Alicja Zdunek gr. 508

Odesłania pozasystemowe – klauzule generalne i zwroty niedookreślone.

System prawny wchodzi często w relacje z zespołami norm z otoczenia systemu prawnego, a jednym z przejawów takich relacji jest stosowanie przez ustawodawcę odesłań, które same nie regulują zachowania się adresata , nie formułują reguły postępowania, zawierają natomiast wskazówki, gdzie należy szukać odpowiedniego przepisu „Odesłanie” oznacza tu nakaz modyfikacji zakresu zastosowania lub zakresu normowania normy odkodowanej z przepisu odsyłającego na podstawie elementów znajdujących się w tzw. regule ( przepisie ) odniesienia.¹pomocnych przy modyfikacji i uzupełnianiu norm prawnych przez reguły pozasystemowe .² I tak - obok odesłań systemowych ( odsyłających do innych przepisów systemu prawnego )³ ważne znaczenie pełnią relacje odesłania pozasystemowe, powstające poprzez odesłania przez przepisy odsyłające do norm czy innych reguł nie należących do systemu prawnego. Biorąc pod uwagę wyróżniane w nauce i praktyce reguły odesłania, można wskazać wśród relacji odesłania:

• Relacje odesłania do zasad współżycia społecznego

• Relacje odesłania do ustalonych zwyczajów

• Relacje odesłania do innych reguł społecznych

• Relacje odesłania do dyrektyw technicznych

• Relacje odesłania do reguł słuszności.

W zależności od typu odesłania do reguł pozaprawnych, można wskazać na odesłania w postaci : klauzuli generalnej klasycznej, klauzuli generalnej funkcjonalnej i szczególne rodzaje odesłań ( np. klauzula kompetencyjna ).

Polskie prawodawstwo przewiduje wprost - w rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. Zasady Techniki Prawodawczej – możliwość posłużenia się przez ustawodawcę odesłaniami:

§ 155. 1. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia elastyczności tekstu aktu normatywnego, można posłużyć się określeniami nieostrymi, klauzulami generalnymi albo wyznaczyć nieprzekraczalne dolne lub górne granice swobody rozstrzygnięcia.  

2. Nieprzekraczalne granice swobody rozstrzygnięcia formułuje się w jednym przepisie prawnym dla wszystkich przypadków danego rodzaju, zamieszczając go w przepisach ogólnych aktu normatywnego.  

3. Jeżeli dolna granica swobody rozstrzygnięcia ma być wyższa lub górna granica ma być niższa od wyznaczonej w przepisie ogólnym, wskazuje się to wyraźnie w przepisie prawnym odnoszącym się do danego przypadku.  

4. Postanowienia obniżające górną granicę swobody rozstrzygnięcia wyraża się przez konsekwentne posługiwanie się zwrotem: „.... nieprzekraczające...” albo „.... nie więcej niż...”, a postanowieniom podwyższającym dolną granicę swobody rozstrzygnięcia nadaje się postać; „... nie niższej niż ...” albo „nie mniej niż ...”.

Paragraf 155 ust1 wymienia podstawowe sposoby zapewnienia elastyczności tekstu prawnego – stosowanie zwrotów nieostrych, klauzul generalnych oraz wyznaczanie górnych lub dolnych granic swobody rozstrzygnięcia. Jak wspomniałam, zadaniem tych środków jest nadanie prawu odpowiedniej elastyczności – zarówno „elastyczności na dziś”, wynikającej z faktu, iż ustawodawca dostrzega dużą różnorodność i zmienność sytuacji podlegających uregulowaniom i chce tak sformułować tekst, by tą różnorodność uwzględnić, jak i „elastyczności na przyszłość”, zapewniającej uwzględnienie nowych, przewidywanych w przyszłości zmian w regulowanej materii już w obecnie stanowionych przepisach.⁴ Daje to organom stosującym prawo pewien zakres luzu interpretacyjnego i decyzyjnego. Trybunał Konstytucyjny⁵ zauważył bowiem, iż „ od „luzów interpretacyjnych” ( …) będących niejako ubocznym, nie zamierzonym przez ustawodawcę produktem działalności legislacyjnej (…) należy odróżnić „luzy interpretacyjne” świadomie pozostawione przez ustawodawcę, związane np. z użyciem klauzul generalnych czy zwrotów niedookreślonych, odsyłających do pozaprawnych kryteriów i ocen, których konkretyzacja następuje, zgodnie z zamysłem ustawodawcy, w procesie stosowania prawa.” Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego⁶ - mimo istnienia „nakazu określoności przepisów prawnych, rozumianego jako wymaganie sformułowania tych przepisów w sposób zapewniający dostateczny stopień precyzji w ustaleniu ich znaczenia i skutków prawnych” to dzięki „(…) należytemu wyważeniu proporcji między naturalną elastycznością płynącą z obecności klauzuli w normatywnej podstawie decyzji sądowej a wartościami pewności i jednolitości stosowania prawa” i dzięki przestrzeganiu nakazu posługiwania się wszelkiego rodzaju zwrotami niedookreślonymi (zob. np. wyrok z 15 września 1999 r., sygn. K. 11/99, wyrok z 14 grudnia 1999 r., sygn. SK 14/98) – „nie da się nigdy całkowicie wyeliminować tych zwrotów ( tu: odesłań ) z przepisów prawa obowiązującego”.

Klauzule odsyłające, jak wskazuje Marek Safjan, były prezes Trybunału Konstytucyjnego⁷, są instrumentem łagodzenia rygoryzmu prawa pozytywnego i przywracania słuszności w relacjach podporządkowanych prawu powszechnemu, ponieważ „wielowymiarowość i wielobarwność relacji międzyludzkich z trudem dają się wtłoczyć w ciasny gorset prawniczej formuły” i wymagają indywidualizacji ocen, elastyczności myślenia, różnicowania konsekwencji ze względu na pojawiające się na nowe, często nieprzewidywalne okoliczności.

Bardzo duże znaczenie przy takim uelastycznianiu prawa⁸, ma m.in. typ stosowania prawa ( sądowy / pozasądowy ), typ kultury prawnej ( legalistyczna/ legalistyczna ), sytuacja społeczna ( stabilność/zmiany ), reżim polityczny ( demokratyczny, autokratyczny), system gospodarczy ( rynkowy / nakazowo – rozdzielczy ). Na poszczególne funkcje i wagę zwrotów odsyłających ma też ich umiejscowienie w akcie prawnym – inne znaczenie ma klauzula umieszczona w części początkowej aktu, określającej sposób stosowania wszystkich jego przepisów, inne zawarta w przepisach szczegółowych.

Jak słusznie zauważa doktryna⁹ - z punktu widzenia interpretacji par155 ust.1 z.t.p. trudno jest jednoznacznie odgraniczyć zakresy nazw „określenie nieostre” czy „klauzula generalna”- a jako, że ustawodawca nie zakreśla dodatkowych odmiennych przesłanek stosowania tych środków, jest to pozbawione praktycznego znaczenia. Należy zresztą nadmienić, że każda klauzula generalna jest z natury pojęciem niedookreślonym. W związku z tym – określenia nieostre noszą często w literaturze nazwę klauzul generalnych funkcjonalnych. Ustawodawca posługując się określeniem klauzul generalnych miał natomiast na myśli klauzule generalne klasyczne.

Występowanie zwrotów nieostrych ( klauzul generalnych funkcjonalnych ) jest w przepisach prawnych powszechne. Nie są one jednak jednorodną grupą. Wśród nich wyróżnić można¹⁰

• Zawierające nazwy odsyłające, w celu ustalenia ich znaczenia, do określonych sytuacji faktycznych

mogą one zawierać nazwy konkretne, albo i abstrakcyjne; stają się one nieostre gdy okazują się być

- nieintuicyjne – nie jest możliwe wtedy określenie wszystkich desygnatów nazwy

- niewyraźne – nie można podać zespołu cech wystarczających do odróżnienia desygnatów danej nazwy od innych przedmiotów

• Zawierające nazwy odsyłające do ocen, a tu zwroty porównawcze.

Zwroty porównawcze (szacunkowe) to np. „szczególne okoliczności”, „szczególne następstwa”, „trwały i zupełny rozkład pożycia”, „rażąca strata”, „przeciętna miara”, „szczególne zasługi”, „stosowne wynagrodzenie”, „uzasadnione przyczyny”, „poważny wkład”, „odpowiednia różnica wieku”, „wynagrodzenie przyjęte w stosunkach danego rodzaju”. Na zwroty te składają się dwa elementy : element faktyczny ( powody, przyczyny ) i element ocenny ( ważne, szczególne), który wyraźnie nakazuje oszacowanie stopnia, wagi, wielkości, intensywności wystąpienia danego stanu rzeczy. Element faktyczny wskazuje na konieczność uwzględnienia okoliczności faktycznych ( ogółu okoliczności towarzyszących wypowiedzi normatywnej ) przed oszacowaniem stopnia, wielkości, wagi danego stanu rzeczy. Element ocenny nie ma natomiast charakteru cennego w ścisłym znaczeniu – nie ma na celu określenia czy jakiś stan rzeczy jest lepszy lub gorszy od innego, ale o wskazanie, że pewien element sytuacji faktycznej ma właściwości uzasadniające zaliczenie do pewnej grupy, kwalifikację. Zwrot porównawczy dzieli o czego dotyczy na dwie grupy: odpowiadającą pewnemu wzorcowi oraz nieodpowiadającą.

I tak trafną wydaje się być definicja zaproponowana przez Roberta Piszko – klauzula generalna funkcjonalna oznacza zwrot:

1. Będący elementem przepisu prawnego;

2. Wymagający dokonania swoistej analizy określonego stanu rzeczy w celu

1. Zaliczenia danego stanu rzeczy do typu stanów rzeczy odpowiadających określonemu w przepisach wzorcowi, który organ stosujący prawo obowiązany jest uwzględnić, podejmując określone działanie w sferze obowiązującego prawa, albo

2. Zaliczenia takiego stanu rzeczy do typu stanów rzeczy nie odpowiadających takiemu wzorcowi, który organ stosujący prawo obowiązany jest uwzględnić podejmując określone działanie w sferze obowiązującego prawa;

1. Którego treść jest ( może być ) podstawą podjęcia decyzji w procesie stosowania obowiązujących przepisów prawa

Widać więc, iż często odniesienie terminów nieostrych do konkretnych sytuacji będzie uzależnione od decyzji stosującego prawo. Najczęściej będzie to Sąd, choć ustawodawca kompetencję tą przyznaje czasem i innemu podmiotowi,¹¹ którego musi wyraźnie wskazać, np. „ zdaniem podatnika”’ „które podatnik uzna za…”. Niejednoznaczne są przecież określenia:

- korzystny dla powoda – tu swoboda decyzyjna zostaje przyznana Sądowi

- uznany przez powoda za korzystny – decyzja powoda.

Zapewnieniu prawidłowej¹² interpretacji pojęć niedookreślonych służą głównie normy proceduralne, które nakazują organowi orzekającemu wykazanie przesłanek, na jakich oparł swoją decyzję w jednostkowej sprawie. Ważne jest wskazanie przynajmniej kierunku interpretacji zwrotów nieostrych, aby umożliwić ich jak najbardziej obiektywną ocenę.

Sam ustawodawca, decydując się na posłużenie się zwrotem niedookreślonym powinien zakreślić kryteria, wedle których będzie można sprawnie korzystać z tego określenia. Precyzyjność kryterium obostrzenia może być różna i wprowadzona poprzez:

• Użycie nazwy kontekstowej dla określenia nieostrego, np. długi staż pracy – chodzi o czas w latach – słaba precyzyjność

• Doprecyzowanie nazwy kontekstowej, np. długi staż pracy w górnictwie – średnia precyzyjność

• Zastąpienie zwrotu nieostrego określeniem wyznaczającym granice nieostrości, np. co najmniej dwu letni staż pracy – największa precyzyjność.

Ustawodawca, jak wskazuje doktryna, musi pamiętać, iż do zwrotów nieokreślonych można odwoływać się tylko, gdy istnieje rzeczywista potrzeba zapewnienia elastyczności za pomocą tego środka. Nie powinien stosować określeń złożonych, w których skład wchodzi więcej zwrotów nieostrych , takich jak należyte i odpowiednie do uzdolnień przygotowanie do pracy dla dobra społecznego, ani nazw totalnie nieostrych i niejasnych, np. wysokie morale.

Największą uwagę doktryna prawnicza poświęca jednak klauzulom generalnym klasycznym, którym Robert Piszko¹³ przypisuje następującą definicję – zwrot

1. Będący częścią przepisu prawnego

2. Uzależniający rozstrzygnięcie w danej sytuacji faktycznej od zgodności z ogólnymi regułami, o charakterze aksjologicznym, nie sformułowanymi w tekście prawnym,

3. Którego treść jest ( lub może być ) podstawą podjęcia decyzji w procesie stosowania obowiązujących przepisów prawa.

Sławomira Wronkowska i Maciej Zieliński¹⁴ wyróżniają dwa rodzaje klasycznych klauzul generalnych.

Klauzule generalne I typu są wyrażeniami upoważniającymi do podejmowania w niektórych sprawach pewnego typu decyzji w oparciu o oceny indywidualnych sytuacji występujących w danym przypadku. Najwięcej takich klauzul można odnaleźć w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, gdzie ich uwzględnienie pozwala dokonać ocen w różnych aspektach, np. ekonomicznych, wychowawczych, społecznych, zdrowotnych i dopiero sformułować ocenę globalną.. k.r.o. posługuje się zwrotami takimi jak „dobro dziecka”, „dobro rodziny”, „dobro pozostającego pod opieką”, gdyż Sąd orzekający obowiązany jest wydać decyzję , której skutki będą jak najlepsze dla dziecka, a nawet całego zespołu osób, jakim jest rodzina w konkretnej sytuacji faktycznej. Ze względu na różnorodność okoliczności, z którymi spotykają się rodziny niemożliwym jest wyznaczenie generalnych, szczegółowych dyrektyw, mających zastosowanie w każdym przypadku. Klauzule te umożliwiają maksymalną elastyczność i indywidualizację decyzji w odniesieniu do nietypowych przypadków.

Klauzule generalne II typu odsyłają natomiast do uzasadnionych aksjologicznie pozaprawnych zasad postępowania, np. do dobrych obyczajów uniwersyteckich, zasad uczciwego powrotu, zasad dobrej praktyki morskiej. Określenia¹⁵ te mogą odsyłać wprost do jakichś norm np. do zasad współżycia społecznego albo do wartości będących podstawą tych norm ( np. do wartości chrześcijańskich). W doktrynie powstają jednak wątpliwości co do nazwania tych zwrotów mianem „odesłań” gdyż po pierwsze nawiązują one do zasad często nigdzie nieskodyfikowanych, a po drugie nie jest jasne o jaki rodzaj zasad pozaprawnych chodzi, ze względu n ich różnorodność – moralne, obyczajowe, religijne, zasady sprawnego działania w jakiejś dziedzinie. W większości literatury można jednak spotkać pogląd, iż mamy doczynienia tu z takimi normami postępowania, dla których wskazuje się uzasadnienie aksjologiczne – nie uwzględnia się bowiem byle jakich obyczajów ale dobre obyczaje uczciwy obrót. Jak więc widać – rolą tychże klauzul jest uelastycznienie procesu stosowania prawa poprzez wprowadzenie elementu słuszności, oceny moralnej.

Ustawodawca,¹⁶ decydując się na zastosowanie kilku klauzul generalnych do danej sytuacji, powinien w redakcji przepisu wskazać relacje tych klauzul – czy mają się dopełniać ( np. zobowiązanie należy wykonać w sposób zgodny z celem społeczno – gospodarczym, z zasadami współżycia społecznego oraz ustalonym zwyczajem), czy mają pozostawać w relacji modyfikowania jednej przez drugą ( np. dłużnik powinien wykazać staranność ogólną, a w działalności gospodarczej – staranność zawodową w danej dziedzinie ) czy też mają się wykluczać, co wymaga wskazania na którąś jako dominującą ( np. w przypadku gdy zwyczaje przyjęte w danym środowisku są niezgodne z zasadami współżycia społecznego, należy dać pierwszeństwo”)

Trudno jest wskazać na ostrą granicę między klasycznymi klauzulami generalnymi I a II typu, gdyż ich funkcjonowanie nie rysuje się zbyt kontrastowo – nawet dokonując oceny w ramach klauzuli I typu – ze względu np. na dobro dziecka, Sąd nie może orzekać w oderwaniu od ogólnie przyjętych ocen jakimi są np. zasady współżycia społecznego; patrząc z drugiej strony – oceniając na podstawie klauzuli generalnej II typu, Sąd i tak wyda decyzję biorąc pod uwagę zaistniałe indywidualne okoliczności.

Na to, jak doniosłą rolę pełnią odesłania pozasystemowe, wskazuje ich różnorodność i rozmieszczenie w przepisach regulujących wiele gałęzi prawa.

I tak prawo cywilne posługuje się chociażby klauzulą zasad współżycia społecznego, społeczno – gospodarczego przeznaczenia prawa a także klauzulami funkcjonalnymi, takimi jak cel społeczno – gospodarczy , interes społeczny, interes społeczno-gospodarczy, ważne przyczyny, ważne powody, przeciętna miara, ważna potrzeba gospodarcza, należyta staranność, rażące uchybienia, czynności rażąco sprzeczne z zasadami prawidłowego zarządu.

W prawie rodzinnym szczególną rolę przypisuje się odesłaniom do norm moralnych, obyczajowych, stosuje się zasady współżycia rodzinnego, ocenia sytuacje przez pryzmat dobra dziecka, dobra rodziny.

Prawo pracy, za pomocą klauzul wyznacza zakres wykonywania praw (klauzule społeczno – gospodarczego przeznaczenia prawa, klauzula zasad współżycia społecznego, klauzula słuszności), określa treść czynności prawnych, wskazuje ważne przyczyny w prawie urlopowym, wskazuje na ważne przyczyny zakładu pracy.

Również prawu administracyjnemu, mimo jego odrębnej metody regulacji prawnej, nie obce są klauzule interesu społecznego, słusznego interesu obywateli, klauzula nakazująca uwzględniać interes państwa czy klauzula porządku publicznego.

W prawie karnym materialnym i procesowym znaleźć można zwroty takie jak – interes RP, zasady słuszności, interes społeczny, interes publiczny, dobro jednostki.

Mimo, iż wprowadzenie odesłań pozasystemowych do systemu prawa, stwarza wiele możliwości do nadużywania prawa, poprzez korzystną dla siebie, choć nie zawsze obiektywną i słuszną w danej sytuacji, interpretację prawa, uważam że są one potrzebne we współczesnym świecie. Wiedząc nawet o nadużyciach dokonywanych przez władze w minionej epoce – chociażby fakt, iż podstawą zwolnienia z pracy sędziego bywała klauzula „nie daje rękojmi należytego wykonywania obowiązków”, czy że wykorzystywano zwroty „zdrowe poczucie narodowe” do celów politycznych, wierzę jednak, że czasy takich patologii mamy już za sobą i że w państwie prawnym nie ma na nie miejsca.

Prawo wprawdzie wkracza w coraz więcej dziedzin życia, to jednak biorąc pod uwagę tempo rozwoju techniki, medycyny, zmiany światopoglądowe, nie jest ono w stanie za nimi nadążyć Szansę na utrzymanie porządku w tak zmieniających się realiach, stwarzają właśnie różnego rodzaje klauzule, które pozwalają na dynamiczną interpretację prawa, dostosowaną do zastałych realiów. Klauzule wydają się być również lekarstwem na daleko posuniętą dehumanizację świata, podporządkowanego generalnym, sztywnym normom – pozwalają na kierowanie się zasadami słuszności, moralności i na zaproponowanie rozwiązania najlepszego w danej sytuacji, zmierzającego do ochrony jakiegoś nadrzędnego dobra, o które dana sprawa się toczy, np. dobra dziecka. Często zdarza się, iż ustawodawca nie jest w stanie przewidzieć wszystkich możliwych aspektów danego zdarzenia, okoliczności, więc nie może zawsze generalizować przepisów i sprowadzać prawa do jednego schematu. Jak twierdzi Trybunał Konstytucyjny, o ile interpretacja klauzul jest w miarę przewidywalna – w większości ścisła i jednolita - , stosowane są z ostrożnością i rozwagą, to są one pożądanym środkiem – „Znaczenie klauzul generalnych uwidacznia się zwłaszcza, gdy chodzi o kształtowanie ładu gospodarczego. Umożliwiają one uelastycznienie przepisów, przez co cały system staje się bardziej dynamiczny. Unika się zarazem “przelegalizowania” i nadmiernej formalizacji obrotu gospodarczego (wyrok TK z 7 grudnia 1999 r., sygn. K. 6/99). Stosowaniu przepisów przedkonstytucyjnych daje się zarazem możność odesłania do wartości wyrażonych i chronionych w konstytucji.”

Bibliografia

1. Andrzej Redelbach – Wtęp do prawoznawstwa; Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1995r

2. Romuald Romański – Elementy prawoznawstwa i prawa cywilnego; Placel, Warszawa 2007

3. Robert Piszko – „Prawo a normy pozaprawne. Typy relacji”; Uniwersytet Szczeciński - Rozprawy i studia, Szczecin 2000

4. Sławomira Wronkowska, Zygmunt Ziembiński – „Zarys teorii prawa”; Ars boni et aequi, Poznań 2001

5. Sławomira Wronkowska – Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa; Ars boni et aequi, Poznań 2002

6. Sławomira Wronkowska, Maciej Zieliński – „Komentarz do zasad techniki prawodawczej”; Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004

7. „Zasady techniki prawodawczej. Komentarz do rozporządzenia” pod red. Jarosława Warylewskiego; Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2003

8. Artykuły:

• Marek Safjan – Klauzule generalne: zalety i wady; Rzeczpospolita 9 sierpnia 1999

• Leszek Leszczyński – Jest taka klauzula; Rzeczpospolita, 23 marca 2000

• Leszek Leszczyński – Klauzule generalne uelastyczniają stosowanie prawa; Rzeczpospolita, 12 kwietnia 2001

1. Orzecznictwo:

• Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z 7 marca 1995r sygn. Akt W 9/94

• Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 17 października 2000r Sygn. Akt SK 5/99

---

1. Robert Piszko – „Prawo a normy pozaprawne. Typy relacji”; Uniwersytet Szczeciński - Rozprawy i studia, Szczecin 2000 str.25↩

2. Romuald Romański – Elementy prawoznawstwa i prawa cywilnego; Placel, Warszawa 2007 str. 41↩

3. Odesłania systemowe merytoryczne znajdują zastosowanie gdy jedynie zakres stosowania lub zakres normowania przepisu wymaga uzupełnienia przez przepis odsyłający; natomiast odesłania systemowe metajęzykowe gdy przepisy odsyłające mają stawiać szczegółowe zastrzeżenia co do tworzenia , obowiązywania czy sposobu posłużenia się przepisem odniesienia↩

4. Sławomira Wronkowska, Maciej Zieliński – „Komentarz do zasad techniki prawodawczej”; Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004 str. 294↩

5. Uchwała Trybunału Konstytucyjnego z 7 marca 1995r sygn. Akt W 9/94↩

6. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 17 października 2000r Sygn. Akt SK 5/99↩

7. Marek Safjan – Klauzule generalne: zalety i wady; Rzeczpospolita 09 sierpnia 1999r↩

8. Leszek Leszczyński – Jest taka klauzula; Rzeczpospolita, 23 marca 2000r↩

9. „Zasady techniki prawodawczej. Komentarz do rozporządzenia” pod red. Jarosława Warylewskiego; Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2003 str. 498↩

10. Robert Piszko – „Prawo a normy pozaprawne. Typy relacji”; Uniwersytet Szczeciński - Rozprawy i studia, Szczecin 2000↩

11. Sławomira Wronkowska, Maciej Zieliński – „Komentarz do zasad techniki prawodawczej”; Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004 str. 294↩

12. „Zasady techniki prawodawczej. Komentarz do rozporządzenia” pod red. Jarosława Warylewskiego; Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2003 str. 497↩

13. Robert Piszko – „Prawo a normy pozaprawne. Typy relacji”; Uniwersytet Szczeciński - Rozprawy i studia, Szczecin 2000↩

14. Sławomira Wronkowska, Maciej Zieliński – „Komentarz do zasad techniki prawodawczej”; Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004 str. 296↩

15. Sławomira Wronkowska, Zygmunt Ziembiński – „Zarys teorii prawa”; Ars boni et aequi, Poznań 2001 str.225↩

16. Sławomira Wronkowska, Maciej Zieliński – „Komentarz do zasad techniki prawodawczej”; Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004 str. 296↩