniem intencji zachowań innych osób. Dostrzegają wrogie motywy nawet w sytuacji działań niezamierzonych.
W wieku przedszkolnym kształtuje się również samoocena- zespół sądów o własnej wartości. Zajmuje ona szczególne miejsce w rozwoju obrazu własnej osoby, powoduje, iż sądy opisowe na swój temat utrwalają się. Warto zaznaczyć, że dzieci przed 7. r.ż. nie różnicują kompetencji w poszczególnych dziedzinach aktywności. Często oceniają swoje zdolności bardzo wysoko, nie doceniając trudności rozwiązywanych zadań.
Podsumowanie.
Średnie dzieciństwo przynosi wiele istotnych zmian rozwojowych i to zarówno w sferze anatomiczno-fizjologicznej, jak i psychicznej:
1. Zmiany dotyczące wzrostu i wagi ciała nie są już tak intensywne jak w okresie wczesnego dzieciństwa. Dziecko staje się szczuplejsze, jego sylwetka wydłuża się; rozrasta się część twarzowa głowy.
2. Istotne zmiany zachodzą w systemie nerwowym i prowadzą do zwiększenia sprawności w kierowaniu uwagą, umożliwiają refleksję nad własnym zachowaniem oraz sprzyjają skutecznemu rozwiązywaniu problemów.
3. Postęp w rozwoju motorycznym wyraża się w powstawaniu kombinacji ruchowych. Zwiększa się wyraźnie harmonia, płynność i rytmiczność ruchów. Zaznaczają się osiągnięcia w zakresie samoobsługi.
4. Dziecko coraz lepiej rozpoznaje kształty realnych przedmiotów, figur geometrycznych oraz liter, a także potrafi je coraz dokładniej reprodukować. Zwiększa się zdolność rozróżniania barw i odcieni. Wzrasta wrażliwość w zakresie słuchu muzycznego i fonematycznego.
5. Dziecko zdobywa orientację w większych przedziałach czasu, coraz lepiej ujmuje kolejność zdarzeń oraz opanowuje wyrażenia językowe służące do określania relacji temporalnych. Jednocześnie polepsza się orientacja w przestrzeni.
6. Zwiększa się pojemność dziecięcej pamięci.
7. Rozwijają się takie czynności myślowe, jak szeregowanie i klasyfikowanie.
8. Rozwijają się obrazy umysłowe jako pewne formy kopii rzeczywistości.
9. Dziecko przedszkolne jest zdolne do rozumowania przyczynowo-skutkowego (znaczący postęp między 3. a 4. r.ż.). Najlepiej rozwiązuje problemy w sferze sensoryczno-motorycznej i percepcyjno-wyobrażeniowej, zaś te w płaszczyźnie werbalnej sprawiają mu jeszcze trudności.
10. Rozwija się funkcja symboliczna- zabawy symboliczne i rysunki.
11.W zabawie dziecko poznaje role społeczne, nawiązuje interakcje z rówieśnikami, uczy się reguł zachowania i jak ich przestrzegać. Tworzą się pierwsze dziecięce przyjaźnie. Rozwijają się prospołeczne zachowania (np. empatia). Jednocześnie występują zachowania negatywne (np. agresja); z wiekiem agresja fizyczna ustępuje miejsca agresji werbalnej.
12. Dziecko przedszkolne jest realistą moralnym.
13. Dziecko odróżnia przekonania na temat rzeczywistości od samej rzeczywistości oraz rozumie kłamstwa, żarty i metafory.
14. Dziecko ma bogaty słownik, tworzy neologizmy. Rozwija się kompetencja narracyjna.
15. Rozumie emocje własne i innych osób. Umie mówić o przeżyciach. Potrafi ocenić przyczyny reakcji emocjonalnych oraz przewidzieć zachowania związane z wyrażanymi przez inne osoby emocjami. Rozwijają się uczucia związane z samooceną (np. duma).
16. Rozwija się osobowość dziecka, wyznaczona już nie tylko przez cechy temperamentalne. Ustala się tożsamość płciowa. Dziecko staje się zdolne do samokontroli. Rozwija się obraz własnej osoby, pojawia się samoocena. Zdolność samokontroli zaczyna rozwijać się między 3. a 6. r.ż. Dzieci stają się zdolne do planowania swoich działań, działają systematycznie, są w stanie dostosować się do próśb i zaleceń rodziców oraz kulturowych norm, bez konieczności zewnętrznej kontroli.