Zarys ewolucji polskiego systemu podatkowego
Systemy podatkowe każdego z państw zmieniały się i zmieniają nadal. Konkretny kształt systemu podatkowego jest efektem gry politycznej, ale na przestrzeni dziejów to rozwój szybko pojętych stosunków gospodarczych, społecznych i ustrojowych decydował o formach opodatkowania i ich ewolucji.
Okres państwa patrymonialnego i piastowskiego
System danin był w tym okresie skomplikowany. Najstarszą daniną było opolne, uiszczane w postaci krowy lub wołu.
Najważniejsze znaczenie miało jednak świadczenie z gospodarstwa chłopskiego zwane podworowym, podymnym, poradylnym. Przy poradlnym pojawił się tzw. narzaz. Była to prymitywna forma kwitu skarbowego (2 deszczułki, jedna zostawała u płatnika, a drguą zabierał poborca podatkowy; zgodność nacięć na obu deszczułkach miała świadczyć o wywiązaniu się z obowiązku podatkowego).
Istniało wiele posług, służebności, takich jak np.
powóz – obowiązek dostarczania koni i wozu na podróże monarchy po kraju.
podwoda – obowiązek dostarczania koni pod wierzch podróżującym urzędnikom.
przewód zwykły chłopski – obowiązek transportu ustalonymi szlakami żywności i innych dóbr.
przewód rycerski – eskortowanie więźniów lub przewożenie cennych ładunków pod zbrojną ochroną.
służebność stanu – obowiązek pomieszczenia i ugoszczenia monarchy i jego dworu oraz jego wysłańców w podróży.
Wraz z rozwojem rynku zaczęto pobierać myta i cła. Początkowo w naturze, potem w pieniądzu. Komory celne ustawiano na granicach państw, ale i wewnątrz kraju, na skrzyżowaniu szlaków.
Podatki I Rzeczpospolitej
Dochody skarbu państwa pochodziły w tym czasie z 6 źródeł:
z dochodów z mennicy,
z czynszów dzierżawnych i królewszczyzn,
kwarty z królewszczyzn,
podatków,
traktowanych osobno wpływów z Prus Królewskich i z księstw lennych,
z ceł.
Podatki stanowiły dochód niestały, ponieważ uchwalane były przez sejm na rok, czasem na kilka lat. Na dodatek z podatków zwalniane były generalnie stany uprzywilejowane.
Funkcjonowały następujące podatki:
łanowe (dawne poradylne) – 2gr z łanu w dobrach szlacheckich, 4gr w dobrach kościelnych
łanowe nadzwyczajne, zwane poborem – w drugiej połowie XVI wieku zaczął stawać się podatkiem corocznym. Stawka podatku wynosiła 30gr z łanu, jednak zdarzało się, że był on pobierany w wysokości podwójnej i potrójnej
akcyza – miejski podatek powszechny wymierzany od obrotu w postaci procentu wartości towarów sprzedawanych na rynku
szelężne – powszechny podatek od napojów
czopowe – płacone przez mieszczan od wyrobu i szynkowania piwa, wina, miodu i gorzałki
hiberna (chleb zimowy) – podatek opłacany z dóbr królewskich i kościelnych przeznaczony na utrzymanie wojska
System podatkowy II Rzeczpospolitej
System podatkowy II RP bazował na następujących obciążeniach:
akcyzach,
państwowym podatku dochodowym,
państwowym podatku przemysłowym,
podatkach majątkowych.
Największe znaczenie fiskalne miały podatki akcyzowe, przynosząc ok. 50 – 60% dochodów podatkowych, następnie podatki dochodowe, a najmniejsze majątkowe.
Akcyzami opodatkowane były: cukier, cukier skrobiowy, piwo, napoje winne, drożdże, tłuszcze, mięso, kwas octowy, węglowy, złote i srebrne zapalniczki, energia elektryczna, oleje mineralne, karty do gry.
Państwowy podatek dochodowy wzorowany był na podatku pruskim. Podatnikami tego podatku stały się osoby fizyczne i prawne. Podatek wymierzany był niezależnie od źródła pochodzenia. Przedmiotem opodatkowania były wszelkiego rodzaju dochody. Dla osób fizycznych była to suma wszystkich przychodów pomniejszona o koszty ich osiągnięcia oraz odpisy amortyzacyjne. Osoby prywatne prowadzące księgi handlowe płaciły podatek od zysku bilansowego. Przewidywano wiele zwolnień przedmiotowych i podmiotowych.
Państwowemu podatkowi przemysłowemu podlegały wszelkie obliczone na zysk przedsiębiorstwa oraz wliczone w ustawie zajęcia przemysłowe i samodzielne wykonywane wolne zawody.
W zakresie podatków majątkowych istniał podatek od nieruchomości oraz podatek od lokali. Przedmiotem podatku od nieruchomości były w miastach wszelkie nieruchomości, a na wsi budynki nie związane z gospodarką rolną, ogrodniczą i leśną. Podatek od lokali dotyczył wszelkich lokali niezależnie od przeznaczenia na obszarze gmin miejskich.
Wielkim sukcesem było uchwalenie w 1934r. ordynacji podatkowej.
Podatki w gospodarce nakazowo – rozdzielczej
Po II Wojnie Światowej tylko początkowo korzystano w Polsce ze stosunkowo nowoczesnego przedwojennego systemu podatkowego.
Wskutek objęcia kraju wpływami sowieckimi w ustawodawstwie podatkowym w coraz większym stopniu zaczęto stosować obce w dotychczasowej kulturze prawno – ekonomicznej wzory ustawodawstwa radzieckiego, polegające na:
zerwaniu z zasadą równości podatników wobec prawa poprzez zróżnicowanie statusu podatkowego podmiotu w zależny od ich formy własności, branży, podporządkowania szczeblowi centralnemu i terenowemu,
uchyleniu ordynacji podatkowej z 1934r. oraz podzieleniu ogólnego prawa podatkowego na 3 części oraz odebraniu sejmowi przez rząd w 1950r. prawa stanowienia o podatkach.
Mimo podjęcia w latach 80’ pewnych prób uracjonalnienia systemu podatkowego w 1989r. nadal był to instrument nie tyle ekonomiczny co polityczny, nie przystający do zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej.
Składał się on z 4 odmiennie zbudowanych systemów: opodatkowania gospodarki uspołecznionej, opodatkowania pozarolniczej gospodarki nieuspołecznionej, opodatkowania rolniczej gospodarki uspołecznionej, opodatkowania ludności.
Największe znaczenie z punktu widzenia budżetu miał podatek obrotowy dostarczający 30% wszystkich wpływów. Jako podatek jednokrotny obciążał konkretnego podatnika tylko w jednej fazie obrotu. Opodatkowaniu podlegała działalność gospodarcza polegająca na:
sprzedaży produktów wytworzonych i importowanych,
sprzedaży komisyjnej,
świadczeniu usług,
organizowaniu imprez.
Drugim co do wydajności fiskalnej podatkiem pobieranym od jednostek gospodarczych był podatek dochodowy. Podstawę obliczania podatku stanowił dochód osiągnięty w danym roku podatkowym po odliczeniu od niego m.in. 50% wydatków na budowę, rozbudowę lub modernizację budynków i budowli i 50% wydatków na zakup oraz montaż urządzeń, pod warunkiem, że były one stosowane do przetwórstwa rolnego i spożywczego. Stawka podatku dochodowego była stawką na poziomie 40%.
Przyczyny i efekty transformacji polskiego systemu podatkowego w latach 90’ XX wieku.
W wadach systemu podatkowego PRL tkwił powód konieczności gwałtownych zmian w systemie. Do głównych wad systemu należały:
zbyt duża liczba podatków,
dyskryminacja własnościowa,
brak stabilności obciążeń podatkowych,
duża uznaniowość.
Ponadto polskie prawodawstwo podatkowe charakteryzowało się zbyt wielką liczbą aktów prawnych. System był bardzo rozproszony, co ograniczało w znacznym stopniu czytelność systemu jako całości. Istotną wadą było wydawanie regulacji prawnych działających wstecz.
Czynnikiem przyspieszającym reformę systemu podatkowego był ostry kryzys finansowo – publiczny, który ujawnił się na przełomie I i II kwartału 1991r.. Nadrzędnym celem rozpoczętej w Polsce we wczesnych latach 90’tych transformacji systemu podatkowego było jego dostosowanie do tworzącej się gospodarki rynkowej.
Celem uzupełniającym a jednocześnie pewnego rodzaju ograniczeniem dowolności wprowadzanych zmian była konieczność dostosowania systemu fiskalnego do wymogów Unii Europejskiej.
Główne zasady reformy systemu podatkowego:
Przyjęto, że zachowana zostanie zasada centralnego władztwa podatkowego, wychodząc z założenia, że podatek jest zbyt ważnym parametrem decyzji dla podmiotów gospodarczych, a jednocześnie zbyt niebezpiecznym instrumentem ze względów gospodarczych, społecznych i politycznych, aby dokonywać decentralizacji decyzji gospodarczych, decyzji podatkowych, tym bardziej w okresie transformacji.
Przyjęto zasadę koncentracji dochodów władz publicznych za pomocą kilku głównych podatków:
od towarów i usług,
akcyzowy,
dochodowy od osób fizycznych,
dochodowy od osób prawnych.
W gromadzeniu środków publicznych dużą rolę przypisano cłom.
Wprowadzono podatek od dochodów osób fizycznych, który jest jednym z ważniejszych źródeł dochodów budżetowych oraz podatki pośrednie bardziej pewne dla państwa i stosunkowo łatwe do skontrolowania.
Reformowanie systemu podatkowego miało być dostosowane do wymogów harmonizacyjnych Unii Europejskiej.