ZAGADNIENIE NR 26
MIĘDZY SŁOWEM, OBRAZEM I DŹWIĘKIEM, CZYLI O KONTEKSTACH DZIEŁA LITERACKIEGO
(Na podstawie rozdziału 3 z książki „Problemy integracji i zagadnienia aksjologiczne w edukacji polonistycznej” pod red. E Mazur i D. Hejdy. Rzeszów 2012).
ROZDZIAŁ III – O SZTUCE W EDUKACJI POLONISTYCZNEJ
Dorota Karkut „Spotkanie z malarstwem na lekcjach języka polskiego”
Kształcenie literackie nie może być wyrwane z kontekstu rozważań o kulturze współczesnej, w tym o tendencjach w rozwoju różnych sztuk. Za pomocą kontekstów łatwiej jest zrozumieć dzieło literackie. Szczególnie atrakcyjnym kontekstem jest dzieło malarskie. Stanowi często punkt wyjścia dla rozważań egzystencjalnych, filozoficznych, estetycznych itp. Literatura i malarstwo to dziedziny bliskie; obraz może być dopełnieniem odbioru sensów literatury, jak i odwrotnie.
Przygotowanie do spotkania z obrazami
K. Wóycicki (20-lecie) przyznawał doniosłe miejsce obrazom na lekcjach j. polskiego ze względu na potrzebę ukazania całej artystycznej twórczości narodu. Przyznawał, że kontakt z dziełem malarskim w szkole kształci zmysł estetyczny i wrażliwość uczniów, zaznajamia ze sztuką rodzimą i obcą, rozwija zdolność wysławiania. Postulował on także wykorzystanie opisu obrazu jako ćwiczenia „sztuki słowa”, uważał że celem omawiania obrazu jest nie tylko zdobycie umiejętności patrzenia na obraz, ale także jego przeżycie estetyczne. Schemat opisu obrazu:
- format
- materiał i technika
- linie, płaszczyzny, barwy
- główne działania i postaci
- działania figur drugorzędnych, tło, pejzaż
- tłumaczenie obrazu (rola światła, postaci, gesty, itp.)
- odkrywanie głębszego znaczenia obrazu
- nazywanie przedmiotu obrazu i rodzaju obrazu
- subiektywne wrażenia
- próby wytłumaczenia wrażenia
A. Książek – Szczapnikowa przyznaje, że opis obrazu (nazywany przez nią czytaniem obrazu) jest szczególnie ważny ze względu na ikoniczny kontekst współczesnej kultury. Obecnie opis obrazu pojawia się na II etapie kształcenia, ale III i IV etap zakłada konieczność odwołania się do szeroko pojętej kultury, do kontekstów, z których wyrasta dzieło malarskie, często powiązane z dziełem literackim. Analiza dzieła malarskiego jest wówczas złożonym procesem przebiegającym na 3 płaszczyznach:
1. Studia techniczne (kolorystyka, rola światła, linie i plamy, ujęcia czasoprzestrzenne).
2. Historycznych faktów i wiadomości niezbędnych do odczytania dzieła.
3. Interpretacji znaczeń poszczególnych elementów, związki świata przedstawionego w obrazie.
Spotkanie z epoką
Obraz malarski jest suwerennym przekazem – tekstem kultury. Obraz na lekcjach języka polskiego jest bardzo pomocny w stwarzaniu sytuacji mówienia na tematy związane z przeżyciami i doświadczeniami uczniów. Zenon Uryga proponuje stosować zestawienie porównawcze obrazów malarskich z literackimi tam gdzie wpłynie to na głębsze wniknięcie w atmosferę i strukturę utworu lub problematykę prądu literackiego. Należy wprowadzać dzieła malarskie nie tylko na lekcjach wprowadzających do epoki historycznoliterackiej, ale także przy syntezie materiału. Obraz ułatwia wysunięcie ważniejszych zagadnień do omówienia. Liczne skojarzenia z problematyką omawianych wcześniej tekstów prowadzą do porównania i syntetycznego ujmowania dostrzeżonych wniosków. Na lekcjach wprowadzających do epoki nauczyciel może:
Posłużyć się malarstwem wywodzący się z epoki
Dziełami późniejszymi ilustrującymi epokę
Malarstwem zbieżnym tematycznie lub przez nią inspirowanym.
Takie lekcje pomagają uczniom zrozumieć epokę, w której dzieło powstało i ułatwią analizę i interpretację dzieł literackich. Jeśli zaś chodzi o syntezę to jest nią – wg B. Chrząstowskiej – zebranie materiału i ponowne jego oświetlenie z punktu widzenia całości. Wykorzystanie na takich lekcjach obrazów sprawia, że materiał zostaje utrwalony, a dzieła malarskie utrwalają się w świadomości uczniów w kontekście konkretnego okresu historycznoliterackiego.
Spotkanie z dziełami literackimi
Rola obrazu zależy od wyboru składników najbardziej wyrazistych w utworze, decydujących o jego strukturze. Mogą to być: tematyka, postacie, akcja, narrator, tytuł itp. Obrazy wnoszą na lekcje potencjał przeżyć emocjonalnych, pozwalają przy tym zrozumieć problematykę i przesłanie dzieła. Należy włączać obraz w proces analizy utworu gdy pogłębia wrażenie wywołane lekturą. Uryga sugeruje, aby dzieła malarskie analizować z uwzględnieniem ich właściwości plastycznych. Malarstwo powoduje, że dla wielu obojętnych uczniów dzieła literackie nabierają „rumieńców życia”.
Spotkanie szczególne – z poezją
Szczególną rolę odgrywa malarstwo na lekcjach poświęconych poezji. Wiąże się ono z terminem „malarskości literatury”. Wg Seweryny Wysłołuch malarskość oznacza sytuację, kiedy dzieło literackie nawiązuje dialog międzytekstowy, przywołuje, opisuje i interpretuje dzieło plastyczne. Mogą to być ekfazy, impresje na temat obrazów bądź utwory poświęcona malarzom. Obraz malarski zastosowany na zasadzie kontrastu czy podobieństwa – zdaniem A. Książek-Szczepanikowej – przygotowuje do odbioru sztuki słowa, wprowadza w nastrój, zaciekawia, pobudza uczuciowo, ułatwia kojarzenie.
Bardzo kształcący charakter ma w przypadku dzieła literackiego i malarskiego ma analiza porównawcza, która - wg H. Kurczaba – może obejmować:
| WIERSZ | OBRAZ |
|---|---|
| 1.Kto mówi w wierszu, do kogo, w jaki sposób? (pytanie dot. sytuacji podmiotu, formy podawczej i adresata). | 1.Co jest najistotniejszym elementem budowy obrazu i jaki charakter ma kompozycja? Jakie są dominujące elementy w barwnej kompozycji? Co przykuwa uwagę odbiorcy pod względem techniki? |
| 2.Jaki słownictwo zostało użyte, jaka w związku z tym jest budowa wiersza i jakie to ma znaczenie? (sytuacja wypowiedzi). | 2.Jaką techniką posłużył się artysta i jakie to ma znaczenie? |
| 3.Co stanowi dominantę kompozycyjną? | 3.Co stanowi najistotniejszy element kompozycji? Jaka jest relacja między przedmiotami i osobami na obrazie a rzeczywistością? |
| 4. Jakie są środki artystyczne zostały użyte w tekście i jaką pełnią funkcję? | 4. Jakie są funkcje użytych elementów technik i przedmiotów przedstawionych? Co stanowi nadrzędną wartość obrazu? |
Przykład: Lekcja na temat: Poeta i malarz – świadkami historii. Zestawienie wiersza T. Różewicza „Ocalony” i obrazu A. Wróblewskiego „Rozstrzelanie surrealistyczne”. Przeprowadzenie analizy porównawczej obejmującej następujące zagadnienia:
Kim są twórcy? (biografia).
Tematyka dzieł. Odkrywanie sensu tytułów.
Sposób przedstawienia rzeczywistości.
Przesłanie poezji i malarstwa.
Wnioski można przedstawić w tabeli:
| Twórcy | ||
|---|---|---|
| Tematyka dzieł | ||
| Sposób przedstawienia rzeczywistości | ||
| Przesłanie |
Spotkanie z portretem
Poznanie utworów i twórców, którzy oprócz pisania, także np. malowali czy rysowali (np. Wyspiański, Norwid, Schulz) wzbogacone o ich prace malarskie, pozwoli na pełniejszy odbiór i głębsze zrozumienie. Każdy z takich artystów wypowiada się bowiem w więcej niż jednym tworzywie.
Warto jest na lekcjach wykorzystać portret malarski, który mimo, że nie wpłynie na analizę i interpretację utworu literackiego to czytelnik zanim zgłębi się w treść książki, może poprzez portret spróbować poznać autora. Ma on ogromne znaczenie dydaktyczne – pokazuje jak wygląda osoba, o której się mówi, pomaga w poszukiwaniu siebie, kogoś lub czegoś (np. myśli, idei). W umyśle oglądających rodzić się mają przez to ich własne myśli. Można go wykorzystać np. przy prezentowaniu epoki, środowiska kulturalnego i artystycznego. Portret malarski ułatwi np. dokonanie opisu luba charakterystyki postaci. Z tym problemem wiążą się takie zjawiska jak karykatura, groteska czy przerysowanie.
Spotkanie z ilustracją
Ilustracja książkowa pełni ważną rolę w kształtowaniu wyobraźni plastycznej dzieci w szkole podstawowej, ale równie ważna jest także na wyższych etapach kształcenia. Maria Jagodzińska zauważa, że ilustracje mogą być wskazówką, o czym będzie mowa w tekście, jakie tematy będą poruszane. Pełnią one rolę organizująca w percepcji i przyswajaniu materiału. Ilustracja jest także miernikiem i świadectwem sposobu czytania dzieła przez malarza-grafika. Wyraża się on inaczej niż pisarz, gdyż stosuje język sztuk plastycznych.
Badanie wzajemnych relacji ilustracji i tekstu w książce pozwala na wyodrębnienie:
Ilustracji wiernych tekstowi
Ilustracji autorskich
Ilustracji stylizujących
Ilustracji poligraficznych
Seweryna Wysłołuch wydzieliła nieco inną typologię:
Ilustracje, będące konkretyzacją przedmiotów przedstawionych w dziele literackim
Ilustracje stanowiące przekład intersemiotyczny
Ilustracje jako dodatek edytorski
Ilustracje pozwalają przybliżyć elementy świata przedstawionego np. środowisko, warunki życia bohaterów, ich strój, wygląd, opis przedmiotów. Sprzyja to pełniejszemu zrozumieniu tekstu oraz pogłębieniu przeżycia estetycznego. Prowokuje także do porównywania tekstu z ilustracją. Nie można zapominać o omówieniu strony formalnej ilustracji, co pozwoli utrwalić słownictwo z zakresu sztuk plastycznych. Warto pokazywać ilustracje do jednego utworu, ale stworzone przez wielu twórców, co umożliwi ukazanie różnych sposobów artystycznego reagowania na dzieło i różnych interpretacji tego dzieła w różnych epokach. Ilustracje uatrakcyjniają lekcję, zachęcają do czytania, pogłębiają przeżycia, pobudzają wyobraźnię, inspirują, wyjaśniają, tłumacza treści trudne.
Spotkanie z plakatem
Jedna z najpopularniejszych form, najczęściej stosowana na lekcjach języka polskiego. Może być kontekstem do analizy i interpretacji – plakat teatralny lub filmowy może stanowić punkt wyjścia do przygotowania do odbioru adaptacji. Afisz doskonale komentuje także wydarzenia z życia kulturalnego, społecznego i politycznego, pozwala zrozumieć sytuację Polaków w czasie wojny i po wojnie. Warto też przybliżyć twórczość znanych polskich plakacistów: Cieślewicz, Zelek, Tomaszewski, Młodożeniec itp.
Plakat przyciąga oko widza, intryguje, inspiruje i budzi skojarzenia. Obcowanie z nim uczy artystycznej wrażliwości i uczy odczytywania znaków symbolicznych.
Zalety spotkań z malarstwem
Konteksty malarskie pozwalają, by nauczyciel mógł atrakcyjnie i twórczo uczyć a uczeń – aktywnie pracować. Nie może być ono tylko ozdobą, ale ma zbliżać uczniów do literatury. Spotkanie z malarstwem powinno mieć formę dialogu.
Stanisław Bortnowski dodatkowo proponuje nie tylko integrować kształcenie literackie z sztukami plastycznymi, ale również kształcenie językowe powinniśmy łączyć z różnymi formami malarskimi:
- opis (porównanie opisu dokonanego przez krytyka sztuki i pisarza – „Wenus z Milo” w „Ludziach bezdomnych” i w albumie malarskim)
- rozprawka (Polski wieśniak – kim jest na obrazach Chełmońskiego, a kim w „Chłopach” Reymonta)
- streszczenie (redagowanie edycji albumu np. Malarstwo Młodej Polski)
- recenzja (recenzja po zwiedzeniu wystawy)
- komentarz (np. do portretu S.A. Poniatowskiego pędzla Bacciarellego)
- informacja (zredagowanie katalogu wystawy)
- dyskusja (Czy sztuka powinna być jednoznaczna czy wieloznaczna? Za i przeciw symbolizmowi „Wesela” Wyspiańskiego i obrazów Malczewskiego)
- wywiad (stworzenie wywiadu z znanym malarzem np. L. da Vincim)
- przemówienie (powitanie znanego malarza na otwarciu jego wstawy)
- artykuł (artykuł w związku z bulwersującymi wydarzeniami artystycznymi)
- manifest (stworzenie manifestu artystycznego)
- deklaracja (scharakteryzowanie dowolnego kierunku w sztuce).
BADACZE: Z. Uryga „Obraz jako pomoc w nauczaniu j. polskiego”, H. Kurczab „Pogranicza sztuk i konteksty literatury pięknej”, A. Pilch.
Danuta Hejda „Architektura jako tekst kultury i kontekst dzieła literackiego”.
Sztuka jest składnikiem każdej epoki. Architektura ma istotne znaczenie w kształtowaniu pojęcia stylu epoki, jest jego charakterystycznym elementem. Zabytki kultury materialnej to wizualne świadectwo. Dlatego ważne jest porównywanie i interpretacja, która zdaniem S. Bortnowskiego polega na szukaniu odpowiedniego kontekstu, zaś K. Wyka zauważa, że rozumienie kultury polega na przyjęciu faktu przynależnego do kultury jako znaku i umieszczeniu tego znaku w odpowiednim systemie.
Sposoby funkcjonowania architektury na lekcjach języka polskiego.
Na lekcjach dzieła te mogą funkcjonować na 2 sposoby:
Jako tekst kultury – poddawany obserwacji, opisie, analizie i interpretowaniu
Jako kontekst kulturowy pozwalający lepiej zrozumieć dzieło i umieścić je na tle szerszego tła
Kontekst wg W. Bobińskiego reprezentuje 2 wartości:
* Psychologiczną – inspirowanie do skupienia uwagi na tekście literackim oraz wszelkie działania zmierzające do usuwania poczucia obcości wobec literatury
* Merytoryczną – dostarczenie poprzez kontekst informacji, które w różny sposób wpłyną na odbiór dzieła
Dzięki włączaniu architektury w interpretację dzieł literackich pozwala na budowanie spójnej wiedzy o epoce i wspomoże zapamiętywanie.
Związki architektury z filozofią epoki
Relacja pomiędzy stylem budowli a poglądami filozoficznymi jest szczególnie widoczna w epoce średniowiecza. Memento mori funkcjonowało we wszystkich dziedzinach życia i sztuki.
Wspomnijmy tu najważniejsze założenia filozoficzne epoki:
Św. Augustyn jest przedstawicielem teocentrycznej metafizyki, skoncentrowanej na poszukiwaniu odpowiedzi na pytania o stosunek Boga do człowieka i człowieka do Boga.
Scholastyka zakładała, że religia stanowi nie tylko potrzebę duszy, ale i jest podstawą organizacji państwowej. Jan Szkot Eriugena głosił tezę, że świat jest emanacją Boga. Twórca scholastyki – św. Anzelm – był zaś przekonany, że istnieje dualizm Boga i świata – Boga nie można identyfikować z Jego dziełami. Scholastycy poznanie prawd nadprzyrodzonych widzieli na drodze rozumowania.
Mistycy rozwiązywali ten problem przez kontemplację i obcowanie z Bogiem.
Symbolika form architektonicznych
Pojmując zadania sztuki intelektualnie, św. Augustyn pisał, że należy zachowywać proporcje miary, ładu, nadania odpowiedniego kształtu. Eriugena głosił, że sztuki wizualne są wyobrażeniem niewidzialnego piękna danego przez Boga. Architektura była wówczas rozumiana jako nauka budowania miejsc schronienia dla ludzi.
Gotyk jako sztuka został doceniony dopiero w czasach romantyzmu. Podobnie sztuka romańska w czasach jej współczesnych nie była doceniana. Dziś wiemy, że te przykłady architektury należy traktować jako skodyfikowane symbole, które można odszyfrować przez komentarz estetyczny i filozoficzny.
W pismach filozofów można wszechświat opisywać na 2 sposoby: LINIA WERTYKALNA – Bóg <-> Świat (Bóg <-> Człowiek) lub UKŁAD HORYZONTALNY – Niebo – Człowiek – Piekło. To klucz do interpretacji wielu dzieł malarskich. To, co na górze jest moralnie dobre, to, co na dole – złe. Wschód zaś to narodziny, iluminacja zaś to, co na zachód oznacza śmierć i ciemności. Stąd wynika, dlaczego ołtarz i prezbiterium mieściły się w kościołach w ich wschodniej części. Równie ważne jest zrozumienie znaczenia figur geometrycznych – kwadrat to ziemia; trójkąt – ogień, pęd ku górze; koło to niebo.
Budowle traktowano jako miniaturowe repliki lub obraz wszechświata – wschód i górna część reprezentowały niebo, nawa – ziemię, a zachód – czyściec i świat podziemny. W formach tych funkcjonowały emblematy i alegoria.
Jeśli chodzi o style to romański ukształtował się w XI i XII wieku w czasach wojen i wypraw krzyżowych. Stąd znamienne jest określenie „Kościół Wojujący”. Zaś w XIII wieku, kiedy panować zaczyna gotyk Kościół określa się mianem „Triumfujący”. Typowe dla stylu romańskiego sklepienie krzyżowo-żebrowe ma inne konotacje niż gotyckie łuki, zaś drzwi wejściowe do świątyni (ozdobione kolumnami i framugami) można traktować jako strażników. Częstym elementem zdobienia ściany w świątyniach gotyckich jest rozeta, która w swojej wymowie miała łączyć symbolikę koła ostrych łuków, czyli nieba i ziemi. W obrazach ołtarzowych najważniejsze postaci – Matka Boska z Dzieciątkiem lub Chrystus – zawsze umieszczane są pośrodku. W scenie Sądu błogosławieni stoją po prawej, a potępieni po lewej stronie Chrystusa. W scenie Ukrzyżowania Matka stoi po prawej a Jan Chrzciciel po lewej. Podobnie postacie Starego Testamentu ukazywane są w północnej stronie katedry, zaś nowotestamentowe po południowej.
Każda z epok wypracowała swój własny styl. Dwudziestolecie np. cechuje się stosowaniem form geometrycznych i funkcjonalnych, wyzyskaniem jako budulca żelaza i betonu, zmianami proporcji, odrzuceniem dekoracyjności. Powstają przeszklone domy, prostopadłościenne bloki z nowoczesnych materiałów. Taką architekturę cechowała funkcjonalność, prostota, harmonia między pięknem i użytecznością. Należy rozróżnić architekturę od architektoniki.
ARCHITEKTURA – preferowała cele użytkowe, uzależniała sposób budowy od funkcji budynku
ARCHITEKTONIKA – miała na względzie cele artystyczne i uwypuklała związki form przestrzennych
Podobnie miała się do tego struktura wierszy awangardowych – jasna, logiczna, przemyślana kompozycja, brak ozdobników, oszczędność słowa itp. Podobnie jak w architekturze.
Sugestie metodyczne
Impuls do omówienia stylu gotyckiego daje wiersz Herberta „Architektura”. Wyraża on współczesną refleksję na temat gotyckiej katedry. Wiersz składa się z 9 strof i ma charakter heterosylabiczny. To liryka bezpośrednia. W wierszu można wyodrębnić 3 części:
Poświęcona wyeksponowaniu piękna i majestatu sztuki gotyckiej – przykład poetyckiego opisu. Ukazanie najbardziej charakterystycznych cech stylu: łuki, wysokie kolumny, sklepienia, witraże, ornamenty. Ważną rolę obrazotwórczą odgrywają epitety, metafory i kontrast.
Apostrofa do architektury. Wyraża podziw dla sztuki i uznanie dla budowniczych.
Określa kondycję podmiotu lirycznego, współczesnego odbiorcy sztuki.
Wiersz wyraża przekonanie o zbawiennej dla współczesnego człowieka roli dawnej sztuki. Katedra to symbol piękna, ocalenia klasycznych wartości w dziedzinie sztuki.
Poprzez analizę tego utworu uczniowie mogą sobie uświadomić, jaką rolę odgrywa kultura i jakie są motywacje ludzkiej aktywności i twórczej postawy. Mogą zrozumieć, jaką rolę przypisywano sferze sacrum dawniej oraz na czym polega trwałość kultury; dowiedzą się też jak odczytywać symbolikę religijną. Należy tez poszerzyć wiedze uczniów o pojęcia z zakresu architektury, tj. nawa, ołtarz, portyk, sklepienie itp. W miarę możliwości można uczniom zorganizować zwiedzanie katedry. Warto też wykorzystać przykłady malarskie i filmowe.
Podsumowanie
Musimy wyposażać ucznia w narzędzia służące rozpoznawaniu składników (znaków) badanego dzieła i umożliwić dotarcie do znaczenia. Uczeń musi umieć dostrzec, nazwać i objaśnić sens elementów analizowanego dzieła. Wyposażenie uczniów w elementarną wiedzę pojęciową (z zakresu teorii i historii sztuki), wdrożenie do opisu i analizy środków formalnych stosowanych przez architektów w różnych epokach jest niezbędne.
S. Bortnowski proponuje następujące zadania dla uczniów:
- opis części budowli na wzór przewodnika turystycznego
- opis fragmentu architektury barokowej
- komentarz wartościujący sztukę
- felieton o architekturze współczesnej
- redagowanie manifestu artystycznego
BADACZE: S. Bortnowski „Zdziwienia polonistyczne, czyli o sztuce na lekcjach j. polskiego”, D. Hejda, W. Bobiński.
Agata Kucharska-Babula „Dzieło literackie a utwór muzyczny – wspólne cechy tworzywa kształtującego obie sztuki”.
Po co poloniście znajomość muzyki?
Włączanie w lekcje literatury muzyki jest bardzo ważne, nawet wtedy, gdy ani nauczyciel ani uczeń nie są wyposażeni w fachową wiedzę z zakresu muzyki. Maria Kowalczyk w książce „Literatura wobec innych sztuk” wymienia następujące powody integracji literatury z innymi dziedzinami sztuki:
- sytuacja człowieka wymaga zintegrowanej, twórczej osobowości, która może się uformować dzięki pogłębianiu i poszerzaniu spectrum estetycznego przeżyć;
- współczesna kultura ma charakter audiowizualny, splatają się w niej różne gatunki sztuki;
- w szkolnej polonistyce pojawiła się konieczność wzbogacenia tradycyjnej kultury werbalnej o audiowizualną, oddziałującą na ucznia.
Alojza Czarnecka twierdzi, że dzięki integracji muzyki i innych dziedzin uczniowie zrozumieli, że:
Te same uczucia, choć inaczej wyrażane, znajdują swój wyraz w różnych dziedzinach sztuki
Komunikatywność języka poezji i muzyki zależy nie tylko od samego utworu, ale także od przygotowania odbiorców
Powstawanie i rozwój gatunków i form nie jest przypadkowy, ale jest wyznacznikiem bardzo skomplikowanych procesów społeczno-kulturowych.
Jakie jeszcze zalety przynosi ten typ integracji?
- rozwija u uczniów zainteresowanie muzyką
- wyrabia u nich dobry smak estetyczny
- poszerza ich wiedzę o sztuce
- uwrażliwia na zjawisko korespondencji sztuk
- zachęca ich do szukania informacji o utworach i kompozytorach
- wzbogaca przeżycia uczniów.
Dr Kucharska-Babula przeprowadziła badania, którymi objęła uczniów ze szkół podstawowych muzycznych i nieprofilowanych oraz studentów ostatniego roku FP, przygotowujących się do zawodu. Studenci dostrzegają, że problem braku integracji nie wynika z przyczyn technicznych (niewyposażenia sal), lecz tkwi w nich samych. Narzekają też na brak kompetencji w tym zakresie i ten aspekt wymieniają jako główną przyczynę braku integracji. Polonista musi mieć świadomość, że zapoznanie się z podstawową terminologią muzyczną pomoże w integracji.
Tworzywo dzieła literackiego
Wszystkie twory językowe posiadają 2 równoważne aspekty: materiał brzmieniowy i sens. R. Ingarden nazwał utwór literacki dziełem polifonicznym (termin poch. z muzyki). Oznacza, że każda z warstw jest na swój sposób widoczna i wnosi ze swojej strony, coś swoistego do jego całościowego charakteru, nie naruszając przez to zjawiskowej jedności dzieła. Do jakości Ingarden zalicza:
- warstwę jednostek lub całości znaczeniowych różnego rzędu
- warstwę różnorodnych uschematyzowanych wyglądów i szeregów bądź ciągów wyglądowych
- warstwę przedmiotów przedstawionych w dziele i ich losów
- warstwę brzmień słownych i zbudowanych na ich bazie językowych tworów brzmieniowych wyższego rzędu
Materiał brzmieniowy w wypowiedzi literackiej
ORGANIZACJA BRZMIENIOWE UTWORU LITERACKIEGO – eufonia – to jakość, która upodabnia sztukę literacką do muzycznej; to śpiewność tekstu; wynika ona z różnych zabiegów: celowe komponowanie grup spółgłoskowych i samogłoskowych, eksponowanie właściwości akcentu oraz podkreślenie specyfiki intonacji zdaniowej.
*Instrumentacja wypowiedzi:
A) instrumentacja głoskowa polega na takim zestawieniu wyrazów na przestrzeni pewnego odcinka wypowiedzi, że jego budowa głoskowa traci charakter przypadkowy i zyskuje wartość samodzielną. Można ją osiągnąć dzięki ALITERACJI – rozpoczynanie następujących po sobie wyrazów od tych samych głosek. ONOMATOPEJA – dźwiękonaśladownictwo – oddanie za pomocą środków językowych zjawisk dźwiękowych spoza języka. HARMONIA GŁOSKOWA – polegająca na specjalnym użyciu samogłosek identycznych lub podobnych w celu podkreślenia ekspresji wypowiedzi.
B) instrumentacja za pomocą intonacji wykorzystuje melodię zdaniową, ukształtowaną z tonów wyższych i niższych, gdy linia pnie się w górę – ANTYKADENCJA, zaś gdy opada – KADENCJA. Znaczenie mają w niej: powtórzenia, refreny, wykrzyknienia.
C) instrumentacja przez celowy rozkład akcentów – polega na specjalnym uwydatnieniu określonej sylaby w obrębie wyrazu lub grupy wyrazów przez mocniejsze jej wymówienie (akcent dynamiczny), podwyższenie jej tonu (akcent melodyczny, toniczny) lub przedłużenie trwania.
RYTMIZACJA to wyposażenie dzieła w jakości rytmiczne. WG J. Krzyżanowskiego rytm to rodzaj ruchu jednostajnego rozczłonkowanego, gdzie przerwy następują w miarę równych odstępach. Najczęściej w poezji.
Główną jednostką rytmiczną w poezji jest wers. Wzorzec rytmiczny utworu to zaś zespół elementów językowych, które w takim samym układzie powtarzają się w każdym wersie. Inną jednostką są rymy. Mogą być: bogate, ubogie, dokładne, przybliżone itp. Ubogie i przybliżone – ASONANSE – polegaja na tożsamości samogłosek; KONSONANSE – wykorzystują identyczność spółgłosek. Ważną funkcję rymotwórczą pełnią też strofy.
Polskie systemy wersyfikacyjne:
Polski wiersz ludowy – ma charakter meliczny i w swej konstrukcji jest najczęściej podporządkowany melodii
Metryka antyczna ze średniowieczną wersyfikacją łacińską – przestrzeganie stałego uporządkowania materiału fonicznego, inaczej miary wierszowej – metrum.
Wykazanie podobieństw literatury i muzyki poprzez analizę materiału brzmieniowego ma znaczenie pierwszorzędne. Mieczysław Wallis w książce „Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne” zwrócił uwagę na to, że nie można poezji czytać po cichu. Zachęca do głośnego czytania poezji.
Sens w utworze literackim
Sens przejawia się w fikcyjnym świecie przedstawionym i wynikającej stąd zawartości ideowej. Głównym elementem świata przedstawionego jest temat utworu. Stanowi on zbiór motywów, czyli najmniejszych jednostek znaczeniowych i wątków. Pojawiają się również epizody. Związek przyczynowo-skutkowy tych elementów tworzy fabułę.
Tworzywo dzieła muzycznego
Dzieło muzyczne jest tworem wielofazowym, w którym przedstawionymi zjawiskami są jakości dźwiękowe.
Dźwięk to słyszalne zjawisko akustyczne, którego źródłem jest ciało sprężyste podlegające drganiom. Każdy dźwięk ma 4 cechy: wysokość, głośność, czas trwania, barwę.
R. Ingarden wymienia podstawowe składniki, z których składa się utwór muzyczny i dzieli je na:
TWORY DŹWIĘKOWE – konkretne twory muzyczne o różnorakich właściwościach.
TWORY NIEDŹWIĘKOWE – niedźwiękowe momenty dzieła muzycznego: struktura czasowa czy quasi-czasowa, zjawisko ruchu, formy poszczególnych utworów, jakości emocjonalne, motywy przedstawiające, jakości estetycznie wartościowe.
F. Wesołowski, J. Habela, J. K. Lasocki wyróżniają 11 elementów muzycznych:
- rytm
- metrum
- tempo
- melodia
- harmonia
- dynamika
- agogika
- artykulacja
- frazowanie
- kolorystyka dźwiękowa
- struktura formalna
Sens w muzyce
Wielu badaczy twierdzi, że w muzyce ukryte są znaki semantyczne, które można odkryć. Tempo, rytm, harmonika wpływają na odbiór dzieła (np. tryby molowe wzbudzają w słuchaczach smutek, zaś durowe radość).
Niezwykle ważne miejsce w badaniach nad literaturą (co podkreśla S. Wysłołuch) ma semiotyka, gdyż dzięki niej można w pełni poznać dzieło wtedy, gdy strukturalizm nie wystarcza, gdyż odwołuje się ona do kulturowych aspektów, co pomaga w integracji.
Przedmiotem badań semiotyki są m.in. kody muzyczne. Wyróżnia ona w dziedzinie muzyki następujące systemy:
- semiotyki sformalizowane
- systemy onomatopeiczne
- systemy konotacyjne
- systemy denotacyjne
- konotacje stylistyczne.
Tworzywo literackie i muzyczne – zakres podobieństw
Wspólne cechy tworzywa dźwiękowego
| LITERATURA | MUZYKA |
|---|---|
| Rytm | Rytm |
| Metrum | Metrum |
| Intonacja | Melodia |
| Agogika (w interpretacji głosowej) | Agogika |
| Dynamika (w interpretacji głosowej) | Dynamika |
| Artykulacja (w interpretacji głosowej) | Artykulacja |
| Kolorystyka (w interpretacji głosowej) | Kolorystyka |
H. Kurczab tekst opracowany do recytacji określa „rodzajem nut dla wygłaszającego”.
Podobne elementy kompozycyjne
| LITERATURA | MUZYKA |
|---|---|
| Temat | Temat |
| Wstęp | Uwertura, introdukcja |
| Zakończenie | Epilog |
| Części | Części |
| (strofa, rozdział, tom, akt) | (część, akt, scena) |
Różnice w zakresie zapisu wg M. Wallisa:
| PISMO | ZAPIS NUTOWY |
|---|---|
| System znaków umownych, wynalezionych pierwotnie do celów praktycznych; służy m.in. do zapisywania utworów poetyckich | Pismo muzyczne służy od momentu stworzenia wyłącznie zapisowi dźwięków |
| System znaków umownych, który służy do zapisania umownych utworów przywołujących myśli o przedmiotach innych niż te utwory | System znaków umownych, które służą zapisaniu utworu działającego bezpośrednio na zmysły |
| Jest wyłącznie znakiem fonemu | Zawiera informacje o wysokości dźwięku, czasie trwania, sile |
| Umiejętność czytania daje możliwość zgłębienia treści dzieła | Umiejętność czytania nut wciąż należy do rzadkich w społeczeństwie, poza tym samo przeczytanie nut w wyobraźni nie daje okazji do zapoznania się z dziełem, trzeba owe nuty odtworzyć, by usłyszeć utwór w pełni |
W jaki sposób A. Mickiewicz opisał walkę z żywiołem w sonecie „Burza”
Cykl „Sonetów krymskich” jest niezwykle muzyczny i posłużył jako inspiracja S. Moniuszce do stworzenia kantaty „Sonety krymskie”. Analiza wiersza. Wskazanie środków poetyckich, dzięki którym obraz jest taki plastyczny – uosobienia, epitety, porównania, peryfrazy. Utwór jest dynamiczny, dzięki zastosowanym efektom brzmieniowym.
Na czym polega muzyczność sonetu „Burza”?
W wierszu występują środki poetyckie, które oddają odgłosy burzy, wichru, jęki strachu: krótkie zdania, nagromadzenie głosek tj. sz, cz, ż, s; onomatopeje tj. zawył, ryk, szum; trzynastozgłoskowiec przypominający kołysanie fal.
Jakie środki muzycznej ekspresji wykorzystał kompozytor kantaty dla oddania grozy burzy?
Uczniowie szkół muzycznych i nie, dostrzegają podobne cechy utworu – muzyczność, ekspresja, zjawiska onomatopeiczne, co wpłynęło na inspirację dla muzyka. Wynika stąd, że niezależnie od kompetencji muzycznej uczniów i nauczycieli należy integrować muzykę i literaturę – przecież uczniowie interesują się muzyką, w niej szukają ukojenia, rozładowania agresji itp. Warto nie tylko włączać w proces utwory bliskie uczniom, ale także uwrażliwić ich na muzykę poważną.