Zagadnienia wydawnicze i księgarskie – prof. Linert

Pytania z zagadnień mogą pojawić się na egzaminach licencjackim i magisterskim.

Temat 1: Kategorie wydawców

Dzieje ruchu wydawniczego w czasach ostatniego stulecia podzielić można na 4 podokresy, wyznaczone cenzurami politycznymi:
1918-1939 (czas II RP)
1939-1944/45 (lata II WŚ, polski ruch wydawniczy odradza się na terenach Wilna i Lublina już w 1944r)
1944/45-1989/90
i lata ostatniego siedemnastolecia

W latach 1939-45 (także w 1976-1989) pojawiła się konspiracyjna działalność edytorska. Poza granicami zaczęto na szeroką skalę wydawać książki do końca 1939r. W 2 połowie lat czterdziestych poczynania te przybrały nową formę.

Od chwili odzyskania niepodległości po 1918r produkcją książek zajmowała się ogromna liczba rozmaitych wydawców). Wśród nich wyróżnić należy:
a) wydawców profesjonalnych – firmy których, aktywność w tym zakresie charakteryzowała się pewna zamierzoną ciągłością i ujęta jest w formy prawne przedsiębiorstwa zastrzeżone nazwą.
b) wydawców nieprofesjonalnych – instytucje, których inicjatywy edytorskie mają zwykle charakter statutowy, ale nie stanowią głównej racji ich istnienia (np. towarzystwa i instytuty naukowe, szkoły wyższe, organizacje społeczne, urzędy państwowe, etc)
c) osoby prawne (np. autorzy, tłumacze)

Na marginesie tej typologii należy podkreślić, że:
1) Początkowo zawodową – profesjonalną działalność wydawniczą łączono z działalnością księgarską i drukarską. Np. w latach 1865-1918 w Warszawie wśród 96 wydawców profesjonalnych , przedsiębiorstwa czysto wydawnicze stanowiły tylko niespełna 19%. Przykładowo w 1910r ich dorobek określamy liczbą tytułów był 12-13 razy mniejszy niż wydawców-księgarzy. Za symboliczny moment ostatecznego wyodrębnienia się zawodu wydawcy można uznać przekształcone w 1926r sekcji wydawców Związku Księgarzy Polskich w samodzielny Związek Polskich Wydawców, którzy od 1932r nosił nazwę Polskie Towarzystwo Wydawców Książek. I choć powstawały wciąż nowe instytucje nastawione tylko na działalność wydawniczą (np. „Rój”) to przedsiębiorstwa wielozadaniowe, głównie księgarsko-wydawnicze funkcjonowały nadal (m.in. Gebethner i Wolff, M. Arct; Gubrynowicz i Syn, Trzaska, Evert i Michalski, „Książnica-Atlas”, „Biblioteka Polska”, „Towarzystwo Wydawnicze”, „Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich etc.

2) Tradycyjnie wśród wydawców zawodowych – profesjonalnych, najliczniejszą grupę stanowili przedsiębiorcy prywatni. Były to zazwyczaj jednoosobowe firmy własne. Rosnący popyt na książki oraz zwiększająca się konkurencja prowadziły stopniowo do tworzenia się rozmaitego typu spółek, umożliwiających kapitału i dalszy rozwój działalności, początkowo osobowych, potem także kapitałowych (akcyjnych i z ograniczoną odpowiedzialnością)

3) Oficyny profesjonalne w latach 1928-35 wydawały około ¾ wszystkich publikacji książkowych. Przykładowo w latach 1973-1990 wskaźnik ten wynosił 9/10.

4) Rola osób prywatnych np. autorów, tłumaczy, była niewielka i systematycznie malała.

5) Udział agend wydawniczych rozmaitych instytucji naukowych, politycznych i społecznych – w ogólnej ofercie tytułów w latach trzydziestych przekraczał połowę. Ale agendy te dostarczały przede wszystkim książek niebeletrystycznych. (Dla porównania w latach 1957-80 udział Agend wynosił około 2/5 i wykazywał tendencję rosnącą, osiągając w końcu lat ’80 poziom przedwojenny)

6) W 1950r. w Polsce działało 14 profesjonalnych wydawniczych instytucji państwowych, w tym 3 spółdzielnie. Rok później było ich 19, a w 1955r – 30. Ich liczba zaczęła wzrastać po 1956r. W rezultacie pod koniec lat ’80 działało już około 60 firm profesjonalnych, w tym część w większych miastach wojewódzkich. Pierwszą oficyną pozawarszawską, było utworzone w 1953r krakowskie Wydawnictwo Literackie.

PRL dzieli się na okresy:
1944/45-49 (tradycje przedwojenne są jeszcze kontynuowane, ale powoli rodziny się nowy system polityczny)
1949-55/56 (lata stalinizmu/socrealizmu/centralizacji politycznej i gorspodarczej, kończy się gdy Gomułka zostaje wybrany na nowego sekretarza partii)
1956-70 (okres małej stabilizacji)
1971-1981 (W 1970 władzę przejmuje Gierek)
1977 – rodził się drugi obieg wydawniczy
1981- czerwiec 19(?)

Polski ruch wydawniczy w latach wojny

Podczas II WŚ na terenach włączonych do Rzeszy Niemieckiej wydawnictwa polskie zlikwidowano. W Generalnym Gubernatorstwie zaś jedynie kilka z nich (w Warszawie i Krakowie) uzyskało czasowe koncesje na produkcje książek, głównie dla dzieci. Niemcy utworzyli sieć własnych oficyn publikujących literaturę propagandową, użytkową i brukową. Na terenach włączonych do ZSRR wydawnictwa upaństwowiono, produkowały one przede wszystkim materiały agitacyjne i nowe podręczniki szkolne. Osobny temat to produkcja wydawnicza książek polskich za granicami kraju.

Polski ruch wydawniczy reprezentujące 3 obiegi:
1) „Oficjalny” tzn. pod kontrolą okupantów (np. dla dzieci „Ster” i „Mały Ster”)
2. Konspiracyjny, związany z ruchem oporu (dla dzieci np. „Biedronka” i „Kukułka”). Działalność ta nie ustawała nawet w czasie powstania warszawskiego, kiedy to ukazywała się „Jawnutka” i „Dziennik Dziecięcy”.
3. Emigracyjny („Świat Dziecięcy”, „Polskie Pacholę”, „Płomyczek Afrykański”)

II WŚ i lata okupacji hitlerowskiej i stalinowskiej zniszczyły struktury życia kulturalnego w Polsce. Zasada dyskryminacji książki polskiej realizowana była na terenie całego kraju, różniła się jedynie pewnymi odmiennymi metodami. Na terenach włączonych do Rzeszy Niemieckiej zakazane były wszystkie formy rozpowszechniania się książek w języku polskim, niszczono istniejące zasoby biblioteczne i księgarskie.

Organizacja ruchu wydawniczego po 1945 roku

1. Przedsiębiorstwa prywatne

1. Po II WŚ organizacja ruchu wydawniczego uległa zasadniczej zmianie. Firmy prywatne, których w latach 1945-47 funkcjonowało 264 i które wyprodukowały wówczas około 1/3 wszystkich tytułów (ale aż 2/3 literatury pięknej dla dorosłych oraz ponad ¾ książek dla dzieci) i połowę globalnego nakładu, zlikwidowano ostatecznie na początku lat pięćdziesiątych (nieliczne nieco później)

2. Początkowo w latach 1945-47 dostarczały one około połowy wszystkich egzemplarzy książek. Wśród firm tych byli zarówno edytorzy przedwojenni (przede wszystkim „Gebether i Wolff”, a także „Książnica-Atlas”, „W. Trask”, M. Arct – Zakłady Graficzne S. A., W. Wilak i In.). jak edytorzy nowi, powojenni.

3. W końcu 1947 r. prawna do prowadzenia działalności edytorskiej uzależnione zostało od wpisu do rejestru państwowego, co spowodowało spadek liczby wydawców profesjonalnych i niemal całkowity zanik przygodnych.

4. Po 1948r. ograniczono aktywność wydawnictw kościelnych.

5. Upaństwowiono – sięgające swymi tradycjami do XIX wieku lub lat międzywojennych – instytucje społeczne, także m.in. jak ZN im Ossolińskich (powstał we Lwowie, obecnie znajduje się we Wrocławiu), Kasę im. Mianowskiego oraz „Naszą Księgarnię”, Ich miejsce zajęły profesjonalne instytucje państwowe i spółdzielcze, kontrolowane przez państwo. Przed wojną ten stan rodzaj wydawnictw z małymi wyjątkami, tj.: Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych (PWKS) i Główna Księgarnia Wojskowa.

6. Zlikwidowano domy wydawnicze i przedsiębiorstwa o wieloletniej tradycji (np. Gebether i Wolff, „Książnicę-Atlas”, etc.) jak i nowe (np. „Wiedze-Zawód-Kultura”)

7. Nacjonalizując w latach ’40 przemysł poligraficzny i tworząc w 1950r Przedsiębiorstwo Państwowe „Dom Książki”, które przejęło handel książką, rozdzielono w zasadzie działalność wydawniczą, księgarską i drukarską. Wyjątek stanowiły Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, a od 1973r RSW „Prasa-Książka-Ruch”. Tradycyjny model rynkowy zastąpiono modelem scentralizowanym. Organizacja ruchu wydawniczego w porównaniu z okresem sprzed 1939r.
   
   Papier jest reglamentowany (przyznawany na zasadzie podziału) – druga bariera; a plany edytorskie odgórnie narzucane. Trzecią barierą była cenzura.

1. Przedsiębiorstwa wielozadaniowe w Polsce Ludowej

1. W PL funkcjonowały tzw. przedsiębiorstwa wielozadaniowe które obok działalności wydawniczej i księgarskiej wydawały czasopisma i prowadziły ich kolportaż.

2. W latach socrealizmu te przedsiębiorstwa zaczęły zanikać, na skutek decyzji administracyjnych. Państwo przejęło sieć księgarń i tworzy w 1950r Państwowe Przedsiębiorstwo „Dom książki”. Stopniowo następuje nacjonalizacja drukarń i centralizacja zarządzania przemysłem poligraficznym jak i handlem książką. Na początku lat ’50 działalność wydawnicza, drukarska, księgarska została w zasadzie rozdzielona. Jedynym przedsiębiorstwem naprawdę wielofunkcyjnym była RSW (Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza) „Prasa-Książka-Ruch”. Składała się ona z paru wyspecjalizowanych oficyn, dysponowała kilkunastoma drukarniami oraz dość gęstą siecią punktów sprzedaży. Były to kluby prasy i książki oraz kioski.

3. Niektóre wydawnictwa nieprofesjonalne (np. szkół wyższych) zajmowały się produkcją (druk, oprawa) jak i kolportażem.

1. Etapy wprowadzania scentralizowanego modelu zarządzania ruchem wydawniczym (WAŻNE!)

1. Od końca 1947r istniał obowiązek wpisu do rejestru państwowego prowadzonej działalności edytorskiej.

2. Od 1948r podejmowane były próby koordynowania działalności edytorskiej przed Wydział Prasy i Wydawnictw KC PZPR.

3. Powołanie w 1950r Centralnej Komisji Wydawniczej przy Prezesie Rady Ministrów.

4. Likwidacja w 1950r Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek (PTWK)

5. Utworzenie w 1951r Centralnego Urzędu Wydawnictw Graficznych i Księgarskich, któremu podporządkowano większość oficyn z wyjątkiem spółdzielczych i tzw. resortowych. (ale i w tym wypadku urząd zachowywał prawo nadzoru i wyłączną dyspozycję papierem)

1. Przełom październikowy 1956 roku

Przyniósł złagodzenie tej tendencji. Rozwiązany został centralny Urząd Wydawnictw Przemysłu Graficznego i Księgarskiego; nadzór nad działalnością wydawniczą przejął Departament Wydawnictw Min. Kultury i Sztuki.

1. Zmiany organizacyjne po 1970 roku

W 1970 roku powołano Naczelny Zarząd Wydawnictw.