19. Od renesansowej myśli kreacjonistycznej i namysłu nad wyposażeniem twórcy do
konceptyzmu. (D)
POCHWAŁA ARTYSTY
Społeczny awans artysty
Starożytność w tym względzie zbyt wiele ofiarować nie mogła, w prawdzie w dziedziczonym po antyku systemie ocen znajdowały się koncepcje apoteozujące poetę (zwłaszcza natchnionego) oraz apologie dzieł artystycznych, ale koncentrują się ona zwłaszcza na wartościach wytworów sztuki, a pomijają osobę i osobowość artysty, który dla starożytności pozostaje rzemieślnikiem
W renesansie zainteresowano się atrybutami duchowymi artysty, wnętrzem jego duszy, zadaniami, do których urzeczywistnienia dąży i calami, przed którymi stoi;
Kult twórców antycznych i ożywione uznanie dla poetów starożytnych, którzy łączyli w sobie cechy mędrców, filozofów i teologów, pod osłoną zmyśleń przekazywali ludziom ukryte prawdy i wskazówki, co do tego jak należy żyć;
Poeta-naśladowca natury chwalony był zarówno ze względu na samą umiejętność tworzenia wyobrażeń rzeczy, jak też z uwagi na pożytek dydaktyczny i wychowawczy, wynikający z mimetycznych przedstawień;
Poeta – naśladowca natury bywał ponadto podnoszony do statusu „drugiego boga”, wytwarzającego specyficzny, quasi-realny świat. Paralela Boga i twórcy nabiera nowego znaczenia, poeta jako ktoś kto tworzy rzeczywistość przewyższającą wartościami świat naturalny;
Sarbiewski: „Jeden tylko poeta ma ten przywilej, że w pewnym sensie, na podobieństwo Boga, słowem swoim lub opowiadaniem o czymś jako o istniejącym, o ile jest to w jego mocy, iż to coś jasno występuje i jak gdyby na nowo powstaje”;
Twórca naśladowczych przestawień, władny też kreować świat fikcyjny;
Teoretycy chcieli uchwycić, co charakteryzuje i wyróżnia poetę-badano szeroko pojmowaną duszę poety, jej stany, właściwości i wyposażenie;
ZAGADKA POETYCKIEGO NATCHNIENIA
Platońska koncepcja boskiego szaleństwa poetów (natchnienie), szał ten równoznaczny był z zakłóceniem prawidłowej aktywności psychicznej i duchowemu chaosowi, zawieszenie normalnych działań, przejściowe zaburzenia w funkcjonowaniu duszy, która przechodziła w posiadanie bóstwa;
Oświecenie przez Boga, wznoszenie się duszy pod wpływem Bożej miłości, iluminacja, a z drugiej strony przeciwne głosy, iż jest to rodzaj ekstazy związanej z harmonią (dźwięków i jakości stylistycznych) wytwarzaną przez artystę;
Stan wewnętrznego uniesienia i ekscytacji, niewyjaśnionym w swej naturze, warunkowanym przez Boga
Za naturalną predyspozycję do „bycia poetą” uznano obfitość „wilgoci” w ustroju ludzkim, która, rozgrzawszy się wznosi się w górę, do serca lub mózgu i bliskością swoją rozpłomienia umysł;
Idei poety-melancholika towarzyszyła idea „sympatii”, przyjmowano, że pobudzony i poruszony wewnętrznie poeta zdolny jest wzbudzić analogiczną ekscytację u odbiorców utworu;
DYSPOZYCJE DO TWORZENIA
Renesansowi arystotelicy udowadniali, że podstawy procesu poezjo twórczego znajdują się w duszy ludzkiej;
Arystoteles: „Sztuka to dyspozycja do działania w przedmiocie zewnętrznym wg zasad”;
Salvati eksponuje rolę rozsądku i zmysłu krytycznego, władzy osądzania i rozsądzania w poetyckim tworzeniu;
Salvati odrzuca platońską metafizyczną koncepcję natchnienia i przyjmuje wersję naturalistyczną, natchnienie wzbudzone przez melancholię nie wyklucza jego zdaniem istnienia i działania dyspozycji twórczej, przesądza jedynie o charakterze tworzenia i wytworu, nakładając jak gdyby na proces naśladowczy i na jego rezultaty – swoiste dodatkowe jakości;
Szał poetycki należy do istoty poezji (formę jaką on jej nadaje);
Agnolo Segni usiłował połączyć pojęcia Platońskie i Arysotelesowskie: P. przyjmuje w odniesieniu do zjawisk wyprzedzających tworzenie, a A. w odniesieniu do tworzenia i wytworu = szał boski w miejsce artystycznej dyspozycji i uznaje go za pierwiastek umożliwiający twórczość praktykowaną (jak chciał A.) jako naśladowanie i dającą w efekcie dzieło naśladowcze. Szał zastępuje zatem sztukę – dyspozycję do tworzenia.
DUCHOWE ATRYBUTY I WŁADZE POETY
„dusza” odnosiła się do całokształtu zjawisk psychicznych obecnych w podmiocie tworzącym: umysłowych i emocjonalnych, racjonalnych i irracjonalnych, trwałych i przemijających;
Badania nad duszą z punktu widzenia filozoficznego: traktowały obiekt w uniwersalnym, ponadjednostkowym wymiarze;
Usiłowano ustalić konstytutywne cechy duchowego świata poety;
Dusza poety = sztuka: sztuka to trwały stan psychiczny (wiedza), to umiejętność w sensie znajomości zasad i przepisów tworzenia, „cnota umysłowa”, czyli sprawność, biegłość i zręczność artysty i w końcu sztuka jako nabyta zdolność do działalności poezjotwórczej;
Natchnienie jako stan psychiczny odznaczający się nietrwałością i przejściowym charakterem – znajdowało się w opozycji do sztuki, „jakości” trwałej, niezmiennej;
Rozróżnienie sztuki poetyckiej na nabytą i wrodzoną;
Natchnienie, sztuka i zdolność twórcza należały do duchowych atrybutów poety
Nieco inaczej było z inwencją: inwencja miała odniesienie do sfery władzy duchowych, określała pewną władzę poznawczą i władzę intelektualną
Inwencja jako aktywność umysłowa i władza mająca na celu dotarcie do istoty rzeczy;
W ogólnym przeświadczeniu związki inwencji z rozumem były silniejsze niż z wyobraźnią;
Inwencja bliska była koncepcji czy idei;
Idea w umyśle artysty poprzedzająca narodziny utworu: Platońsko-Augustiańska formuła głosząca, iż rzemieślnik i artysta musi przede wszystkim posiadać pewien „zamysł”;
Idea rozumiana jako fakt psychiczny, egzystujący w umyśle artysty – nie zawsze była pojmowana w kategoriach właśnie archetypu, czyli pierwowzoru, którego odbiciem lub podobizną miał być utwór poetycki;
Tomasz z Akwinu: to, co powstaje w sposób sztuczny, posiada przyczynę w formie intencjonalnej, odmiennie niż w przypadku przyczynowania substancji naturalnych;
Pojęcia „przyczyny formalnej”, Idei – archetypu, myślowej podstawy, koncepcji utworu poetyckiego sytuowały się raczej na peryferiach renesansowej wiedzy o twórczości;
Najwięcej uwagi przywiązywano do kwestii wyobraźni i talentu;
Przypuszczano, iż obrazy i formy rzeczy oferowane przez wyobraźnię były porządkowane i kombinowane w bardziej złożone układy właśnie przez inwencję;
Inwencja jawiła się jako władza uczestnicząca w procesie twórczym;
Przyznawano inwencji status władzy umysłowej ograniczającej się do technicznego przygotowania terenu pod właściwe działania twórcze, w magazynie umysłu przeprowadzała selekcję, penetrację, zabiegi porządkujące: wszystko w tym celu, by podsunąć twórcy odpowiednie materiały myślowe do wykorzystania, mogła formować też związki pojęciowe, struktury ideowe, prowadzić do powstania zamysłu utworu i jego koncepcji;
Aktywny charakter inwencji przejawiał się wg badaczy renesansowych w „wymyślaniu rzeczy”
Platon: wyobraźnia to zdolność produkowania obrazów rzeczy naturalnych, a słabością wyobraźni było zainteresowanie światem widzialnym
Arystoteles: wyobraźnia to płaszczyzna mediacyjna między zmysłami a rozumem
Albert Wielki łączył obie idee: uznawał poznanie zmysłowe za proces działania przedmiotów zewnętrznych przez organy zmysłowe na władze poznawcze duszy, powstałe w ten sposób formy rzeczy mogły podlegać oczyszczeniu od indywidualnych uwarunkowań i występować w postaci pojęć ogólnych;
W renesansie panuje stereotypowe przekonanie, że wyobraźnia zwrócona jest w stronę wrażeń zmysłowych, że jest zdolnością do produkowania obrazów, przedstawiającą obiekty i zdarzenia już doświadczone lub dostrzeżone;
Przedstawienia wyobrażeniowe, w przeciwieństwie do snu, warunkowane były zmysłowym kontaktem z rzeczywistością, przy czym , choć źródło wrażeń sensualnych przestawało istnieć lub było już po jakimś czasie, bezpośrednio dostępne, wyglądy rzeczy nadal żyły w duszy;
Dzięki imaginacji jako władzy poznawczej, a zarazem umożliwiającej przechowanie uogólnionych wyglądów – powstawał „świat wyobrażony”, który mógł formować z ogromną siłą wyrazu, nie jako nabierać życia, intensywności kształtów;
Teoria wyobraźni biernej wiązała się z koncepcją poezji jako sztuki odtwórczej, pozbawionej kreacyjnych możliwości, tego rodzaju władzą imaginacyjną obdarzony jest każdy człowiek;
Teoria wyobraźni aktywnej (mechanicznej): w sferze wyobraźni mogą dokonywać się rozmaite przesunięcia, zasadniczo ukierunkowane dwojako: w stronę deformacji moralnej lub estetycznej oraz w stronę moralnego lub estetycznego ideału, z gotowych składników wyobraźnia mogła tworzyć nowe obrazy, wizerunki rzeczy nie istniejących, formy cyklopów, chimer, centaurów;
Później zaczęto budować pojęcie dynamicznej, twórczej, już nie tyle wyobraźni, , lecz inwencji lub fikcji, tożsamej z władzą „zmyślania”, kreowania szeroko rozumianych mitów, tworzenia „urojonego świata”;
Mazzoni: dwoista koncepcja wyobraźni: wyobraźnia odtwórcza, będąca odpowiedzią na istnienie obiektywnych rzeczy i wyobraźnia znajdująca podniety wewnątrz umysłu, produkująca obrazu samorzutnie;
Fantazja jest fikcją wyprodukowaną przez umysł i rozpoznaną przez umysł jako taka, tak pojęta okazuje się ona równoczesną władzą umysłową, stanowiącą konstytutywny atrybut poety;
Wyobraźnia jako władza umysłowa, powołała do istnienia rzeczy, wydarzenia, czynności; kojarzyła je w rozmaite układu konstytuujące „świat zmyślony”, świat ułożony z przedstawień wyobrażeniowych, świat fikcyjny;
Kreacyjność należała do tych prerogatyw, których w dobie odrodzenia udzielano wyobraźni rzadko i w dość ograniczonym zakresie;
Pojęcie wyobraźni konstrukcyjnej lub kombinatorycznej: z elementów wrażeń dostarczanych przez zmysły budowała ona nowe fantastyczne przedmioty;
Ta funkcja imaginacji może być określana jako kreacyjna jedynie przy zastrzeżeniu, że epitet ten nie jest używany dla wyeksponowania mocy powołującej rzeczy do istnienia, wyprowadzającej byty z nicości;
Wyobraźnia mogła wywołać jedynie obrazy rzeczy, a więc fenomeny psychiczne, nie zaś obiekty o cechach bytów naturalnych, korzystała w swych manipulacjach z wewnętrznej zawartości duszy ludzkiej, a więc nie tworzyła z niczego;
Atrybut kreacyjności przylegał do działania poety, w płaszczyźnie operacyjnej, nie psychologicznej;
W akcie poetyckiego tworzenia otrzymywały egzystencję wyobrażenia psychiczne, nawet te wyłonione przez imaginację i nie posiadające potwierdzeń w świecie natury;
Wyobraźnia tworząca nie wyprowadzała rzeczy z nicości, dlatego była tylko odległym podobieństwem mocy Bożej, ale z drugiej strony jednak nie poprzestawała na produkowaniu obrazów, wyobrażeniowych odpowiedników rzeczy realnych;
Sfera wytworów tak rozumianej wyobraźni rozciągała się pomiędzy światem rzeczywistym, a światem psychicznym, była to strefa bytów istniejących w szczególny sposób zbliżony do egzystencji sennych widziadeł;
Sądzono, że efekty inwencyjnej i wyobrażeniowej działalności poety zostają następnie „wysłowione”, „wyrażone” lub „naśladowane” za pośrednictwem mowy;
Proces poetyckiego tworzenia wyjaśniany był jako przebieg dwuetapowy: wysłowienie lub wyrażenie za pomocą słów odbywało się w drugiej fali tworzenia, po ustaniu działania wyobraźni poetyckiej;
Zainteresowaniem badaczy cieszyła się jeszcze jedna z władz duchowych poety: rozsądek;
Rozsądek = sądzenie, mniemanie, osądzanie, rozsądzanie, pojęcie to jednak podlegało modyfikacjom;
Często był podporządkowany inwencji, jako władza instrumentalna, pomocna w wyszukiwaniu lub wymyślaniu poetyckiej materii;
Łączony z procesem wytwarzania poematu;
Włoscy teoretycy sztuki: rozum = ingenium, nazwa odnosząca się do subiektywnego, indywidualnego przeżycia artystycznego, czy też estetycznego;
Wykorzystywany w ocenianiu, szacowaniu dzieł poetyckich, w ich osądzie krytycznym;
Ingenium utożsamiano także ze słowem „natura”, użytym dla określenia wrodzonych właściwości duchowych poety;
W takim rozumieniu talentu dopomóc może paralela ze zjawiskiem cnót etycznych i umysłowych;
W jednym ze swych podstawowych znaczeń termin cnota był ugruntowany w nauce o takich jakosciach duszy, które gwarantowały , iż działania ludzkie będą działaniami etycznie dobrymi lub udanymi, tj. osiągającymi w pełni swój cel;
Cnota była nabytą dzielnością duchową, tak talent był dzielnością wrodzoną, od niego zależało powodzenie poetyckich działań i wartość utworu;
O naturze i talencie poety mówi się jako o czymś wartościowym, pożądanym i cenionym;
Talent tako wyróżnik artysty, otrzymane od natury znamię;
Stopniowo coraz bardziej doceniali jego wagę w procesie tworzenia, akcentując niezwykłość tego daru;
Uważano, że proces twórczy (i dzieło) zależą od takich czynników jak: talent – sztuka – ćwiczenie, talent – naśladowanie – nauka, talent – nauka – sztuka;
„tworzy się” czy też „formuje” artystę poprzez dostarczanie mu wskazówek i dyrektyw, które powinien opanować, jeżeli chce zostać dobrym poetą;
FUNKCJE I ZADANIA POETY
Dwie podstawowe funkcje poety: 1. Produkowanie ozdobnych i ujętych w miary wierszowe wypowiedzi i 2. Wytwarzanie poetyckich rzeczy, osób, działań, zjawisk i wydarzeń;
W 1. Poeta był kimś w rodzaju retora (dążenia do przekształcenia i estetycznej waloryzacji mowy);
Czysto formalistyczne ujęcie działalności poetyckiej należało w renesansie do rzadkości, przeważnie kojarzono poczynania wersyfikacyjne i stylistyczne z funkcją naśladowania, wyobrażania, wytwarzania, a nawet tworzenia;
Poeta – naśladowca starożytnych, poeta – naśladowca natury – odtwarzający jej dzieła – produkujący kopie, poeta – wytwórca fikcji – pozostającej lub nie w jakiejś relacji do rzeczywistości;
Wyróżnik poety: funkcja imitacyjna, naśladowanie jako tworzenie świata fikcyjnego za pomocą mowy;
Arystoteles: umiejętność naśladowania – tworzyć obiekty istniejące inaczej, niż przedmioty realne, ale w jakimś sensie podobne;
Później (badacze renesansowi i barokowi) przedstawili tezę, iż poetą jest ten, kto wytwarza fikcje, choćby nawet posługiwał się wierszem;
Poeta jako ten, kto tworzy „świat złoty” w przeciwieństwie do „mosiężnego świata natury”;
Pouczanie za pośrednictwem poezji pojmowano w kategoriach zarówno dydaktycznych jak też wychowawczych;
Nieco mniejszą popularnością cieszyła się kwestia sprawiania przyjemności.
TEORIA KONCEPTU
Wyjaśnienie natchnienia poetyckiego i talentu, a także estetycznej natury utworu, jego nieuchwytnego piękna i czaru niewalającego odbiorcę;
Koncept jest nieuchwytny i daje się jasno i do końca wytłumaczyć;
Konceptem zajmuje się w dobie baroku psychologia twórczości, logika poezji, teoria utworu poetyckiego;
Uzależnienie powstania konceptów od szczególnej władzy umysłowej;
Zastanawiano się jak funkcjonuje umysł, poddawano analizie te jakości, stany i władze umysłowe, od których uzależniony był proces twórczy;
Utrwaliła się wówczas kategoria „witu”, pojęcie bardzo elastyczne, utożsamiano je niekiedy z pojęciem umysłu stowarzyszało się z innymi pojęciami psychologii twórczości, takimi jak fantazja, wyobraźnia, rozsądek, inwencja;
Rozumiano pod tym określeniem także władzę intelektualną o szczególnym nastawieniu: miała ona służyć odkrywaniu ujawnianiu podobieństw oraz różnic pomiędzy rzeczami, miała ona odsłaniać sieć międzyprzedmiotowych i międzyzdarzeniowych relacji;
Koncepcja witu zbliżona do talentu i imaginacji;
Powiązanie witu z procesami myślowymi;
Władza umożliwiająca grę pojęciową i oraz grę imaginacyjną;
Myślenie obrazami, myślenie pojęciami, myślenie operujące kontrastami i opozycjami, a przy tym wszystkim sterowane przez umysł;
Efektem poetyckiego myślenia, przejawem logiki poetyckiej jest Wit – koncept;
Zgodność i sympatia, łącząca pomysłowość i rozum, opiera się na pewnej doskonałości, na jakiejś subtelnej zręczności, co jest główną przyczyną, że bystrość umysłu się do niej dostosowuje, a brak tej zgodności zaprzecza rozumieniu, taka jest właściwa budowa dowcipu (concepto);
Pomysłowość polega na doskonałej zgodności, na harmonijnym związku dwu lub trzech poznawalnych przeciwieństw, wyrażonym aktem rozumu;
Koncept jest to akt pojmowania wyrażający związek (zgodność) zachodzący między przedmiotami, zgodność ta jest wrodzona wszystkim koncepcjom i obejmuje całą sztukę myślenia i choćby ta pierwsza powstała przez przeciwieństwo i dysharmonię, samo to jest już pomysłowym połączeniem przedmiotów;
Teoretycy poezji, którzy chcieli uchwycić oba skrzydła poetyckiego konceptu, to pojęciowo-obrazowe zanurzone w duszy poety, w jego wyobraźni i myśli oraz to retoryczne, formalne i zgłębione w mowie poetyckiej i w poetyckim stylu;
Koncept wydobywa się i wyprowadza z zestawienia rzeczy podobnych lub różnych, nie jest on wszakże prostym ujawnieniem analogii lub przeciwieństwa, rodzi się niejako z myślowej konfrontacji, która stanowi szansę dla bystrego, celnego i pomysłowego intelektu;