Temat: Porównaj wybór Abrahama z wyborami Edypa w świetle kategorii tragizmu.

Tragizmem nazywamy kategorię estetyczną, która określa sytuację głównego bohatera, działającego świadomie w imię wielkiego i szlachetnego celu. Jest on skazany na siły zewnętrzne, czyli fatum, sam nie może decydować do końca o swoim losie, targają nim sprzeczne uczucia, co zawsze prowadzi do klęski.

W literaturze antycznej tragizm wiąże się z konfliktową sytuacją, która polega na starciu się dwóch przeciwstawnych racji, które jednak są tak samo dobre, ważne. Nie można właściwie wybierać pomiędzy nimi. Każdy krok bohatera zbliża do tragicznego końca. W Biblii Abraham musi wybrać między zaufaniem Bogu, a miłością do syna, Edyp z kolei nie ma żadnego wyboru – w jego życiu zasadniczą rolę odgrywa fatum. W tej pracy postaram się porównać wybory tych dwóch bohaterów tragicznych.

Historia Abrahama mieści się w otwierającej Biblię „Księdze Rodzaju”, inaczej określanej jako „Genesis”. Abram był jednym z pierwszych protoplastów i patriarchów w historii narodu izraelskiego, bezwzględnie posłusznym Bogu i jego rozkazom. Mężczyzna bez namysłu zabrał swój dobytek, żonę Sarę i za namową Pana udał się w podróż do Ziemi Obiecanej.

Żył szczęśliwie, jednak w wieku ponad 90 lat, ze względu na niepłodność żony, nie doczekał się jeszcze potomstwa. Bóg nie pozostał obojętny na cierpienie swojego sługi i dał mu syna – Izaaka. Od tej pory życie patriarchy wypełniał spokój, miał już tak długo wyczekiwanego potomka, bezustannie dziękował za niego Bogu i nadal był gorliwy w swej wierze. Mimo to Stworzyciel stawia Abrahama przed trudną próbą – nakazuje mu złożyć w krwawej ofierze nastoletniego Izaaka.

W tym momencie widzimy w Abrahamie bohatera tragicznego, który musi dokonać wyboru pomiędzy zaufaniem, zawierzeniem Bogu a buntem, bluźnierstwem czy też próbą realizacji własnej racji. Tragizm sytuacji polega na tym, że z racjonalistycznego punktu widzenia słuszność jest po stronie zdruzgotanego cierpieniem Abrahama – bojącego się utracić jedynego syna, był rozdarty pomiędzy miłością do Izaaka a umiłowaniem Boga. W wyborze, którego dokonał kierowała nim zapewne myśl „skoro On mi go dał, On może i odebrać”. Patriarcha rezygnuje więc z ogólnych zasad etyki, decyduje się zabić syna w akcie heroicznego wypełnienia powinności wobec Boga.

Duński filozof, Kierkegaard określa Abrahama mianem „rycerza wiary”, dla którego celem jest rzeczywistość wyższa nad jakiekolwiek wartości w świecie ludzkim. Filozof z jednej strony podziwia Abrahama za jego niezłomność w wypełnianiu obowiązków i maksymalne poświęcenie dla Stwórcy, a z drugiej jest przerażony odrzuceniem wszelkich ludzkich zasad i zaprzeczeniem uczuć w postawie mężczyzny, nie rozumie Abrahama. Kierkegaard twierdzi, że „w chwili, kiedy czyn Abrahama stoi w absolutnej sprzeczności z uczuciami, składa on naprawdę Izaaka w ofierze: […] Abraham staje się tu i pozostaje mordercą”. Z kolei Gustaw Herling-Grudziński w książce „Rozmowy w Neapolu” mówi o wewnętrznym konflikcie protoplasty tak: „[Abraham] zdaje sobie sprawę, że to, co ma zrobić, jest złem. […] jest to konflikt osoby wewnętrznie czystej z narzuconą mu, zaplanowaną zbrodnią”. Grudziński nie jest do końca przekonany o braku uczuć ze strony Abrahama. W „Ofiarowaniu” polski pisarz uzupełnia biblijną opowieść opisem potyczek wewnętrznych i przeżywanych przez bohatera uczuć. Do zbrodni jednak nie dochodzi i historia Abrahama kończy się pomyślnie. Pan „poznał, że Abraham boi się Go, bo nie odmówił Mu nawet jedynego syna” i oszczędził Izaaka. A może wiara protoplasty była na tyle mocna, iż do końca wierzył, że Bóg da Izaakowi wolność? Na to pytanie odpowiedź zna tylko Abraham. Nikt nigdy nie dowie się co nim kierowało, dlaczego zgodził się popełnić zbrodnię, dlaczego był w stanie poświęcić swego pierworodnego.

Drugim opisywanym przeze mnie bohaterem tragicznym będzie, jak już wspomniałem, Edyp – główny i tytułowy bohater tragedii Sofoklesa. Tematyka „Króla Edypa” pochodzi z mitu tebańskiego, opisującego losy obciążonego klątwą i nękanego nieszczęściem rodu Labdakidów.

Rodzicami Edypa byli Lajos, król Teb i Jokasta, jego żona. Jako dziecko nasz bohater został okaleczony a następnie porzucony przez swojego ojca w górach. Przyczyną tej tragedii była przepowiednia, której chciał zapobiec Lajos. Usłyszał on bowiem od delfickiej wyroczni, że jego syn stanie się jego zabójcą, a następnie poślubi własną matkę. Niemowlę uratował pasterz, który zaniósł je do Koryntu.

Edyp dorastał i wychowywał się pod okiem Polybosa, będąc przekonany, że jest jego prawdziwym synem. Wkrótce dowiaduje się o przepowiedni i ucieka z Koryntu, dociera do Teb, po drodze zabijając pewnego starca i zostaje królem Tebańczyków.

W wyniku przeprowadzonego przez siebie śledztwa, mającego na celu odnalezienie zabójcy Lajosa - poprzedniego władcy miasta, Edyp odkrywa swoje prawdziwe pochodzenie, dowiaduje się, że ów starzec, którego zabił był jego ojcem, a jego obecna żona jest jego matką. Przepowiednia się wypełnia i niesie za sobą tragiczne skutki – Jokasta popełnia samobójstwo, a Edyp ogarnięty szałem oślepia się i udaje na wygnanie.

„Król Edyp” jest klasyczną tragedią grecką. Możemy tu rozpoznać tragicznego bohatera, postać szlachetną i nieszczęśliwą, która wbrew swym intencjom przeżywa nagłą zmianę losu. Zdarzenia dramatu odsłaniają przed Edypem prawdziwy sens jego wcześniejszych przeżyć i czynów. Świadomy swej zgubnej przyszłości, postanawia wędrować po Grecji, by uciec od przepowiedni wyroczni. Mimo jego szlachetnych starań i wysiłku, nie udaje mu się uciec przed losem. Nie jest świadomy popełnianych zbrodni. Wychowany przez Polybosa i Merope, nie zna swego dokładnego pochodzenia. Edyp zostaje uwikłany w niemożliwy do rozwiązania konflikt, staje w konfrontacji z fatum i niechybnie zmierza ku własnej zgubie. Jest bez wątpienia bohaterem wybitnym, staje się królem, nie jest przeciętnym człowiekiem, lecz należy do klasy wyższej, co jednak nie znaczy, że klasy wolnej od błędów, nieskalanej i czystej. Homartica – wina tragiczna jest trwale wpisana w możliwość wyboru, jakimi dysponował bohater, zatem każda decyzja prowadzi do jakiegoś rodzaju winy. Kolejną prawdą ukazaną w tragedii jest nieuchronność losu, przed którym nie da się uciec. Edyp, choć dokonywał wszelkich starań, by zapobiec przepowiedzianej przez wyrocznię przyszłości, w efekcie zabija ojca i żeni się z matką. Konflikt w jakim znalazł się Edyp kończy się katastrofą.

Paradoksalnie do klęski prowadzi Edypa jego wielkość jako człowieka i króla. Gdyby z tak wielkim uporem nie dążył do poznania prawdy, nie doszłoby do odsłonięcia jego nieświadomych zbrodni. Tak naprawdę zostaje ukarany za zabójstwo w obronie własnej oraz za przyjęcie żony, którą ofiarowano mu za bohaterski czyn. Jego tragedia jest o tyle większa, że dosięga go nie tylko los zapisany w niebie, ale również jego własna klątwa rzucona na mordercę Lajosa, gdy jeszcze nie wiedział, że sam nim jest. Zauważmy – sam fakt zabicia ojca i popełnienia grzechu kazirodztwa sprowadza na niego jedynie cierpienie moralne, cierpienie jego duszy z powodu hańby.

Bardzo ważne jest zakończenie „Króla Edypa”. Widzimy w nim, że bohater dobrowolnie poniósł konsekwencje swoich czynów. Po tym, jak do Edypa dotarło, że dopuścił się najstraszliwszych rzeczy, jakie można sobie wyobrazić, co prawda nieświadomie, natychmiast wydłubał swoje oczy i oddalił się z Teb. Do końca życia wiódł życie żebraka, nie mogąc pogodzić się z własnym losem.

Podsumowując należy zdecydowanie podkreślić, że wybory przed jakimi stanęli zarówno Abraham jak i Edyp są wyborami trudnymi i nie każdy potrafiłby się z nimi zmierzyć. Ich życie nie należało do łatwych. Abraham prawie sto lat czekał na dziecko, a kiedy już doczekał tej pięknej chwili musiał oddać syna Bogu. Edyp będąc dzieckiem został porzucony przez swoich rodziców, jego ziemskie istnienie było naznaczone przepowiednią, fatum. Mimo, że te dwie postacie łączy podobne cierpienie to zdecydowanie więcej dostrzegam w ich życiorysach różnic. Abraham miał wybór – albo Bóg, albo syn. Edypowi nie było dane wybierać, dla niego nie było odwrotu, jego starania coraz bardziej pogłębiały go w tragedii. Nie mógł powiedzieć „nie chcę”, „nie mogę”. Abraham mógł. W biblijnej opowieści ostatecznie do tragedii nie doszło, a decyzje Edypa doprowadziły do śmierci Lajosa i Jokasty, jego samego zawiodły na drogę kalectwa i ubóstwa.