Uprawa koniczyny czerwonej
w czystym siewie

Urszula Puciłowska

Łukasz Nowowiejski

TRiL sem. III

Koniczyna czerwona

Koniczyna czerwona (Trifolium pratense L.), nazywana także koniczem – gatunek rośliny z rodziny motylkowatych. Występuje w całej Europie, w środkowej Azji oraz północnej Afryce. Została naturalizowana i jest uprawiana także w Australii i obydwu Amerykach. W Polsce jest rośliną pospolitą. Jest to roślina 2-3 letnia, dnia długiego, dostosowana do klimatu umiarkowanego. Służy jako pasza dla bydła i koni, zadawana w postaci zielonki lub siana. Jest rośliną, która ze względu na dużą zawartość związków białkowych, sama trudno się zakisza.

Morfologia

Łodyga - Podnosząca się lub wzniesiona o długości dochodzącej do 50 cm. Jest przylegająco owłosiona i często czerwono nabiegła.

Liście - 3-listkowe, jajowate lub eliptyczne, całobrzegie listki, przeważnie plamiaste. U nasady liści występują owłosione i szydłowato zakończone, błoniaste przylistki, często zrośnięte z ogonkiem liściowym.

Kwiaty - Motylkowe, jasnopurpurowe, pachnące, w główkach kulistych lub jajowatych, znajdujących się przeważnie po 2 na jednej łodydze. W 10-nerwowej i owłosionej z zewnątrz rurce kielicha występuje pierścień włosków.

Owoc - Nieduży, zawierający tylko jedno nasiono - strąk.

Korzeń - Ma palowy korzeń sięgający nawet do 1,5 m w głąb. W powierzchniowej warstwie gleby tworzy on liczne i długie rozgałęzienia.

W Polsce koniczyna łąkowa, zwana powszechnie koniczyną czerwoną, ma największe znaczenie spośród roślin motylkowatych drobnonasiennych. Należy do gatunków pastewnych o bardzo dużej produktywności i bardzo dobrej wartości pokarmowej pozyskiwanej paszy. W jednorocznym użytkowaniu trójkośnym można uzyskać plon suchej masy wynosząc, ponad 16 t z hektara. Roślina dostarcza także duże ilości cennego białka, w pierwszym roku pełnego użytkowania ponad 2,7 t z hektara. W suchej masie zawiera też dużo witamin i składników mineralnych, zwłaszcza wapnia, magnezu i fosforu. Zielonka z koniczyny jest smaczna i z reguły chętnie pobierana przez różne grupy zwierząt, przede wszystkim przeżuwacze. Wiosną rozwija się wcześnie, a po skoszeniu dość szybko odrasta. Jej uprawa wzbogaca glebę w azot, polepsza strukturę, wskutek czego pozostawia po sobie dobre stanowisko dla innych roślin.

Koniczyna łąkowa jest najpowszechniej uprawianą rośliną motylkowatą pastewną na glebach ornych w Polsce. Stanowi ponad połowę całego areału upraw tej grupy roślin. Największe nasilenie jej uprawy występuje w południowej i południowo-wschodniej części kraju, gdzie występują bardziej korzystne warunki wilgotnościowe. Uprawia się ją także w północno-wschodniej i centralnej Polsce.

Wymagania klimatyczne glebowe

Najbardziej odpowiednie są żyzne gleby zwięzłe i średnio zwięzłe, zasobne w wapń, o odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym. Nieodpowiednie do uprawy koniczyny są gleby bardzo lekkie, nadmiernie suche, a także ciężkie – wytworzone z glin i iłów, zbyt wilgotne. W czystym siewie (monokulturze), na gruntach ornych, koniczynę zasadniczo uprawia się na glebach najlepszych kompleksów.

Koniczyna czerwona jest gatunkiem wrażliwym na okresowe niedobory wody w glebie, dlatego też jest uprawiana w rejonach wilgotniejszych. Plantacje nasienne zakłada się na glebach o uregulowanych stosunkach wodnych i obojętnym lub słabo zasadowym odczynie. Dobre plony nasion zależą od warunków pogodowych. Duża liczba dni deszczowych wydłuża okres kwitnienia i dojrzewania nasion, ograniczając także oblot owadów zapylających na plantacji. Najlepszymi rejonami uprawy koniczyny czerwonej na nasiona są południowe tereny województwa wielkopolskiego, świętokrzyskiego i lubelskiego oraz północna część województwa dolnośląskiego, opolskiego i podkarpackiego.

Stanowisko w zmianowaniu

Najlepszym przedplonem są okopowe na oborniku i rzepak, dobrym - mieszanki pastewne uprawiane na zielonkę, jednak bez udziału w nich motylkowatych drobnonasiennych i strączkowych. Dopuszczalnymi przedplonami, dającymi jednak gorsze stanowisko, są również zboża ozime lub jare w drugim roku po oborniku. Trzeba natomiast wykluczyć uprawę koniczyny na polu po kukurydzy, którą odchwaszczano dużymi dawkami herbicydów. Zawsze wymaga jednak stanowiska dobrze odchwaszczonego. Koniczyna w siewie czystym uprawiana jest w zmianowaniu najczęściej na użytkowanie jednoroczne.

Spośród wszystkich motylkowatych drobnonasiennych, koniczyna czerwona wykazuje najsilniejszą negatywną reakcję na bezpośrednie następstwo po roślinach motylkowatych. Przerwa w uprawie na tym samym polu powinna wynosić 4 lata, a po sobie może być uprawiana co 7 lat. Przy zbyt częstej uprawie następuje tzw. wykoniczynienie, polegające na nagromadzeniu w glebie patogenów grzybowych, nicieni i bakteriofagów atakujących bakterie brodawkowe, które może być przyczyną zniszczenia nawet całej plantacji.

Uprawa roli

Uprawa gleby jesienią musi zapewnić dokładne niszczenie chwastów, spulchnienie i wymieszanie z nią nawozów. Koniczyna źle reaguje na wiosenną orkę przedsiewną, dlatego też na jesieni konieczne jest wykonanie orki zimowej. Wiosną, z uwagi na konieczność ograniczania strat zapasów wody w glebie, uprawę ogranicza się do niszczenia chwastów za pomocą brony oraz dobrego wyrównania powierzchni pola.

Nawożenie

Plantacje koniczyny czerwonej nawozi się fosforem i potasem jesienią lub wczesną wiosną. Przedsiewnie wysiewa się jednorazowo 80–120 kg fosforu na hektar. Potas stosuje się w dwóch dawkach po 50–70 kg, przedsiewnie i wczesną wiosną w roku pełnego użytkowania. Po nawożeniu pogłównym koniczynę należy zabronować. Koniczyna czerwona korzystnie reaguje na nawożenie mikroelementami: borem (2–3 kg/ha), manganem (3–4 kg), molibdenem (0,3–0,55 kg) i miedzią (60–80 g). Można je zastosować w roku siewu lub wiosną w roku zbioru rośliny.

Koniczyna czerwona, wymaga obojętnego lub lekko alkalicznego odczynu gleby. Wapnowanie powinno być przeprowadzone na jesieni, a nawóz musi zostać dokładnie wymieszany z glebą. Dawkę nawozu należy dostosować do rodzaju i odczynu gleby.

Siew

Nasiona koniczyny czerwonej przeznaczone do siewu muszą odznaczać się wysoką zdolnością kiełkowania, czystością, brakiem zanieczyszczeń chwastami i nasionami innych gatunków. Aby ochraniać koniczynę przed zgorzelą siewek wywoływaną przez patogeny grzybowe, nasiona zaprawia się zaprawą Sarfun T 65 DS, Funaben T lub Zaprawą nasienną T zawiesinową. Nasiona bezpośrednio przed siewem można także zaprawiać Nitraginą zawierającą bakterie brodawkowe. Skuteczność tego zabiegu jest tym większa, im dłuższa jest przerwa w uprawie koniczyny na danym polu.

Plony nasion koniczyny zależą od liczby główek kwiatowych oraz liczby nasion w tych główkach. Aby otrzymać optymalny plon, w dobrze przygotowaną glebę wysiewa się 6–10 kg nasion na hektar w siewie czystym. Termin siewu przypada od trzeciej dekady marca do końca drugiej dekady kwietnia. Głębokość siewu wynosi 1–2 cm, a rozstawa 30–40 cm. Szeroka rozstawa rzędów sprzyja bowiem prawidłowemu rozwojowi roślin i wytwarzaniu dużej liczby pędów generatywnych. W celu lepszej precyzji wysiewu stosuje się przyrządy do nasion drobnych.

Wiosną w latach użytkowania wykonuje się bronowanie pielęgnacyjne koniczyny. Zabieg ten należy wykonać starannie, aby podczas przejazdów brony nie wyciągnąć roślin, które są słabiej ukorzenione.

Nasiona koniczyny czerwonej

Odmiany

Odmiany koniczyny czerwonej dzielą się na: diploidalne i tetraploidalne. Odmiany diploidalne charakteryzują się większym plonem nasion, natomiast odmiany tetraploidalne dają niższy plon nasion, ale są lepiej ulistnione, dając wyższy plon masy zielonej o lepszej jakości. Do odmian diploidalnych zaliczamy: Hruszowska, Nike, Bryza, Dajana, Raba, Parka, Parada, Krynia, Rozeta. Do odmian tetraploidalnych zaliczamy: Jubilatka, Radyka, Etos, Karo, Bona, Tempus. Materiał siewny odmian tetraploidalnych jest znacznie droższy od materiału siewnego odmian diploidalnych.

Cechy jakościowe koniczyny czerwonej

Ochrona roślin

Szkodniki oraz choroby występujące na plantacjach nasiennych, poprzez osłabianie i niszczenie całych roślin lub atakowanie części generatywnych, mogą w znacznym stopniu obniżyć plon nasion. Silne porażenie plantacji może być przyczyną pogorszenia jakości nasion i stanowi podstawę do jej dyskwalifikacji. Podstawowym sposobem ochrony roślin przed chorobami i szkodnikami jest ścisłe przestrzeganie zaleceń agrotechnicznych dotyczących terminu siewu i zabiegów pielęgnacyjnych, stosowanie prawidłowego płodozmianu, niszczenie chwastów i resztek pożniwnych, wprowadzanie do uprawy odmian odpornych, także stosowanie dostępnych na rynku środków ochrony roślin.

Występowanie kanianki na plantacjach koniczyn powoduje całkowitą ich dyskwalifikację. Nasiona tej rośliny zachowują zdolność kiełkowania w glebie przez wiele lat. Zachowanie przerwy w uprawie na tym samym polu oraz stosowanie czystego materiału siewnego zapobiega występowaniu tej pasożytniczej rośliny.

Straty na plantacjach nasiennych powodują także groźne infekcje grzybowe, bakteryjne i wirusowe. Brunatna plamistość, kustrzebka oraz mączniak właściwy porażają liście koniczyn powodując ich zamieranie. Bakteryjne więdnięcie oraz zgorzel naczyniowa, powodowana przez różne gatunki grzyba, występujące na wszystkich gatunkach roślin motylkowatych, atakują wiązki przewodzące, w następstwie czego rośliny więdną, żółkną i zasychają. Duże straty w plonie nasion występują w przypadku porażenia rakiem koniczynowym, powodującym gnicie całych roślin. Stosowanie prawidłowego płodozmianu, właściwego poziomu nawożenia oraz uprawa odmian o zwiększonej odporności w znacznym stopniu ograniczają infekcje chorobowe.

Duże straty na plantacjach może powodować także obecność w glebie nicieni. Również i w tym przypadku należy zachować odpowiednio długie przerwy w uprawie danego gatunku na tym samym polu.

Zbiór nasion

Nasiona koniczyny czerwonej zbiera się dopiero z drugiego pokosu w roku pełnego użytkowania, gdy nasiona są twarde oraz mają typowe wybarwienie i połysk. Termin ten przypada zwykle około połowy maja i wpływa na wysokość plonu zebranych nasion. Należy go rozpocząć, gdy 60–70 proc. główek zaczyna przybierać barwę brunatną. Opóźnienie zbioru wpływa na mniejszą ilość nasion, ponieważ zmniejsza to liczbę nasion w główkach, a wiązanie i dojrzewanie nasion odbywa się w gorszych warunkach pogodowych. Rośliny suszy się na rusztowaniach, ale nie należy tego przedłużać, ponieważ nasiona mogą ulec uszkodzeniu. Jednofazowy zbiór kombajnowy wymaga zamontowania tarki i regulacji szczeliny pomiędzy bębnem a klepiskiem.

Omłócone nasiona przechowuje się w przewiewnym magazynie. Ich wilgotność powinna osiągnąć 12 procent. Nasiona zbyt wilgotne suszy się stopniowo, najpierw zimnym powietrzem, a następnie ogrzanym do temperatury 40 ^oC. Plantacje po zbiorze nasion zwykle się likwiduje, przeznaczając pole pod uprawę zbóż ozimych.

Pole koniczyny

Zbiór roślin na paszę

Pierwsze koszenie koniczyny czerwonej wykonuje się w fazie tworzenia pąków kwiatowych lub na początku kwitnienia, ponieważ ma ono znaczenie pielęgnacyjne. W roku siewu roślina daje 1 lub 2 odrosty, które wykorzystuje się na paszę. Wykoszonej masy nie należy przetrzymywać zbyt długo na pokosach, a zbioru jesiennego nie można opóźniać, gdyż rośliny przed zimą powinny odrosnąć na wysokość około 10 cm.