Ochrona gatunkowa jest w Polsce jedną z form ochrony przyrody. Zgodnie z brzmieniem Ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku na celu ma zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, grzybów i zwierząt oraz ich siedlisk, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Ochrona ta dotyczy gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych.
Podstawy prawne ochrony gatunkowej ustala ustawa o ochronie przyrody, a szczegółowe jej zasady oraz wykazy gatunków chronionych określa minister właściwy do spraw środowiska w drodzerozporządzenia publikowanego w Dzienniku Ustaw (dodatkowe gatunki mogą być objęte ochroną w danym województwie przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska).
W stosunku do gatunków objętych ochroną gatunkową obowiązują określone zakazy (zabijania, zbierania, przetrzymywania, niszczenia ich siedlisk, handlowania, wywożenia za granicę, płoszenia itp.). Na odstępstwa od zakazów zezwolenie wydaje Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska lub regionalny dyrektor ochrony środowiska.
W Polsce pod ochroną gatunkową znajduje się około 400 gatunków zwierząt, 213 gatunków roślin oraz 265 gatunków grzybów i porostów (stan na koniec 2002 roku).
Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych – publikowana przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN) lista zagrożonych wyginięciem gatunków organizmów. Ukazała się po raz pierwszy w 1963 roku. Ostatnia edycja Czerwonej Księgi (rok 2008) zawiera spis 44838 gatunków (ponad 32 tysiące gatunków zwierząt, ponad 12 tysięcy gatunków roślin oraz 3 gatunki grzybów), z których 16928 jest zagrożonych wyginięciem[1]. Większość z nich uzyskała status zagrożonych w wyniku działalności człowieka.
Informacje gromadzone w systemie IUCN są grupowane w kategoriach określających stopień zagrożenia wyginięciem danego gatunku. Kryteria zaliczenia gatunku do danej kategorii w roku 2001 określono w dokumencie 2001 Categories & Criteria (version 3.1).
| oszacowane | rozpoznane | EX | wymarłe (extinct), oznaczane znakiem † | |
|---|---|---|---|---|
| EW | wymarłe na wolności (extinct in the wild) - wymarłe w stanie dzikim - klasyfikuje się jako wymarłe na wolności, co oznacza, że pojedyncze okazy, czy nawet populacje mogą żyć jeszcze w hodowlach i ogrodach zoologicznych | |||
| zagrożone wyginięciem |
CR | krytycznie zagrożone (critically endangered) - najbardziej zagrożone gatunki | ||
| EN | zagrożone (endangered) - przypisuje się im wysokie ryzyko wymarcia w niedalekiej przyszłości | |||
| VU | narażone (vulnerable) - gatunki, które mogą wymrzeć stosunkowo niedługo, choć nie tak szybko jak zagrożone | |||
| NT | bliskie zagrożenia (near threatened) - gatunki bliskie zaliczenia do poprzedniej kategorii, ale jeszcze się do niej nie kwalifikujące | |||
| LC | najmniejszej troski (least concern) | |||
| niedostatecznie rozpoznane | DD (data deficient) - taksony o nieokreślonym stopniu zagrożenia, wymagającym dokładniejszych danych. | |||
| nie oszacowane według kryteriów IUCN | NE (not evaluated) |
W latach 1994-2001 stosowane były również kategorie (wersja 2.3)
LR/nt (ang.: Lower risk/near threatened - niższego ryzyka/bliskie zagrożenia) - odpowiednik NT
LR/lc (ang.: Lower risk/least concern - niższego ryzyka/najmniejszej troski) - odpowiednik LC
LR/cd (ang.: Lower risk/conservation dependent - niższego ryzyka/uzależniony od zabiegów ochronnych) - obecnie nie stosowana
| Liczba gatunków | W tym w kategorii |
|---|---|
| opisanych | |
| Ssaki | 5488 |
| Ptaki | 9990 |
| Gady | 8734 |
| Płazy | 6347 |
| Ryby | 30700 |
Park narodowy, najważniejsza forma ochrony przyrody. Obszar p.n. wynosi co najmniej 1000 ha. Tereny p.n. obejmują obszary mało lub zupełnie nie zmienione przez gospodarkę człowieka. Szata roślinna i zwierzęta, ukształtowanie powierzchni i wody wyróżniają się wyjątkowymi wartościami naukowymi. W p.n. cała przyroda jest chroniona. Podstawowe funkcje p.n.: 1) funkcja ochronna — ochrona zasobów przyrody ożywionej i nieożywionej; 2) funkcja naukowa – ma służyć badaniu przyrody, poznawaniu procesów i zależności zachodzących w ekosystemach; 3) funkcja dydaktyczna, wychowawcza i rekreacyjna. W Polsce utworzono 23 p.n. : Babiogórski, Białowieski, Biebrzański, Bieszczadzki, Bory Tucholskie,
Drawieński, Gorczański, Gór Stołowych, Kampinoski, Karkonoski, Magurski, Narwiański, Ojcowski, Pieniński, Poleski, Roztoczański, Słowiński, Świętokrzyski, Tatrzański, Ujścia Warty, Wielkopolski, Wigierski, Woliński. Najstarszym p.n. w Polsce jest utworzony 1921 Białowieski Park Narodowy.
| PARKI NARODOWE W POLSCE |
|---|
L.p.
|
| I |
| II |
| III |
| IV |
| V |
| VI |
| VII |
| VIII |
| IX |
| X |
| XI |
| XII |
| XIII |
| XIV |
| XV |
| XVI |
| XVII |
| XVIII |
| XIX |
| XX |
| XXI |
| XXII |
| XXIII |
| Razem |