Układ moczowo-płciowy składa się z narządów płciowych oraz narządów moczowych. Są one połączone w jeden układ ze względu na wspólne pochodzenie obu zawiązków z tkanki mezodermalnej. U niższych kręgowców występują one w ścisłym związku, a u wyższych kręgowców (wraz z człowiekiem) są całkowicie oddzielone od siebie. Zewnętrzne narządy, jako jedyne są wspólne dla obu grup.

Narządy moczowe to: nerki, miedniczki, kielichy nerkowe, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa. Z nerek narządy w określonej kolejności odprowadzają mocz.

Nerka to narząd o charakterystycznym fasolowatym kształcie. Znajdują się na niej dwie powierzchnie, przednia i tylna, dwa brzegi, boczny i przyśrodkowy, oraz dwa końce, górny i dolny. Końce są nazywane biegunami nerki. Brzeg przyśrodkowy jest wklęsły w części środkowej, a brzeg boczny wypukły i gładki. Dodatkowo brzeg przyśrodkowy jest przerwany przez wnękę nerkową, która składa się z wargi przedniej (uwypuklonej do dołu i krótszej), oraz tylnej (uwypuklonej do góry, krótszej). Do wnęki dochodzą: tętnica i żyła nerkowa oraz moczowód. Twory te tworzą korzeń nerki. Wnęka przedłuża się w leżącą wewnątrz nerek zatokę nerkową. Jest ona wypełniona tkanką tłuszczową.

Wskutek dużego przebiegu krwi przez nerkę, jej barwa jest czerwono-brązowa. Miąższ jest zbity. Nerka jest bardzo odporna na urazy, ale jest również plastyczna - jej powierzchnie dostosowują się do narządów sąsiednich.

Nerki leżą w przestrzeni zaotrzewnowej, w ścianie tylnej brzucha. Do ich górnych końców przylegają nadnercza. Leżą po obu stronach kręgosłupa, na poziomie dwóch dolnych kręgów piersiowych oraz trzech górnych kręgów lędźwiowych. Lewa nerka dosięga do wyższej wysokości niż prawa.

Osłonki nerki

Nerka jest otoczona osłonkami. Torebka włóknista składa się z błony mięśniowej oraz błony włóknistej. Jest to pierwsza warstwa pokrywająca nerkę. Błona mięśniowa ściśle powleka nerkę. Nie daje się odreparować od niej bez uszkodzenia miąższu. Jest to warstwa tkanki łącznej, z sieci włókienek klejodajnych. Dodatkowo błona zawiera komórki mięśniowe. Drugą warstwą jest błona włóknista. Jest zbudowana ze zbitej tkanki łącznej z włókien klejodajnych i sprężystych. Jest luźno złączona z błoną mięśniową, a jej zrośnięcie z powierzchnią nerki może sugerować zmiany chorobowe. Nerkę i nadnercze całkowicie obejmuje torebka tłuszczowa. Ostatnią warstwą obejmującą narząd jest powięź nerkowa. Składa się z blaszki przedniej (przednerkowej) oraz tylnej (zanerkowej). Jest oddzielona od powięzi mięśniowej tylnej ściany brzucha tylko cienką łącznotkankową warstwą przestrzeni zaotrzewnowej. Ku górze obie blaszki są połączone i przechodzą w powięź przepony, a ku dołowi nie łączą się. Po stronie przyśrodkowej powięź jest przebita licznymi naczyniami dochodzącymi do nerki.

Położenie nerki

Nerkę umocowują: otrzewna pokrywająca część powierzchni przedniej, przylegające trzewia, naczynia nerkowe, torebka tłuszczowa z powięzią nerkową, jędrność warstw łącznotkankowych przynerwowych, napięcie powłok brzusznych.

Nabyte zmiany położenia nerki to opadnięcie nerki. Taką nerkę nazywa się nerką ruchomą (wędrującą). Zmiany wrodzone to: zboczenia położenia nerki (d przodu od kręgosłupa, w dole biodrowym, w miednicy mniejszej), spojenie nerek (nerka podkowiasta, pierścieniowata), wrodzony brak nerki.

Powierzchnia tylna nerek przylega do przepony, mięśnia lędźwiowego większego, mięśnia czworobocznego oraz rozcięgna początkowego mięśnia poprzecznego brzucha. Powierzchnia przednia nerek jest różna. W nerce prawej odróżniamy pola: nadnerczowe, wątrobowe, dwunastnicze, okrężnicze, jelitowe. W nerce lewej pola: nadnerczowe, żołądkowe, śledzionowe, trzustkowe, okrężnicze, jelitowe.

Nerka jest narządem zewnątrzotrzewniowym. Nerka jest powleczona otrzewną tylko na swojej powierzchni przedniej. Pola surowicze przylegają do powierzchni narządów wewnątrzotrzewnowych, a pola włókniste - do narządów leżących zewnątrzotrzewnowo.

Budowa nerki

Wraz z rozwojem chirurgii rozwinęły się badania nad podziałem nerki na mniejsze części. Do resekcji stwarzają dogodne warunki części unaczynione przez jedną większą gałąź tętniczą. Segmentami zasadniczymi nerki nazywają się segmenty: górny, dolny, tylny. Między segmentem górnym i dolnym znajduje się część graniczna pośrednia. Natomiast na powierzchni tylnej nerki spotykamy część graniczną szczytową oraz część graniczną tylno-dolną.

Nerka składa się z bardzo zawiłej budowy wewnętrznej. Miąższ dzieli się na część korową i część rdzenną. Kora nerkowa położona jest pod błoną mięśniową. Ma zabarwienie żółtawoczerwone. W niej znajdują się ciałka nerkowe. Dodatkowo kora stanowi wypustki, które tworzą słupy nerkowe.Rdzeń nerki otacza zatokę nerkową. Leży między słupami nerkowymi. Ma zabarwienie niebieskawo-czerwone. Tworzy piramidy zbudowane z podstawy oraz brodawki. Na szczycie brodawki znajdują się otwory brodawkowe. Są to ujścia cewek nerkowych tworzących pola sitowe. Z kory do podstaw piramid wstępują promienie rdzeniowe, które tworzą część promienistą kory. Część skłębioną kory tworzy kora położona między promieniami rdzeniowymi.

Nerka zbudowana jest z kanalików nerkowych. W każdym z nich odróżnia się część wydzielniczą - nefron i część wyprowadzającą - cewkę zbiorczą. Początkowy odcinek, kłębuszek wpuklony jest w torebkę kłębuszka. Razem tworzą ciałko nerkowe. Kolejnym odcinkami są: kanalik kręty I rzędu, pętla nefronu, kanalik kręty II rzędu. Wstawka jest przejściem do części wyprowadzającej. Z połączenia kilku cewek zbiorczych tworzy się przewód brodawkowy.

Kielichy nerkowe mniejszepowstają z połączenia cewek zbiorczych. Występują w liczbie od ośmiu do dziecięciu. Są to przegrody o wyglądzie przypominającym stożek. Ich podstawa zrasta się dookoła z brodawką. Miejsce to nazywa się sklepieniem kielicha.

Kielichy nerkowe większepowstają z połączenia dwóch lub trzech kielichów nerkowych mniejszych. Pod względem wielkości i kształtu różnią się od siebie. Uchodzą do miedniczki nerkowej.

Miedniczka nerkowa to twór powstały z połączenia kielichach nerkowych większych. Jest kształtu lejkowatego, spłaszczonego, a jej wierzchołek wystaje z wnęki nerki i przechodzi w moczowód.

Miedniczka i kielichy są położone w zatoce nerkowej. Miedniczka leży na poziomie między I i II kręgiem lędźwiowym. Miedniczka nerki prawej przylega do części zstępującej dwunastnicy, a nerki lewej do trzustki.

Ściana kielichów i miedniczki zbudowana jest z trzech warstw. Są to: łącznotkankowa błona zewnętrzna, błona mięśniowa, błona śluzowa. Błona śluzowa brodawki pokryta jest nabłonkiem walcowatym jedno- lub dwuwarstwowym. Kielichy i miedniczkę pokrywa nabłonek wielowarstwowy. Dookoła szyjki brodawki, w miejscu przyczepu kielichów błona mięśniowa wytwarza pierścień mięśniowy, który przyczynia się do opróżniania kanalików nerkowych.

Moczowód to odcinek układu moczowego, który odprowadza mocz z miedniczki do pęcherza moczowego. Ujście moczowodu znajduje się w tylno-bocznym kącie trójkąta pęcherzowego.

Moczowód dzieli się na część brzuszną i część miedniczną. Część brzuszna znajduje się w jamie brzusznej, a część miedniczna w miednicy mniejszej. Granicą między obydwiema częściami jest to skrzyżowanie linii stawu krzyżowo-biodrowego z kresą graniczną. W części brzusznej odróżnia się odcinek przynerwowy i odcinek podnerkowy. Część miedniczna nazywana jest krzywizną miedniczną z powodu wygięcia ku tyłowi. Lewy narząd jest nieco dłuższy od prawego.

W budowie moczowodu wyróżnia się trzy zgięcia. Zgięcie pierwsze znajduje się w miejscu przejścia miedniczki w moczowód. Zgięcie drugie występuje na granicy części brzusznej i miednicznej, a zgięcie trzecie odpowiada krzywiźnie miednicznej.

Ściana moczowodu zbudowana jest z trzech warstw. Błona śluzowa zawiera podłużne fałdy zanikające przy rozciąganiu cewy. Zbudowana jest z nabłonka przejściowego. Błona mięśniowa składa się z trzech warstw: zewnętrznej podłużnej, środkowej okrężnej oraz wewnętrznej podłużnej. Zawiera tkankę łączną i włókna sprężyste. Błona zewnętrzna stanowi luźną tkankę łączną i tłuszczową.

Pęcherz moczowy to narząd, do którego spływa mocz z moczowodów. Z niego jest on wydalany przez cewkę moczową na zewnątrz. Narząd jest położony w miednicy mniejszej. U mężczyzny leży między spojeniem łonowym a odbytnicą, a u kobiety między spojeniem łonowym a pochwą.

Pęcherz jest zbudowany ze szczytu, trzonu oraz dna. Szczyt jest skierowany do przodu i ku górze. Łączy się z nim trzon. Na stronie przeciwległej znajduje się dno. Ściany narządu są dostosowane do objętości. Pęcherz pusty jest zbliżony kształtem do tetraedru, a pęcherz wypełniony przypomina gruszkę lub jajo. Dodatkowo podczas wypełniania pęcherz wstępuje wyżej i wystaje nad spojeniem.

Pęcherz jest umocowany wieloma więzadłami. U mężczyzny są to więzadło łonowo-sterczowe oraz więzadło odbytniczo-pęcherzowe, a u kobiety - więzadło pęcherzowo-maciczne.

Ściana pęcherza moczowego

Ściana pęcherza moczowego zbudowana jest z czterech warstw: błony surowiczej, błony zewnętrznej, błony mięśniowej oraz błony śluzowej. Otrzewna pokrywa pęcherz zależnie od wypełnienia. Powierzchnia górna jest powleczona otrzewną w pęcherzu opróżnionym. W pęcherzu wypełnionym otrzewna pokrywa powierzchnię przednią oraz dno. Głównie otrzewna wyściela szczyt i ścianę tylną. Pod błoną surowicza znajduje się tkanka podsurowicza.

Błona zewnętrzna to powięź łącznotkankowa, która otacza błonę mięśniową. W tej ostatniej znajduje się od zewnątrz do wewnątrz: warstwa podłużna, warstwa okrężna i warstwa podłużna. Mięśniówka ściany pęcherza tworzy kilka rodzajów mięśni, są to: mięsień wypierasz pęcherza, mięsień zwieracz pęcherza, mięsień zwieracz cewki moczowej. Błonie śluzowej towarzyszy luźna tkanka podśluzowa. Błona śluzowa właściwa jest zbudowana z dwóch warstw z luźnej blaszki właściwej oraz nabłonka przejściowego.

Ujścia cewki moczowej oraz moczowodów znajdują się w trójkącie pęcherzowym. Końce podstawy utworzone są przez fałdy moczowodowe. Między nimi znajduje się poprzeczne wzniesienie - fałd międzymoczowodowy. Wierzchołek jest ograniczony przez języczek, który wytwarza ujście cewki moczowej.

Cewka moczowa, to narząd, który jest na całej długości przewodem moczowym. To odróżnia ją od cewki moczowej męskiej. Pod tym względem tylko początkowy odcinek od ujścia wewnętrznego do wzgórka nasiennego odpowiada cewce kobiecej.

Cewka moczowa żeńskarozpoczyna się ujściem cewki wewnętrznym, a kończy ujściem cewki zewnętrznym, położonym na brodawce cewkowej w przedsionku pochwy. Pod względem przebiegu narząd dzieli się na: część śródścienną, część nadprzeponową (miedniczną), część przeponową, część podprzeponową. Cewka przebiega w tym samym kierunku co pochwa, prostolinijnie.

Ściana cewki jest bardzo rozciągliwa. Niewielka jej długość stwarza dogodne warunki do infekcji. Ściana cewki zbudowana jest z błony mięśniowej i błony śluzowej. W błonie mięśniowej można wyróżnić mięsień trójkąta pęcherzowego, mięsień zwieracz cewki moczowej oraz mięsień zwieracz moczowo-płciowy (obejmujący cewkę i pochwę). W błonie śluzowej zauważa się grzebień cewki moczowej, który jest fałdem wpuklającym się po tylnej stronie narządu. Dodatkowo w błonie znajdują się sploty żylne, przewody przycewkowe oraz gruczoły przycewkowe.

Cewka moczowa męska jest to przewód, który biegnie z dna pęcherza moczowego do przedniego końca prącia. Przebiega w kształcie litery S wytwarzając krzywiznę podłonową i przedłonową.

Cewkę dzieli się na kilka części. W zależności od ruchomości wyróżnia się sięgającą od ujścia wewnętrznego cewki moczowej do wierzchołka krzywizny przedłonowej część ustaloną, oraz pozostałą część ruchomą. W stosunku do miednicy dzieli się ją na część śródmiedniczną, wewnętrzną oraz część zewnątrzmiedniczną, zewnętrzną. W stosunku do otoczenia cewka dzieli się na dużo więcej części. Część śródścienna leży w ścianie pęcherza moczowego. Część sterczowa znajduje się w gruczole krokowym, a część błoniasta przebija przeponę moczowo-płciową. Część gąbczasta jest położona w ciele gąbczastym prącia.

W połowie długości części sterczowej leży grzebień cewki oraz wznoszący się wzgórek nasienny. Na nim leżą ujścia przewodów wytryskowych, łagiewka sterczowa oraz cewka moczowa.

Ściana cewki moczowej zbudowana jest z kilku warstw. Łącznotkankowa błona zewnętrzna otacza tylko mała część cewki znajdującą się pod przeponą moczowo-płciową. Błona mięśniowa tworzy wewnętrzną warstwie podłużną oraz zewnętrzną warstwę okrężną. Błona śluzowa układa się w liczne fałdy i zatoki oraz posiada gruczoły śródnabłonkowe lub podnabłonkowe. W początkowej części wysłana jest nabłonkiem przejściowym do poziomu wzgórka nasiennego. Od tego miejsca znajduje się nabłonek walcowaty wielorzędowy.