Agresja, to temat często podejmowany w literaturze naukowej, jednakże w obliczu współczesnych problemów wychowawczych nie wydaje się on być wciąż w pełni opisany. Z agresją i przemocą spotykamy się w szkole niemal codziennie. Często zaskakują nas sytuacje, w których nie umiemy sobie poradzić z wybuchami gniewu i złości nastolatka, czy zaplanowanym prześladowaniem jednych uczniów przez drugich.
Poniższa praca stanowi kontynuację rozważań na temat ciągle aktualnego zjawiska agresji jego przyczyn, uwarunkowań, mechanizmów działania oraz następstw, a także profilaktyki zapobiegania agresji w szkołach masowych.
Pierwszy rozdział pracy poświęcono rozważaniom teoretycznym, drugi zaś obejmuje prezentację szkolnego systemu profilaktyki w przeciwdziałaniu agresji, w jednej ze szkół podstawowych.
Na wstępie zaprezentowano uporządkowane spojrzenie na temat agresji, od przeglądu definicyjnego po klasyfikacje zjawisk, które umożliwiają zapoznanie się z tym zagadnieniem. W dalszej kolejności temat rozpatrywano od strony przyczyn i uwarunkowań agresji w warunkach szkoły masowej, ze szczególną analizą wpływu środowiska rodzinnego i rówieśniczego na rozwój zachowań agresywnych u dzieci. Zaprezentowano zależności pomiędzy postawami rodzicielskimi, stylem wychowania, a zachowaniami agresywnymi dzieci i młodzieży. Pisząc o czynnikach środowiskowych nie pominięto środowiska szkolnego, które jest miejscem uzupełniającym kształtowanie osobowości dziecka i na polu, którego, bardzo często dokonuje się pierwszej profesjonalnej diagnozy zachowań agresywnych wychowanków. Zwrócono także uwagę na środowisko rówieśnicze pełniące niezwykle istotna rolę w procesie wychowawczym i socjalizacyjnym nastolatków. Następnym krokiem analizy tematu było przedstawienie agresywnych zachowań młodzieży szkolnej w relacji uczeń - uczeń, uczeń - nauczyciel, uczeń - ogólny system edukacji. Zwrócono także uwagę na skutki działań agresywnych w edukacji dzieci i młodzieży. Przejawiają się one w niechęci do nauki, braku zainteresowania nią, lekceważenia ocen niedostatecznych itp. Związane jest to z reakcjami samoobronnymi dziecka, które ma trudności i które nie wierzy w możliwość osiągnięcia sukcesu szkolnego. W takiej sytuacji trzeba jak najprędzej pomóc dziecku w przezwyciężaniu trudności, w przełamaniu niepowodzeń poprzez współdzialanie z całym środowiskiem lokalnym. Próby korelacji działań środowiska lokalnego w przeciwdziałaniu agresji przedstawiono również w prezentowanej pracy.
Rozdział II to analiza szkolnego systemu profilaktyki agresji. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o skuteczny system profilaktyki agresji zaprezentowano formy działalności wychowawczej i zapobiegawczej oraz działania profilaktyczne stosowane w szkole podstawowej miasta Szczecina. Są one ścisle skorelowane i zgodne z funkcjonujacym w placówce Programem Wychowawczym Szkoły oraz oparte na procedurach postepowania zebranych w Programie Profilaktycznym. Działania adresowane są do wszystkich uczniów szkoły, ich rodziców, opiekunów i nauczycieli. Obejmują takie przedsięwzięcia jak dziagnozę środowiska szkolnego, rodzinnego, rozwój alternatywnych dla patologii form aktywności, zapobieganie niepowodzeniom szkolnym, ksztaltowanie umiejętności prospołecznych, pedagogizację rodziców.
Wysiłki naukowców ukierunkowane na pełne wyjaśnienie przyczyn agresji mają ogromne znaczenie i winny być kontynuowane. Już obecnie, dzięki efektom tych badań możemy przewidywać w pewnym zakresie, zwłaszcza u ludzi młodych, prawdopodobieństwo pojawienia się antyspołecznych, agresywnych skłonności.
1. TEORETYCZNA ANALIZA PROFILAKTYKI AGRESJI W ŚWIETLE LITERATURY
Z powodu różnych źródeł agresji, charakteru, motywacji, form i rodzajów stworzenie definicji tego pojęcia nie jest zadaniem łatwym. Różni autorzy, różne dyscypliny naukowe i różne szkoły skupiały uwagę na pojęciu agresji zależnie od stawianych sobie celów badawczych i zapatrywań. W literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele definicji agresji i różne koncepcje typologii. W potocznym słownictwie termin ten ma wiele znaczeń i jest najczęściej rozumiany, jako wyrządzanie komuś krzywdy, wyładowanie gniewu, zniszczenie jakiegoś przedmiotu. Często w literaturze przedmiotu pojawia się zamiennie z terminem agresja termin przemoc. „ Ma ono znaczenie bliskie terminowi agresja. Przemoc ujmuje się w węższym i szerszym zakresie; niekiedy te zakresy nakładają się w większym lub mniejszym stopniu. Kiedy indziej terminy przemoc i agresja są używane zamiennie. Dość często przez przemoc rozumie się tylko agresje fizyczną.”1
Termin agresja pochodzi z języka łacińskiego, w którym słowo agressio oznacza napad, a słowo agressor – rozbójnika. Agresja występuje w każdej grupie wiekowej. Przedmiotem agresji mogą być ludzie, zwierzęta, rośliny, przedmioty, instytucje, normy i idee, albo sam podmiot.
Agresja według Słownika Języka Polskiego to ,,zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobnikach lub rzeczach ”2W słowniku pedagogicznym agresja to „działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u człowieka niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji”3. Agresja jest więc działaniem na szkodę jednostki lub jej własności i tego działania nie da się społecznie usprawiedliwić. Dla zaspokojenia własnych potrzeb lub z powodów trudno wytłumaczalnej wrogości agresywny człowiek oddziałuje agresywnym zachowaniem lub przemocą na osoby lub przedmioty ze swojego otoczenia. Charakterystyczna dla zachowań agresywnych jest równowaga w sile psychicznej lub fizycznej pomiędzy osobami. Ta równowaga oznacza, że druga osoba ma zbliżone możliwości zarówno, jeżeli chodzi o zachowania agresywne, jak i zdolność do skutecznej obrony. Natomiast o przemocy można mówić w wypadku nierównowagi sił, wtedy gdy osoba posiadająca przewagę fizyczną lub psychiczną używa jej przeciw osobie słabszej.
Według definicji przyjętej w Słowniku Języka Polskiego PWN przemoc jest to: „(…) siła przeważająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie; czyny bezprawne, dokonywane z użyciem fizycznego przymusu; gwałt”.4 W szerszym rozumieniu przemoc to nie tylko działania wywierające skutki w sferze fizycznej, lecz również w psychice ofiary. Problemy definicyjne pojęcia agresji i przemocy wynikają przede wszystkim z ich wieloznaczności. ,,Z jednej strony agresja i przemoc są terminami pokrewnymi, ponieważ odnoszą się do tych samych stanów i zachowań psychicznych, a z drugiej, różne z uwagi na przyczyny, skutki i skalę negatywnych zachowań, których dotyczą.”5
Otto Speck przez przemoc rozumie „wywieranie fizycznego lub psychicznego nacisku na osoby i/lub zawładnięcie rzeczami w celu przeforsowania własnych zamiarów albo udaremnienia zamiarów innym osobom.”6 Według Jerzego Pospieszała ,, celem agresji jest zaszkodzenie ofierze’’, a przemoc to ,,wszelkie nieprzypadkowe akty - słowne i fizyczne- godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody jednostki wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji.”7 Pojęcie przemocy według definicji Światowej Organizacji Zdrowia „to celowe użycie siły fizycznej, zagrażające lub rzeczywiste, przeciwko sobie, komuś innemu, przeciwko grupie lub społeczności, co powoduje lub jest prawdopodobne, że spowoduje zranienie, fizyczne uszkodzenie, śmierć, ból psychologiczny, zaburzenie rozwoju lub deprawację. Przemoc dzieli się na trzy kategorie: przemoc skierowana na samego siebie, przemoc interpersonalna, przemoc grupowa.” 8
Przemoc – to zachowania agresywne i jednocześnie destruktywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób, /…/ w wyniku, których inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych9.
Z powyższych definicji naukowych wynika, iż przemoc jest działaniem intencjonalnym. Za przemoc zawsze odpowiedzialny jest sprawca, bez wzgledu na to, co zrobiła ofiara. Przemoc jest naruszeniem praw i dóbr osobistych jednostki, oraz takich praw i dóbr osobistych, które uniemożliwiaja jednostce samoobronę.
Najszersze spektrum przemocy moim zdaniem ujmuje w swoich poglądach J.Pospieszyl. Badacz uznaje, że przemocą są „(…) wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobista wolność jednostki lub przyczyniajace się do fizycznej a także psychicznej szkody osoby, wykraczajace poza społeczne zasady wzajemnych relacji”.10
Równiwż termin agresja ma wśród badaczy różne interpretacje.
W ujęciu biologicznym agresja to „zachowanie ograniczające swobodę drugiego osobnika albo skierowanie przeciw jego zachowaniu lub życiu.”11
Na gruncie psychologii „agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi” 12pisze znany autorytet i badacz psychologii agresji A. Frączek. Podobnie dla Zbigniewa Skornego agresja to „swoista forma zachowania przyjmująca postać inicjowanego ataku, powodującego powstanie określonych szkód materialnych lub moralnych”13
Socjolog Maria Libiszowska - Żółtkowska dokonując w swojej pracy przeglądu definicji agresji terminem tym określa „świadome i intencjonalnie wrogie zachowanie werbalne lub z użyciem siły fizycznej wymierzone w drugiego człowieka w celu zadania bólu cielesnego lub cierpienia psychicznego. W stosunkach między ludzkich agresja polega na łamaniu norm i zasad współżycia.”14Badaczka zwraca uwagę w powyższej definicji zarówna na świadomość jak i intencjonalność czynu. Natomiast Joanna Danielewska przez agresję rozumie „..każde zamierzone działanie - w formie otwartej czy symbolicznej - mającej na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego.”15
W pracy pedagogicznej najbardziej przydatne są definicje agresji szkolnej.
Takim terminem „ zwykle określa się zachowania i skłonności uczniów w szkole, zmierzające do wyrządzenia szkody określonym osobom, grupom społecznym lub ich własności”16 stwierdzają Wanda Dróżka i Teresa Giza w „Agresja i przemoc w szkole” pod redakcją Ireny Pufal-Struzik. Podobnie agresje pojmuje Bożena Matyjas na podstawie swoich badań w „Agresja i przemoc w szkole” pod redakcją I. Pufal- Struzik stwierdzając, iż „jest zachowaniem, którego intencją jest wyrządzenie szkody, zranienie kogoś…17
Wieloletnia nauczycielka Małgorzata Pomianowska w„Poradniku wychowawcy” przedstawia swoje spojrzenie na agresję, która ,, dotyczy rozmaitych zachowań powodujących fizyczną, psychiczną lub/i emocjonalną krzywdę innych ludzi /…./ to również rozpowszechnianie o kimś złośliwych plotek, celowe wykluczenie jednostki z grupy, przezywanie i drażnienie”18
Z powyższych definicji agresji wynika, iż niektórzy uważają, iż o agresji należy mówić tylko wtedy, kiedy skłonność ta występuje z intencją uszkodzenia kogoś lub czegoś. Inni natomiast rozpatrują zjawisko niezależnie od tego, czy osoba stawia sobie za cel skrzywdzenie, uszkodzenie, czy też traktuje zachowanie agresywne, jako narzędzie służące osiągnięciu innych celów. Zdaniem naukowców agresja nie zawsze jest aktem przemocy, może mieć charakter konstruktywny i oznaczać rozwój lub destruktywny, równoznaczny z przemocą.
Dla określenia przemocy między rówieśnikami pojawiło się w polskim języku określenie „bulling”. Słowo to określa nękanie, dręczenie.
Cechy tego zjawiska są następujące:
fizyczny, werbalny lub psychologiczny atak na osobę;
nierównowaga siły pomiędzy atakującym a ofiarą;
bezpodstawne nękanie ( dręczenie );
powtarzalność agresji;
wyraźny zamiar wywołania strachu lub skrzywdzenia;
Formy bulligu to oczernianie, ignorowanie, odrzucenie, zastraszanie. Dzieje się to najczęściej w szatni, w toalecie przed budynkiem szkoły. Uczniowie dręczeni mają niewielu przyjaciół, nie są lubiani w klasie i w szkole. Rzadko opuszczają lekcje, dużo czytają. Dręczyciele, natomiast, mają dużo kolegów, lubią przerwy śródlekcyjne, rzadko chodzą do kościoła, nie zwierzają się rodzicom. Sprawcami bulligu są i chłopcy i dziewczęta. I jedni i drudzy dręczą, bo uważają, że to jest zabawne. Jedni i drudzy bywają też zaszczuci, czują się ofiarami.
Tak jak wiele jest definicji agresji i przemocy tak wiele jest różnych sposobów klasyfikacji.
Najczęściej spotykana klasyfikacja w literaturze przedmiotu to wyróżnienie
Agresji fizycznej - może przybierać formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze.
Agresji werbalnej – jest jednym ze sposobów wyrażania uczuć negatywnych
w formie i treści wypowiedzi
Agresja czynna – jest działaniem szkodliwym dla osób lub przedmiotów, na które się je kieruje. Z reguły bywa głośna i widoczna.
Agresja bierna – jest próbą manipulacji drugą osobą, dokuczaniem jej lub ranieniem bez ryzykowania otwartego konfliktu.
Agresja bezpośrednia – jest skierowana na osoby będące powodem frustracji.
Agresja przeniesiona – jest skierowana ku osobom, które nie miały nic wspólnego z frustracją agresora.
agresję interpersonalną, skierowaną do drugiego człowieka
agresję z przemieszczeniem, skierowaną na obiekty zastępcze.
autoagresję czyli agresję skierowaną ku sobie .
Termin agresja jest bardzo trudny do precyzyjnego zdefiniowania, ponieważ dotyczy procesów i zjawisk bedących przedmiotem badań różnych dziedzin nauki min.: psychologii, psychiatrii, medycyny, socjologii i pedagogiki. Stąd tak duża liczba definicji i prób klasyfikacji tego zjawiska. Często w literaturze przedmiotu terminy agresja i przemoc są traktowane zamiennie lub używane, jako synonimy. Natomiast dla większości badaczy nie są to terminy jednoznaczne.
W bogatej literaturze tematu można znaleźć liczne opracowania przedstawiające koncepcje dotyczące źródeł i mechanizmów pojawiania się agresji. O powstaniu zaburzeń w zachowaniu decyduje wiele różnych czynników. Najczęściej wyróżnia się dwie podstawowe ich grupy:
- czynniki srodowiskowe (rodzina, grupa rówiesnicza, szkoła).
Czynniki biologiczne to przede wszystkim czynniki genetyczne, czyli materiał
genetyczny przekazywany przez rodziców dzieciom. Niektórzy uważaja, że mogą one stanowić podłoże upośledzenia umysłowego lub fizycznego, a nawet nieprawidłowego rozwoju osobowości. Do czynników biologicznych zaliczane są także czynniki paragenetyczne, oddziałujace w okresie zarodkowym i płodowym. Do nich zaliczyc można skutki chorób, urazów fizycznych, zaburzeń hormonalnych. Działania tych czynników jest ścisle zwiazane ze zdrowiem matki w okresie ciaży (przechodzeniem chorób zakaznych, sposobem odżywiania, używaniem alkoholu i nikotyny). Do tego rodzaju czynników należy zaliczyć jeszcze anomalie endokrynologiczne. W zależnosci od rodzaju hormonu moga one mieć różny wpływ na równowage organizmu a w efekcie zachowanie sie osoby. W diagnozie zachowań agresywnych czynni biologiczne są dość istotne i dlatego nie mogą być pominięte.
Czynniki środowiskowe nie są mniej ważne w kształtowaniu sie zachowań agresywnych. Do czynników tych trzeba zaliczy: rodzine, grupę rówieśniczą i szkołę, i na tych instytucjach społecznych skupię uwagę. Agresję w szkole warunkują także media. Szybkie rozpoznanie czynników wpływających na agresywne czyny dzieci i młodzieży jest pierwszym etapem na drodze do podjęcia działań wychowawczych i profilaktycznych. Do przyczyny agresywnych zachowań tkwiących w domu rodzinnym możemy zaliczyć: wykazywania przez rodziców nadmiernej tolerancji wobec zachowań dzieci, stosowanie agresji i przemocy przez rodziców wobec siebie, dzieci i innych ludzi, brak jasnych granic dotyczących zachowań dziecka, brak ciepła i zainteresowania sprawami dziecka, aprobowania agresywnych wzorów zachowania, podwójne wzorce rodziców, zaburzenie kontaktów uczuciowych między rodzicami a dziećmi.
Główna przyczyna agresywnego zachowania dzieci tkwi w dezorganizacji życia rodzinnego. ,,Agresywność ujmowana jako skłonność do zachowań przynoszących szkodę innym ma swoje podstawowe źródło w wychowaniu rodzinnym…” podnosi I. Obuchowska.19 Model pokoleniowej rodziny spotykającej się wspólnie choćby przy posiłkach został zupełnie zagubiony pędem życia i pogonią rodziców za dobrami materialnymi. Jest to przyczyną, iż obecnie dziecko żyje samotnie ze swoimi problemami i potrzebami, pozostawione przez wiekszość czasu samo sobie. W związku z takim modelem życia trudne staje się także zaspokojenie podstawowej potrzeby dziecka, potrzeby miłości i bezpieczeństwa.
Rodzice pełnią najważniejszą rolę w procesie kształtowania postaw dzieci. Są pierwszymi i najważniejszymi wychowawcami. Często zdarza się jednak, że ci rodzice upokarzają dziecko, ostro wytykają błędy, stawiają nadmierne wymagania, krytykują, stosują kary, wyśmiewaja, lekceważą osiągnięcia dziecka, niepodejmują z nim jakichkolwiek form współpracy, a także nie liczą się z jego rzeczywistymi możliwościami.W odczuciu dziecka powyższe sytuacje stają się źródłem żalu, poczucia odrzucenia. Jest to silny czynnik frustracyjny, a wywołana w ten sposób agresja utrudnia wszelkie kontakt. Postępowanie takie prowadzi także do deprywacji potrzeb dziecka, przede wszystkim potrzeb, miłości, czułości, przynależności, bezpieczeństwa. Niezaspokojenie ich może wyzwalać u dzieci wiele rodzajów agresji. Często popełnianym błędem przez rodziców jest nieświadome uczenie agresji poprzez przekazywanie dzieciom poleceń w rodzaju „nie płacz bądź mężczyzną”, ,,jak cię biją oddaj,” itp . W ten sposób rodzice pochwalają przemoc, oczekują jej i nagradzają za nią, co powoduje utrwalanie negatywnych wzorów zachowania. Dzieci nasiąkają domową atmosferą niepokoju i przenoszą ją do szkoły, szukając możliwości odreagowania swojej frustracji.
Dzieci i młodzież z domów, w których panuje przemoc i agresja żyją w atmosferze upokorzenia, bólu i nienawiści. Pojawiają się u nich zaburzenia emocjonalne typu: agresja, wybuchowość, upór, złość, nieumiejętność komunikacji i wyrażania uczuć. Są nieufne, rzadko opowiadają o sobie natomiast łatwo wpadają w złość, są wulgarne i agresywne w stosunku do otoczenia. Wynika to z tego, iż rodzice nigdy ich nie wspierali i nie ochraniali. Opiekunowie ignorują ich albo manifestują postawę wrogości, niezadowolenia z tego, że dziecko jest niedoskonałe i nie spełnia ich oczekiwań. W efekcie rozwijają u swoich dzieci cechy pogłębiające niepewność, przeświadczenie o tym, że są bezwartościowe, niezaradne a rodzice mają rację.
Niewłaściwe postawy osób z najbliższego otoczenia mogą prowadzić do zachowań agresywnych u młodych ludzi. Całkowity brak zainteresowania, odrzucenie sprawiają, że młody człowiek pragnie zwrócić na siebie uwagę innych, odczuwa też nieustanną potrzebę zainteresowania ze strony otoczenia. Jeżeli jest upokarzany, krytykowany, rodzi się w nim gniew, poczucie krzywdy. Zależy mu więc na tym, by odpłacić innym za swoje cierpienie. Dziecko może przenosić też agresywne zachowania np. niegrzeczne odpowiadanie, kłótnie, których jest świadkiem, na relacje z innymi ludźmi. Dzieci stają się agresywne również wówczas, gdy w swej działalności napotykają wiele zakazów i ograniczeń, skutkiem czego również ich potrzeba aktywności ruchowej i poznawczej nie zostaje zaspokojona. Obecnie psychologia humanistyczna apeluje, że agresja stanowi negatywny skutek wychowania autorytarnego, zniewalającego osobowość dzieci.
Agresywność dzieci ma związek także z częstością oraz intensywnością kar fizycznych stosowanych przez rodziców. Jak potwierdzają wyniki badań pedagogicznych, dzieci agresywne są częściej i surowiej karane niż dzieci nie przejawiające agresywności.
W rodzinach dzieci agresywnych powszechnie występuje również szkodliwy wzór interakcji, określany jako proces zniewalania rodzinnego. Jest to swoista forma wzajemnego kontrolowania się poprzez agresję i inne środki przymusu. W rodzinach tego typu brakuje życzliwych, wspólnego działania. Relacje dotyczą przede wszystkim wrogich i negatywnych reakcji. Rodzice, wymyślają i grożą dzieciom, besztają je, a dzieci kłócą się z nimi i nie słuchają ich, obie grupy wzajemnie dokuczają sobie i przeszkadzają. W takich warunkach zarówno dzieci jak i rodzice zaczynają stosować agresję w celu wzajemnego kontrolowania się i pozyskania założonego celu. Zjawisko to traktowane jest jako zniewolenie za względu na fakt, że członkowie rodziny osiągają cele dzięki groźbom, rozkazom i różnym zachowaniom wymuszającym. Przejawania takich bądź groźniejszych zachowań agresywnych w życiu późniejszym jest bardzo prawdopodobne.
W ostatnich latach coraz większą uwagę w życiu społecznym, zwraca się na zjawisko przemocy w rodzinie, ponieważ właśnie tam po raz pierwszy dziecko spotyka się z nią, czerpiąc już od najmłodszych lat swego życia złe wzorce zachowania. Skutki przemocy wobec dzieci są bardzo poważne. Oprócz uszkodzeń ciała, a nawet w skrajnych przypadkach śmierci powoduje ona długotrwałe, nawet trwające całe życie, zaburzenia emocjonalne. Ofiary przemocy w dzieciństwie tracą, często na całe życie, zdolność kochania innych ludzi i ufania im. Dzieci żyjące w środowiskach pełnych przemocy cierpią z powodu strachu i poczucia winy. Często są rozdarte emocjonalnie – jednocześnie kochają i nienawidzą prześladowcę. W wielu przypadkach czują się odpowiedzialne za przemoc i obwiniają się, że nie potrafią obronić przed nią matki czy rodzeństwa. Tak więc nie dla wszystkich dzieci rodzinny dom jest miejscem pełnym ciepła, miłości i bezpieczeństwa, a wręcz przeciwnie jest miejscem okrutnej krzywdy wyrządzanej przez tych, których najbardziej kochają.,,Na podstawie różnych badań longitudinalnych potwierdza się opinia, że wczesne zaburzenia natury emocjonalnej w zachowaniu wieku dziecięcego wykazuja silne powiązania z dewiacjami w wieku młodzieńczym i dorosłym”20
Dzieci przejawiające agresję powinny być kontrolowane i otoczone szczególna opieką przez rodziców, wychowawców.
Wiele przyczyn agresywnego zachowania dzieci związanych jest ze szkołą. Pomimo iż włśnie szkoła jest instytucją, której zawieżamy swoje dzieci i oczekujemy poszanowania odrębności, indywidualności, a nie narażania ich na ciagły stres. Tymczasem niestety zdarza się, że szkoła traci pozycję autorytetu czy miejsca, gdzie możnaby oczekiwać wykształcenia w młodym pokoleniu określonego systemu wartości. Procesy zachodzące w polskiej szkole są obecnie niepokojące, a intensywność przemocy z jaką dzieci i młodzież styka się w otaczającej rzeczywistości – jako obserwatorzy, ofiary i sprawcy, skłania do szczególnej refleksji, a także intensywnych prób poszukiwania zarówno źródeł, mechanizmów, jak i sposobów radzenia sobie z tą sytuacją. Szkoła jest to strukturą hierarchiczną, opartą na nierówności i dyskryminacji. Nierówność przejawia się w przewadze praw po stronie nauczycieli oraz w dominacji obowiązków po stronie uczniów.21 ,,Nie jest to instytucja przyjazna uczniom, staje się ona bowiem źródłem frustracji, lęku i obniżania własnej wartości. Źródła przemocy tkwiące w szkole mogą być wielorakie:
Mogą wynikać z relacji między nauczycielami a uczniami,
Źródłem mogą być niepowodzenia w nauce szkolnej,
Ocena szkolna,
System kar stosowanych przez nauczycieli, godzący w godność ucznia i upokarzający go,
Brak akceptacji uczniów przez nauczyciela i odwrotnie,
Niedocenianie jego pracy,
Pośpiech,
Nadmierne wymagania stawiane uczniowi,
Przewaga funkcji dydaktycznej,
Przepełnione klasy,
Programy nauczania dostosowane do możliwości uczniów zdolnych.”22
Tolerancja dla przemocy, sporadyczne interwencje,
Niespójne metody, stosowanie nieskutecznych, stereotypowych kar
Brak ukazania negatywnych skutków przemocy
Przyczynami przemocy ze strony nauczycieli wobec dzieci są:
Stres zawodowy i brak umiejętnosci radzenia sobie z nim
Agresja ze strony dzieci- niemożność zapanowania nad klasą i utrzymania w niej dyscypliny
Przepracowanie
Wypalenie zawodowe
Niedocenianie zawodu
Problemy osobiste, trudności materialne
Niepewność pracy
Manipulowanie uczniami, przedmiotowy stosunek do ucznia, negatywny stosunek do samych uczniów
Brak wiary we własne umiejętności pedagogiczne,
Do niekorzystnych czynników wywołujących zachowania agresywno – przemocowe w środowisku szkolnym zalicza się także:
Obowiązki związane z uczęszczaniem do szkoły – np. uczeń musi chodzić do szkoły, musi przebywać w zamkniętej przestrzeni, musi odrabiać lekcje itp.,
Konieczność podporządkowania się cudzym decyzjom sterującym aktywnością – np. to nauczyciel decyduje o czasie pracy i relaksu na lekcjach, o tempie pracy, ilości materiału przeznaczonego do nauczenia, uczeń nie ma możliwości wyrażania własnych opinii,
Ograniczanie wyboru działania – np. narzucone są sposoby i reguły działania
Presję czasową – np. ponaglanie ucznia do szybszego mówienia, czytania lub pisania,nagłe niespodziewane i częste kontrole wiadomości, niewystarczająca ilość czasu na wykonanie ćwiczenia,
Niesprawiedliwe ocenianie – np. strach przed niesłuszną oceną,
Częste upomnienia – np. wytykanie wad, strach przed poniżaniem przed rówieśnikami,
Nadmierne zagęszczenie w szkole—np. ciasne korytarze, przepełnione klasy,
Różnorodne sytuacje szkolne mogą wzmacniać tendencje uczniów do zachowań agresywno – przemocowych bądź też stwarzać dobre warunki do kształtowania pozytywnych postaw i tworzenia satysfakcjonujących relacji międzyludzkich. Powszechnie wiadomo, że zachowania większości dzieci w klasie ulega znacznym zmianom, w zależności od tego, który nauczyciel uczy w danym momencie. Bowiem zachowanie nauczyciela wpływa znacząco na kształtowanie się wśród uczniów postaw zarówno tych pozytywnychjaki i tych niepożadanych- lekceważących lub agresywnych. Nauczyciel zrelaksowany, odczuwajacy zadowolenie z pracy, bardziej zwracajac uwagę na pozytywy niż negatywy, nie oczekujacy, że uczniowie będą doskonali, umiejący przebaczać i zapominać będzie rozbudzał w swoich uczniach pozytywne emocje w przeciwieństwie do nauczyciel traktującego uczniów przedmiotowo. Ten drugi może nasilać u uczniów poczucie bezradności, podporządkowania, albo przeciwnie, wewnętrzny gniew i opór, które muszą znaleźć swoje ujście. Inna sytuacją powodujacą zachowania agresywne to faworyzowane czy uprzywilejowanie niektórych uczniów. Taka postawa nauczyciela rozwija zarówno postawy egoistyczne z jednej strony jak i zawistne, zazdrosne z drugiej. Wszystkie mogą prowadzić do zachowań przemocowych u uczniów.
Przymusowe, wielogodzinne siedzenie na krzesłach, hałas, stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek, chłód emocjonalny nauczycieli w stosunku do uczniów i złe komunikowanie się z nimi (poniżanie, ośmieszanie przed klasą, straszenie, podkreślanie władzy nauczyciela, itp.), relacje oparte tylko na wymaganiach bez nagradzania i wzmacniania pozytywnego, zbyt dużo wymagań bez uwzględnienia potencjału i możliwości uczniów, niesprawiedliwość w traktowaniu i ocenianiu , mało uwagi poświęconej w rozładowanie napięć podczas lekcji, nuda i schematyczność są przyczynkami do agresywnego zachowania. Inne problemy mogą być związane ze stylem nauczania - ilością omawianego materiału, tempa, wymagań. Można jednak dotrzeć do psychiki nawet najtrudniejszych uczniów, jeśli zapewniim się poczucie komfortu psychicznego, bezpieczeństwa - będzie się im okazywało szacunek i dbałość, zachętę do poszukiwania własnych możliwości uczenia się. Aby mieć sukcesy w pracy z takimi uczniami trzeba mieć optymistyczne nastawienie i dużą zdolność empatii, stwarzać atmosferę wzajemnej troski i wsparcia.
W większości przypadków jednak szkoła traktuje wszystkich uczniów w ten sam sposób, akceptując ich różnorodność. Ponadto szkoła wpływa pośrednio na wszystkie relacje społeczne jednostki, przygotowując ją do pełnienia różnych ról w społeczeństwie w sposób nienaruszający porządku i norm społecznych. I te cele szkoły zwykle pozostają w sprzeczności z potrzebami ludzi młodych, pragnących niezależności i poświęcania im należytej uwagi. Również stawiane przez nauczycieli wymagania oraz strategie stosowane w celu zdyscyplinowania grupy, ignorowanie indywidualnych potrzeb uczniów powodują uczucie buntu i wewnętrznego gniewu.
Zupełnie odmiennym uwarunkowaniem agresji w szkole jest wręcz niechęć czy może ignorowanie przemocy szkolnej przez nauczycieli. Zjawisko to dotyczy tz. fali, szkolnej która podobnie jak w wojsku, jest niezwykle skuteczną metoda okiełznania najmłodszego rocznika. Przerażeni, sterroryzowani pierwszoroczni łatwiej ulegają kadrze, zdyscyplinowanie ich wymaga znacznie mniejszego wysiłku. Łatwiej też tolerują przemoc i akty niezrozumiałej niesprawiedliwości Mniej jest skarg dotyczących przemocy. Wszystko wpisuje się w schemat, ze tak ma być i nie da się niczego zmienic. Istnienie fali sprawia, że hierarchia szkoły staje się bardzo wyrazista, łatwa do ogarnięcia dyrekcja – nauczyciele – ostatni rocznik – środkowy rocznik – długo, długo nic – koty. Dlatego w wielu szkołach fala staje się istotnym elementem tzw. ukrytego programu wychowawczego.
Brak zainteresowania dorosłych problemami dorastającej młodzieży przyczynia się do tego, że szukają oni zrozumienia wśród rówieśników, gdzie nie czują się anonimowi. Ich wpadki i porażki zostają zrekompensowane, a problemy rozwiązuje się wspólnie z kolegami często siłą. Poza tym dzieci konfliktowe , trudne nie zdobywają łatwo przyjaciół. Najczęściej są odrzucane przez rówieśników. To sprzyja przyłączeniu się do antyspołecznych grup rówieśniczych, w których agresywni sami stają się jednocześnie celem agresji. Zatem wzrasta prawdopodobieństwo, że oni również staną się agresorami. Grupy rówieśnicze rodzą się spontanicznie, a o ich powstaniu decyduje przede wszystkim teren spędzania wolnego czasu, wspólne zainteresowania, miejsce zamieszkania. Zaczynają odgrywać istotną rolę dla młodych ludzi, gdy słabnie ich więź z rodziną. Grupa pozbawiona kontroli ze strony dorosłych stanowi wyjątkowo atrakcyjną wartość i staje się tym środowiskiem, z którym dziecko szuka kontaktu i oparcia. W każdej grupie rówieśniczej i młodzieżowej istnieją normy, które bywają niekiedy sprzeczne z wzorami i normami uznawanymi przez dorosłych, ale pozwalają osiągnąć cele grupy, jak również utrzymać jej istnienie. To najczęściej w grupach dochodzi do pierwszych wspólnie popełnionych przestępstw, napadów, bójek, brania narkotyków, picia alkoholu, palenia papierosów. Często aby zdobyć pieniądze na dobra materialne, alkohol czy inne środki odurzające nieletni skłaniają się do kradzieży. Główne funkcje agresji w sytuacjach grupowych to: stworzenie wyrazistego podziału na „my” i „oni”, podkreślenie granic „obszaru” funkcjonowania własnej grupy, wyostrzenie reguł identyfikacji z grupą odniesienia, potwierdzenie swojego związku ze światem zewnętrznym, szczególnie dla jednostek w tym świecie odrzucanych, podniesienie poczucia orientacji w świecie - grupa ułatwia bowiem tworzenie klarownego obrazu świata, wzrost poczucia kontroli otoczenia poprzez wykorzystanie siły grupy, podniesienie samooceny, ułatwienie samoidentyfikacji, jako, że stanowi ona odbicie własnej osoby. Są to podstawowe elementy, które odgrywają kluczową rolę w stabilizowaniu się poczucia własnej wartości. Grupa rówieśnicza akceptuje agresję i sama ją wyzwala czym przyciąga nowych członków.
Młodzież bardzo chętnie przystępuje dzisiaj do różnego rodzaju grup nieformalnych Wiąże się to z chęcią zwrócenia na siebie uwagi, manifestacją odczuwalnych problemów i trudności, a poza tym zachowania rówieśników w pewnym okresie życia stają się dla młodych ludzi jedynym wzorcem zachowań. Im starsze dziecko, tym wpływ grupy rówieśniczej staje się bardziej znaczący. Grupy uczą współdziałania, dają poczucie bezpieczeństwa i przynależności, stwarzają możliwość wymiany poglądów. Stwarzają warunki do podejmowania bardziej śmiałych i odważnych zachowań. Mogą też zachęcać i dopingować do podejmowania zachowań ryzykownych, w tym agresywno – przemocowych. Grupa rówieśnicza może także modelować takie zachowania i osłabiać poczucie indywidualnej odpowiedzialności. W sytuacjach gdy rodzina i szkoła często nie spełnia swych naturalnych funkcji młodzież sama wyznacza sobie cele i zasady funkcjonowania. Szuka akceptacji nawet za cenę przekroczenia prawa.
Zarówno badania, jak i potoczne obserwacje pokazują, że młodzi ludzie zachowują się bardziej agresywnie, gdy mają okazję obserwować kogoś zachowującego się ten sam sposób. Jeżeli taka jest sprawcą przemocy, np. popycha, zabiera przedmioty, knuje intrygi przeciw koleżance lub koledze - na pewno znajda się osoby, które takie zachowania będą powtarzać . Wpływ grupy rówieśniczej:
Naśladowanie lidera grupy;
Zdobycie popularności w grupie;
Brak indywidualnej odpowiedzialności za popełnione czyny;
Malejące poczucie winy.
Dzieci mogą przyłączyć się do prześladowania kolegów, ponieważ naśladują osobę z grupy, która zachowuje się agresywnie i odnosi korzyści. Naśladowany uczeń stosujący przemoc nie spotyka się z negatywnymi konsekwencjami ze strony dorosłych. Zyskuje lub utrzymuje więc swoja popularność . Często jest to chęć zdobycia władzy i zapewnienia sobie satysfakcjonującej pozycji w grupie rówieśniczej bądź naśladują osobę w grupie, gdyż sami są niepewni w niej swojej pozycji lub chcą podobać się przywódcy grupy. Dodatkowo widzą, że uczeń agresywny nie traci swojej popularności - silny, nieustraszony i wytrzymały jest zazwyczaj przedmiotem podziwu.
W grupie rozmywa się ponadto odpowiedzialność, bo jeżeli jest się jednym z wielu odpowiedzialność słabnie i zmniejsza poczucie winy. Długotrwałe dokuczanie ofierze powoduje, że uczniowie zmieniają do niej swój stosunek; prześladowanie ofiary czyni ją w oczach dzieci mniej wartościową, zasługuje na taki los – poczucie winy maleje, wyrzuty sumienia słabną, obniża się poziom kytycyzmu, autokontroli, nie działają hamulce moralne.
Grupa nieformalna jako środowisko , w którym przebiega socjalizacja uczy, iż agresja jest trwałym sposobem radzenia sobie w świecie, wpaja przekonanie o skuteczności posługiwania się agresją jako emocją i postawą.
Zależność pomiędzy przemocą oglądaną w programach telewizyjnych, a skłonnością do aktów przemocy w realnym życiu obserwuje się od dawna. Można usłyszeć również spory – czy to agresja w telewizji wzmaga skłonność do przemocy
w prawdziwym życiu, czy odwrotnie: to osoby o skłonnościach do agresji lubią je oglądać na ekranie. Biorąc pod uwagę wpływ mediów na zachowanie i światopogląd szczególnie u ludzi młodych – bardziej prawdopodobna wydaje się odpowiedź, iż sceny pełne agresji, przemocy mają przełożenie na realne życie.
Pod koniec 2000 roku w czterech polskich stacjach telewizyjnych zarejestrowano w ciągu godziny prezentowanych średnio 5 brutalnych obrazów, w których ginie jedna osoba. Oczywiście statystyka nie daje pełnego obrazu rzeczywistości, nosi bowiem w sobie pewne kłamstwo i uogólnienia. Jednak bez wątpliwości wskazuje na pewną stałą relację między oglądaniem telewizji, a zachowaniami agresywnymi w życiu. Oglądane sceny przemocy z reguły ukazują, że zabicie kogoś nie wiąże się z konsekwencjami prawnymi, nie mówiąc już o rozterkach natury moralnej. Tak zwana „kultura popularna” upodobała sobie szczególny rodzaj śmierci – zabójstwo, śmierć tragiczną, które traktowane są instrumentalnie, zostają uprzedmiotowione i podporządkowane komercyjnym interesom nadawcy. W dzisiejszych czasach już najmłodsze dzieci są uzależnione od telewizora.Tym czasem wielu psychologów podkreśla, że częste oglądanie przemocy w telewizji prowadzi do nasilenia się zachowań agresywnych. W procesie uczenia się przez modelowanie, młodzi ludzie powtarzają później różne formy przemocy. Przemoc na ekranie pobudza w człowieku agresywne wzorce zachowania i prowadzi do tego, że dana osoba staje się coraz mniej wrażliwa na akty przemocy zachodzące w jej otoczeniu traktując je jako coś normalnego. Telewizja zdominowana jest przez filmy, bajki, programy, w których przemoc, spryt, okrucieństwo i agresja są na porządku dziennym. Oddziaływuje na uczucia dziecka wywołując silne przeżycia emocjonalne, spowodowane oglądaniem nie tylko scen grozy, okrucieństwa, ale także innych treści o dużym napięciu dramatycznym lub pozornie tylko pozbawionych ładunku dramatycznego. Media proponują negatywne wzorce postępowania i antywartości. Niszczą więzi międzyludzkie i wszelkiego rodzaju autorytety. Czynią widzów niewrażliwymi na sceny przemocy, obniżają poziom empatii, współczucia. Podwyższają próg tolerancji wobec przemocy, szczególnie, gdy nie pokazują cierpienia ofiary przemocy i negatywnych skutków przemocy, a napięcie u napastnika po zastosowaniu przemocy znika. Taką samą rolę spełniają filmy na kasetach wideo, CD czy gazety propagujące wzorce życia na luzie, swobodę seksualną, lansujące człowieka bez skrupułów, posiadającego pieniądze. Oglądanie przemocy wpływa na uczenie się przez dzieci agresywnych zachowań, a wyraźnie uczą się agresji, gdy:
Pokazywana forma przemocy przynosi sprawcy satysfakcje, nagrodę lub nie jest ukarana;
Jest demonstrowana przez atrakcyjna osobę, z którą dziecko może się łatwo utożsamić;
Jest dokonywana jednocześnie przez wiele osób;
Jest usprawiedliwiona wyższymi racjami społecznymi;
Jest pokazywana realistycznie i atrakcyjnie i można ją naśladować.
Inne dostępne źródło agresji to gry komputerowe. Gry takie angażują emocjonalnie dziecko w przeżywaniu przemocy . Zdecydowana większość gier komputerowych to gry wojenne, których głównym tematem są mniej lub bardziej plastycznie przedstawione zmagania, pojedynki i bitwy. Największą popularność zyskują te gry, które najelastyczniej i realistycznie przedstawiają unicestwienie przeciwnika. Nie zagłębiając się w zawiłość fabuły można stwierdzić, że celem jest „zabić wszystko co się rusza”, przemieszczając się w upiornej scenerii spalonych korytarzy, podziemi czy miast. Bohater, w którego wciela się gracz, ma za zadanie unicestwić wszystkie napotkane stworzenia, uwzględniając w tym celu w zależności od charakteru gry, użycie pięści, noża, siekiery, piły tarczowej, karabinu czy wyrzutni rakietowej.Nie należy zapominać, że gry komputerowe zaadresowane są dla dzieci i młodzieży, a bardzo rzadko cenzurowane przez rodziców. Szczególna szkodliwość gier komputerowych wynika z kilku przesłanek. Po pierwsze z ich ogólnej dostępności, po drugie z faktu, że są odbierane ze szczególnym skupieniem i dzięki temu pozostawiają szczególnie wyraźne piętno na wyobraźni odbiorcy, co wynika z jego osobistego zaangażowania się w akcję. Użytkownik wciela się w postać bohatera i utożsamia z dokonywaną przez niego eksterminacją wroga. Wprawdzie nie ma pewności, że każde dziecko uczestnicząc w ekranowej przemocy będzie naśladować i przenosić swoje doświadczenia z rzeczywistości filmowo - komputerowej do realnie istniejącej, to jednak niekwestionowany jest pogląd, że pozostają one w pamięci dziecka i mogą prędzej czy później dać o sobie znać.
Media skutecznie wzmagają zachowania agresywne pokazując bohaterów, którzy przemocą zwyciężają i zyskują uznanie wśród innych. Przyczynia się to do tego, że i oglądający też zaczynają rozwiązywać swoje problemy stosując przemoc i jeżeli poprzez takie zachowania uda im się realizować cele, będą stosować przemoc zawsze. Przeprowadzone badania wskazują, że pokazywane czy też publikowane obrazy i informacje mają wpływ na modelowanie zachowań agresywnych, w szczególności u dzieci i młodzieży. Im młodsze dziecko tym większe prawdopodobieństwo, że będzie miało trudność w odróżnianiu w treściach medialnych fikcji od realiów otaczającego środowiska.
Przemoc i agresja pokazywane w mediach mają wpływ na wzrost tolerancji i zwiększają gotowość do przejawiania zachowań agresywno – przemocowych, zaburzają także poczucie bezpieczeństwa prowadząc do powstawania lęków i niepokojów. Wydaje się, że wysiłki naukowców ukierunkowane na pełne wyjaśnienie przyczyn agresji mają ogromne znaczenie i winny być kontynuowane. Już obecnie, dzięki efektom tych badań możemy przewidywać w pewnym zakresie, zwłaszcza u ludzi młodych, prawdopodobieństwo pojawienia się antyspołecznych, agresywnych skłonności. Dzięki temu można podejmować coraz skuteczniejsze interwencje w postaci doradztwa psychologicznego dla rodzin i osób szczególnie zagrożonych. Te same skłonności, które powodują cierpienie, jeżeli zostaną właściwie wykorzystane pozwolą na naprawdę duże osiągnięcia. Chcac przeciwdziałać czy też walczyć z jakimś niekorzystnym zjawiskiem, powinno sie ukierunkowywać działania nie na jego skutki, ale na przyczyny. Dopiero likwidacja przyczyn może gwarantować skuteczność walki z niepożadanymi przejawami tego zjawiska. Trzeba jednak znac te przyczyny i umieć z nimi walczyć, a to nie zawsze jest takie proste i możliwe do zrealizowania.
1.3. Przejawy zachowań agresywnych młodzieży szkolnej
,,Zwykle wymieniane są dwa rodzaje zachowań uznawanych za przemoc
i agresję: fizyczne - takie jak bicie, kopanie, plucie, niszczenie czyjejŚ własności,
rzucanie przedmiotami czy wymuszanie pieniędzy oraz słowne, do których
można zaliczyć: wyzywanie, przezywanie, wyśmiewanie, ośmieszanie, obra-
żanie, grożenie itd. Do tego oczywistego podziału warto dołączyć jeszcze jedną
kategorię zachowań agresywnych tj. niewerbalne takie jak: grożenie pięścią
i pokazywanie nieprzyzwoitych gestów. Tego rodzaju zachowania mogą speł-
niać tę samą rolę co wymienione wcześniej zachowania słowne, polegającą
na zastraszaniu lub obrażaniu innych.”23 W zachowaniu agresywnym młodzieży szkolnej widoczne są wszystkie formy negatywnych zachowań.
Z badań przeprowadzonych przez Światową Organizację Zdrowia wynika, że trzy czwarte uczniów podstawówek i co drugi gimnazjalista w Polsce doświadczyli różnych form przemocy w szkole. Przejawy zachowań agresywnych młodzieży szkolnej są wielorakie. Mają na nie wpływ czynniki pozaszkolne czyli nieodpowiedni wpływ rodziny i pozaszkolnego środowiska jak i czynniki szkolne wypływajace z wadliwego funkcjonowania placówki. Do czynników pozaszkolnych można zaliczyć: złe funkcjonowanie osobowości ucznia, kłopoty w nauce, nieumiejętność przystosowania się, zazdrość w odniesieniu do kolegów, przesadna rywalizacja w nauce, zazdrość o oceny, przynależnośc do nieformalnej grupy rówieśniczej itp. Nieodpowiedni wpływ rodziny i pozaszkolnego środowiska to destruktywny wpływ środowiska rodzinnego, konflikty w domu rodzinnym, zróżnicowane postawy wychowawcze rodziców, konflikt między rówieśnikami, dominacja starszych kolegów nad młodszymi. Czynniki szkolne przejawiają się w anonimowości uczniów, braku współpracy szkoły z rodzinąc, a także nieprawidłowo funkcjonującym w tej szkole nauczycielem. Ten niewłaściwie funkcjonujacy pedagog jest postrzegany przez młodzież jako:
Niesprawiedliwy, mściwy, niedyskretny, nieuczciwy, nieodpowiedzialny
Nieciekawie prowadzący zajęcia edukacyjne i wychowawcze
Niechętny w niesieniu pomocy wychowankom
Obojętny na sprawy wychowanków
Nie kontaktowy, niedostępny
Pochopny, nierozważny w wydawaniu opinii
Mało inteligentny
Złośliwy, naruszający godność dziecka
Niesamodzielny, odtwórczy, bierny.
Niesprawiedliwy w ocenianiu,
Stwarzający sytuacje stresowe.
Powyższa ,,opinia” uczniowska jest o tyle konkretna, że wyrasta bezpośrednio z praktyki, nie jest wyedukowana abstrakcyjnie. Uczniowie równie precyzyjnie mówią o pozytywach nauczyciela-wychowawcy, o których wiedzą z praktyki, iż ułatwiają mu życie w szkole jak i o negatywach, których ujemne działanie odczuli.
Przyczyny szkolne mające wpływ na agresywne zachowania młodzieży to też przeciążone programy nauczania, brak indywidualizmu pracy, mało atrakcyjne zajęcia.
Przemoc w szkole może się pojawić w relacjach uczeń – uczeń, a forma przemocy stosowana w tej relacji to:
Bicie, kopanie, zamykanie, popychanie
Zamierzone znęcanie się nad kolegami, psychiczne, społeczne
Krzywdzenie materialne
Zmuszanie do palenia, picia, brania narkotyków
Ośmieszanie, zastraszanie
Wymuszenia finansowe, wyłudzanie pieniędzy, rabunki
Szykanowanie, wulgaryzmy, szantaż, groźby
Izolowanie od grupy
Plotkowanie, namawianie się
Przezwiska, dowcipy, ośmieszanie
Obmawianie, oczernianie, szkalowanie
Zastraszanie
Zmuszanie do palenia, picia, brania narkotyków.
Jednym z ostatnio opisywanych w mediach przypadków szkolnej przemocy w relacji uczeń – uczeń jest pocięcie żyletką szyi czternastolatka, który nie chciał miauczeć na polecenie starszej koleżanki. Uczennica jednego ze świnoujskich liceów kilkakrotnie podchodziła do uczniów pierwszej klasy i kazała im miauczeć. Jeden ze zmuszanych do uległości uczniów nie podporządkował się życzeniu zaledwie o dwa lata starszej koleżanki i ,,za karę” został pocięty po szyi żyletką.
Innym drastycznym przykładem stosowania agresji relacji uczeń – uczeń w tym przypadku starszych roczników wobec młodszych, jest zwyczaj swoistego chrztu szkolnego tak zwane kocenie. Przejawia się w zmuszaniu uczniów do określonych zachowań. Bardzo często jest tutaj naruszana nietykalność cielesna ucznia. Na przykład starsi uczniowie moczą głowę w toalecie młodszym uczniom, każą im sprzątać łazienkę itp.
Kolejm równie tragicznym przykładem przejawianej agresji w szkole jest zachowanie uczniów jednego z gimnazjów w Gdańsku. Gdy w czasie lekcji polskiego nauczycielka wyszła z klasy, kilku uczniów otoczyło koleżankę z klasy, rzucili dziewczynkę na ławkę, ściągnęło z niej spodnie i majtki. Chłopcy klęli, obmacywali jej nagi brzuch, głośno się śmiejąc udawali, że gwałcą. Jeden z nich nagrał 20-minutową scenę kamerą w komórce. Świadkami byli inni uczniowie. Gdy nauczycielka wróciła do klasy, nikt z uczniów nic nie powiedział. Następnego dnia 14-latka powiesiła się.
Podobnych wsrząsających przykładów niestety można przytaczać więcej.
Coraz częstszym zjawiskiem w polskich szkołach jest kierowanie agresji na nauczycieli i pracowników placówki. Przejawia się to w:
Niechęci do nauki—przychodzenie na lekcje bez zeszytów, będac nieprzygotowanym
Lekceważącym stosunku do nauczycieli
Arogancji wobec nauczycieli i innych pracowników szkoły
Agresji lub biernego opóru wobec nauczyciela
Wulgaryzmach w stosunku do pracowników szkoły
Groźbach wobec nauczycieli
i coraz cześciej stosowanej przemocy fizycznej.
Najgłośniejszymi przykładami agresji szkolnej były wypadki, które miały miejsce w toruńskim technikum budowlanym. Uczniowie jednej z klas regularnie znęcali się nad nauczycielem języka angielskiego. Podczas majowej lekcji kilkunastoletni oprawcy nagrali nawet swoje wyczyny przy użyciu kamery. Opis wyczynów toruńskich uczniów opublikowała „Gazeta Wyborcza”, a telewizja TVN wyemitowała film nakręcony podczas feralnej lekcji. Nauczycielowi m.in. wycierano twarz gąbką, założono na głowę kosz na śmieci, wykręcano ręce. Jeden z uczniów stanął naprzeciw anglisty i wykonywał gesty naśladujące masturbacje, a jedna z dziewcząt prowokowała go seksualnie.
Zjawisko przemocy uczniów wobec pojedynczych nauczycieli dotyczy najczęściej uczniów szkół ponadpodstawowych, często szkół zawodowych. Może być związane z dysfunkcją całego systemu funkcjonowania danej szkoły, w którym brakuje współpracy i wspólnej koncepcji wychowania niemniej jest przerażajace i zdecydowanie naganne.
Przejawów agresji skierowanej na budynek szkoły to;
dewastacja sprzętu szkolnego: urywanie klamek, malowanie po ścianach, niszczenie ławek i krzeseł, niszczenie urządzeń sanitarnych w toaletach,
kradzieże pomocy dydaktycznych.
Uczniowie dopuszczają się także zachowań, które noszą znamiona czynów karalnych w tym:
Grożenie użyciem pistoletu;
Uderzenia nauczyciela;
Przywłaszczenia pieniędzy powyżej 100 zł;
Przymuszania do zachowań seksualnych;
Grożenie użyciem gazu, noża, żyletki;
Niszczenie rzeczy nauczyciela;
Używanie w czasie bójki ostrych narzędzi;
Podpalanie miejsc w szkole lub poza szkołą;
Zaczepianie i prowokowanie do zachowań seksualnych.
,, W ostatnich latach daje się zauważyć obniżenie wieku sprawców przemocy zorganizawanej”24.Najcześciej są to przypadki grupowego wymuszania pieniędzy i przedmiotów, wykluczenia z grupy, przezywania. Najgroźniejszym procederem grupowym przejawiania przemocy jest zjawisko specjalnego „przyjmowania” nowych członków do danej społeczności( w tym przypadku pierwszogimnazjalistów) podobne do wojskowej ,,fali”. Szokującym przykładem tego procederu jest upubliczniony w mediach koszmar uczniów gimnazjum w Sosnowcu.
,,Na korytarzach sosnowieckiego Gimnazjum nr 16 łatwo rozpoznać pierwszoklasistów. Twarze mają pomalowane markerami w różne wzory. Starsi koledzy i koleżanki co chwilę ich łapią, przytrzymują i piszą na czole, policzkach i rękach. To koszmar. Ciągle jestem usmarowana - wzdycha jedna z dziewcząt. Pod grzywką miała napis „kotek”, na ręce - „kiciuś”, a pod nosem - wąsy. - Ci ze starszych klas sprzedają za 50 gr chusteczki nasączone chyba jakimś spirytusem. Mówią, że jak się przetrze, to rysunki schodzą - opowiadają pierwszoklasiści (...) Chłopaki mają gorzej. Drugo- i trzecioklasiści wypisują im na twarzach niecenzuralne słowa. - Nie mogą zetrzeć tego mazaka.(...) ”Fala” to normalka - potwierdzają uczniowie (...) moczenie głowy odbywa się zwykle po lekcjach, żeby nauczyciele nie nabrali podejrzeń na zajęciach na widok mokrych włosów. - Boję się, więc uciekam czasem z ostatniej lekcji. Jak przyszłabym do domu mokra, mama zrobiłaby w szkole awanturę, a ja miałabym przechlapane przez trzy lata - mówi 15-letnia dziewczyna.(...) ,,Rozmawiamy z uczniami od początku roku szkolnego. Żaden nam jeszcze nie powiedział, że malowanie buzi mu przeszkadza. Nie ma w tym przemocy, nikt nikogo nie przyparł do muru. Zresztą marker łatwo schodzi. Wystarczy przemyć buzię wodą” - mówi Hanna Słabosz, pedagog szkolny. Dodaje, że o moczeniu głów i wrzucaniu podręczników do ubikacji nie słyszała—publikuje Gazeta Katowice z 11.09.2006 roku.
Kolejny szokujący przykład: „Mój brat wrócił dziś wczesnym popołudniem z pierwszego dnia w gimnazjum przy zespole szkół w Kamionce” - napisał do nas pan Radosław (nazwisko do wiadomości redakcji). - Miał twarz pomalowaną czarnym, grubym flamastrem - relacjonuje. - Moim rodzicom i jemu samemu, to nie przeszkadzało. Ja uznałem, że to niepokojące. Zadzwoniłem do sekretariatu szkoły. Przedstawiłem się. Dyrektor Zbigniew Moskaluk stwierdził, że wprawdzie dyrekcja stara się z tym walczyć, ale takie rzeczy w jego szkole po prostu się zdarzają.... U nas „fali” nie ma - zastrzega. To taka forma pokazania młodszym uczniom kto tu rządzi. Ja nie bagatelizuję tego, co się stało, ale nie jest tak, że wszyscy się znęcają. Trudno wymagać, żeby już pierwszego dnia wychowawcy byli w stanie to kontrolować - oświadcza i obiecuje: - Jutro uczulę wychowawców na ten problem. ”25
Powyżej przedstawione przykłady, zaczerpnięte z ogólnopolskich mediów ukazuja wielkość szkolnej agresji. Przejawy zachowań agresywnych młodziezy szkolnej nie tylko szokuja i przerażają. Są także dowodem na nieskuteczność szkolnego systemu wychowawczego.
Inną formą przejawów agresji szkolnej jest cyberprzemoc. I choć nie jest ona bezpośrednio zwiazana ze środowiskiem szkolnym to coraz częściej tradycyjne konflikty rówieśnicze z terenu szkoły przenoszone są do Sieci. Przytoczonym przykładem tej formy przemocy młodzieży szkolnej jest dramat dwóch uczniów szkoły podstawowej. Dwóch gimnazjalistów z Lipian zmusiło młodszych kolegów z podstawówki do seksu oralnego. Swój „wyczyn” sfilmowali telefonem komórkowym i rozsyłali kolegom. Ofiarami 15-latka i jego o rok starszego kolegi byli dwaj uczniowie drugiej i piątej klasy podstawówki znajdującej się w tym samym budynku.. Film miał pojawić się także w internecie - opublikowały media w maju 2009 r.
Nie jest to przykład odosobniony. Każdego dnia gdzieś w Polsce jakieś dziecko odkrywa, że ktoś wypisuje w internecie kłamstwa na jego temat a, jego koledzy z klasy zaczynają dokuczać mu na przerwach. Każdego dnia inne dziecko dostaje przez telefon anonimowe pogróżki, w rezultacie czego droga ze szkoły do domu zaczyna wydawać mu się coraz bardziej niebezpieczna. To cyberprzemoc - forma terroru zapoczątkowana na przełomie XX i XXI wieku. Napastnicy prześladują swoje ofiary złośliwymi i obraźliwymi SMS-ami lub e-mailami. Bardziej drastyczną formą ataku jest sporządzanie witryn internetowych, wpisów na forach dyskusyjnych czy dręczenia przez komunikatory sieciowe takie, jak Gadu-Gadu lub Tlen.pl. Zamiarem internetowych agresorów jest zdyskredytowanie konkretnej osoby lub grupy ludzi czy nawet całych społeczności. Takie działania wynikają z poczucia anonimowości lub bezkarności sprawców i ułatwiane są np. zamieszczeniem witryny internetowej na serwerze w kraju, w którym pisemne groźby nie są przestępstwem.
Taka forma znęcania się nad swoimi ofiarami, zdaniem psychologów wynika z tego, że łatwiej poniżać, dyskredytować i szykanować, gdy istnieje szansa ukrycia się za internetowym pseudonimem i nie ma potrzeby konfrontacji z ofiarą oko w oko. Prześladowanie przez internet jest szczególnie groźne dlatego, że kompromitujące czy poniżające materiały są dostępne w krótkim czasie dla wielu osób i pozostają w sieci na zawsze, jako kopie na wielu komputerach, nawet po ustaleniu i ukaraniu sprawcy. Skala zjawiska jest zastraszająca – ponad połowa nieletnich użytkowników internetu czyli uczniów była ofiarą przemocy on-line. Była to przemoc werbalna(wulgarne wyzywanie, poniżanie, ośmieszanie, straszenie, szantaż). Taka sama ilość nastolatków była przynajmniej raz sfilmowana lub sfotografowana wbrew ich woli. Znaczny procent młodzieży doświadczył publikowania w Sieci filmów, zdjęć i informacji ośmieszających je - tak wynika z badań przeprowadzonych w 2007 roku przez Gemiusa, zleconych przez Fundację Dzieci Niczyje.
Kolejnym przejawem zachowań agresywnych młodzieży jest mobbing.
Do najczęstszych form mobbingu zalicza się: szykanowanie, izolowanie,
wyśmiewanie, wyszydzanie, obmawianie, plotki, ubliżanie.
Skutki niepowodzeń szkolnych bywają przejściowe lub trwałe i powodują, że potęgują się zaburzenia rozwoju, które były ich przyczyną. Często zaczynają pojawiać się też zaburzenia, które wcześniej nie istniały. Systematycznie pogarsza się też sprawność umysłowa i obniża zainteresowanie nauką. Obniża się ogólna odporność nerwowa ucznia i jego tolerancja na stres. Narastają konflikty emocjonalno- uczuciowe zarówno w środowisku domowym ucznia jak i szkolnym.
Zastanawiając się nad skutkami edukacyjnymi agresji ,,Najczęściej myślimy o szkodach, jakie są udziałem ofiar przemocy. Ale w rzeczywistości konsekwencje przemocy ponoszą wszyscy uczestnicy tych sytuacji. Długotrwałe pozostawanie w sytuacji przemocy wiaże się z przeżywaniem silnych, trudnych emocji, wpływa na sposób myślenia o sobie i innych, na relacje z otoczeniem, ma też wiele skutkow długofalowych.
Ofiary przemocy przeżywaja poczucie poniżenia i upokorzenia, lęk, rozpacz i smutek. Czuja się osamotnione, bezradne i bezsilne. Wstydzą się i czują się winne, że nie potrafią sobie poradzić. W szkole wpływa to negatywnie na koncentrację i w konsekwencji na wyniki w nauce. Długotrwałe pozostawanie w takiej sytuacji może prowadzic do zaburzeń somatycznych, często poważnych schorzeń. Długofalowe skutki bycia ofiara przemocy to obniżona samoocena i zaniżone poczucie własnej wartości, problemy społeczne – trudności w nawiazywaniu kontaktów, skłonność do izolacji, częste myśli samobojcze.
Dla sprawców przemocy konsekwencją jest utrwalanie się sposobu agresywnych zachowań na przyszłość, obniżanie się poczucia odpowiedzialności za własne działania, skłonność do zachowań aspołecznych, łatwe wchodzenie w konflikty z prawem.
Świadkowie przemocy, którzy nie potrafili się jej skutecznie przeciwstawić, przeżywaja dezorientację, często latami przechowuja poczucie winy, niezadowolenie i pretensje do siebie, uczą się bierności, bezradności i niereagowaniaw trudnych sytuacjach26.
Wszystkie te trudne dla ucznia sytuacje mogą oddziaływać na jego aktywność, złą koncentracją uwagi, być przyczyną przelotnych zainteresowań, osłabieniem procesów analizy i syntezy, nieumiejętnością zajmowania się czymkolwiek w ciągu dłuższego czasu, brakiem systematyczności, osłabioną zdolnością planowania i realizacji zamierzeń. Często pojawiają się także zakłócenia funkcji umysłowych, czyli
zaburzenia pamięci i uwagi, zaburzenia zachowania, związane z trudnościami kontrolowania własnych emocji, podejmowania decyzji i rozpoznawania sytuacji społecznych. Wszystkie one skutkują trudnościami z nadążaniem za realizacją programu oraz chronicznego, niskiego oczekiwania przez ucznia sukcesu, powodujac przyzwolenie na porażkę. Uczniowie ci obsesyjnie chronią swój wizerunek, a przez to wybieraja cele popisowe, a nie dydaktyczne.
1.5. Przeciwdziałanie agresji w instytucji szkoły
Podstawowym warunkiem skuteczności działań mających na celu przeciwdziałanie przemocy w szkole jest uświadomienie sobie przez nauczycieli, uczniów i rodziców wagi problemu oraz wysoka motywacja do podjęcia skutecznych działań zmierzających do zmniejszenia częstotliwości zachowań agresywnych. Ponieważ agresji nie jest się w stanie zatrzymać, trzeba ją tylko ukierunkować, żeby znalazła bezpieczne ujście, bo radzenie sobie z agresją to umiejętność radzenia sobie z emocjami. Najważniejsze działania to stworzyć system wczesnego zapobiegania, wyprzedzający pojawienie lub nasilenie się problemu agresji i przemocy w szkole. To przede wszystkim edukacja rodziców, nauczycieli i uczniów w zakresie zjawiska przemocy i sposobów jej przeciwdziałania. To wszelkie zajęcia profilaktyczno-edukacyjne dla rodziców, uczniów i nauczycieli. To także współpraca szkoły z przedstawicielami środowiska lokalnego w działania przeciw przemocy. Najistotniejsze jednak jest stworzenie jasnego i przewidywalnego dla uczniów i środowiska programu wychowawczego oraz wypracowanie konkretnych procedur przeciwdziałania agresji. Istotne jest wskazanie takiego systemu norm w szkole, by wiązały się one z konkretnymi konsekwencjami, a także zadbanie o to by normy te były jednomyśnie i wspólne przestrzegane. Jednomyślność powinna dotyczyć całego personelu szkoły, zarówno kadry pedagogicznej jak i personelu pomocniczego. Ważne jest więc aby stworzony programu wychowawczy był wykorzystywany w praktyce.
Dyrektorzy szkół winni umiejętnie i mądrze zarządzać zespołem, który także działa i współpracuje jednomyślnie. Równie istotne dla radzenia sobie z agresją w szkole jest budowanie więzi. Personalny kontakt zmniejsza częstotliwość zachowań agresywnych, a anonimowość sprzyja agresji. Jeśli mamy dobry, osobisty kontakt z drugą osobą, trudniej nam zachować się wobec niej agresywnie. Budowa więzi w szkole dokonuje się na kilku płaszczyznach. Pierwszą płaszczyzną w budowaniu więzi będzie pomoc uczniom w nawiązywaniu lepszych relacji, integrację klasy i pogłębianie tych relacje poprzez działalność zadaniową. Eksperci zwracają uwagę, że często przyczyną agresji i przemocy jest to, że szkoły nie tworzą wspólnoty - gdy się lepiej znamy i lubimy unikamy zachowań agresywnych i szybciej reagujemy, gdy dzieje się coś niedobrego. Dlatego ważne jest to, w jakim stopniu szkoła stara się tworzyć taką wspólnotę całej społeczności szkolnej.
Drugą płaszczyzną budowania relacji, pomocną w radzeniu sobie z zachowaniami agresywnymi, jest kontakt nauczyciel uczeń i nawiązanie osobistej więzi.Większość nauczycieli potwierdza, że mając osobisty kontakt z wychowankami łatwiej jest radzić sobie z nim na lekcji, nawet jeżeli zaczynają zachowywać się niewłaściwie. Szczególnie istotne wydają się działania wychowawcze uczące konstruktywnych zachowań w sytuacji frustracji, rozwijanie samokontroli dziecka poprzez stawianie przed nim odpowiedzialnych, samodzielnie rozwiązywalnych zadań, a także pobudzanie jego autorefleksji. Znając przyczyny powstawania agresji u dzieci i młodzieży możemy skutecznie jej zapobiegać. W tym celu musimy stosować pewne zasady i wymagania:
Zasady i wymagania w zwalczaniu agresji szkolnej:
Ustalamy jasne reguły i zasady rządzące w grupie/klasie
Stwarzamy życzliwą atmosferę emocjonalną w klasie/grupie, szkole/placówce
Doceniamy nawet najdrobniejsze sukcesy
Angażujemy wychowanków do prac - wymagamy dokładności i obowiązkowości
Stosujemy z rozwagą kary
Nie zawstydzamy z powodu niskich ocen
Pielęgnujemy motywację do nauki
Organizujemy aktywność ruchową
Staramy się być pozytywnym wzorem do naśladowania
Rozwijamy tolerancję
Uczymy poszanowania drugiego człowieka
Chronimy przed szkodliwym wpływem modeli zachowań agresywnych
Ograniczamy oglądanie TV oraz kontrolujemy jakość i treści gier komputerowych
Stosujemy zwroty rozładowujące napięcie np.: -jestem zły, ponieważ nieznośnie zachowujesz się na lekcji- nie znoszę, gdy wrzeszczysz!
Trzecia płaszczyzna to relacja nauczyciel-nauczyciel i wszelkie formy wzajemnego wsparcia między nauczycielami. To także tworzenie atmosfery bezpieczeństwa w zespole i konstruktywne wspólne działania. Relacja ta jest szczególnie istotne w kontekście pomocy wobec agresji uczniowskiej, emocjami oraz reakcjami z nią związanymi. Skuteczne radzenie sobie z agresją nie jest jednak możliwe bez jasnych norm i konsekwencji oraz troski o budowanie relacji między uczniami i nauczycielami. Ponadto zadaniem szkoły jest kształtowanie pozytywnego społecznie klimatu, który polega na budowaniu i rozwijaniu środowiska szkoły jako wspólnoty, budowaniu otwartej komunikacji interpersonalnej, kształtowaniu umiejętności radzenia sobie z konfliktami nauczycieli i uczniów oraz rodziców i nauczycieli, wspieraniu kształtowania poczucia własnej wartości ucznia.
Działania profilaktyczne, czyli zapobiegające agresji w szkole powinny być planowane, mieć charakter długofalowy oraz dawać możliwość włączania nowych treści, stosownie do zaistniałych potrzeb (uwzględniać wymogi sytuacyjne).
Jeśli powyższe działania zawiodą aby przeciwdziałać szkolnej agresji należy wprowadzić drugi stopień systemu interwencji mający na celu rozpoznanie osób o najwyższym stopniu zachowań dysfunkcjonalnych (ofiar i sprawców przemocy) i pomoc im w zmianie tych zachowań na konstruktywne. System interwencji składa się z wypracowanych procedur postępowania i reagowania w sytuacji przemocy. Są to zasady i sposoby współpracy z rodzicami ofiar i sprawców, współpraca z policją, strażą miejską, poradniami psychologiczno-pedagogicznymi. To także stworzenie bay danych z możliwością pomocy.
Podjęcie szerokiej edukacji dorosłych pracujących z dziećmi i młodzieżą, skierowanej na wczesne rozpoznawanie osób należących do tzw. grup ryzyka i kierowanie ich do właściwych placówek specjalistycznych.
Kształcenie systemowe przyszłych nauczycieli, a także późniejsze ich doskonalenie, które powinno uwzględnić podnoszenie ich umiejętności interpersonalnych i psychoedukacyjnych.
Przywrócenie właściwego miejsca wychowaniu w systemie edukacji dzieci i młodzieży poprzez zobowiązanie nadzoru pedagogicznego do oceniania pracy szkół także pod względem efektów wychowawczych.
Zmodyfikowanie treści programowych na wszystkich poziomach nauczania poprzez zmniejszenie objętości zakresu materiału przedmiotowego na rzecz wiadomości i umiejętności psychologicznych.
Przywrócenie właściwego znaczenia i roli lekcjom wychowania fizycznego, aby nie były stresujące, lecz relaksujące, służyły odreagowaniu napięcia psychofizycznego.
Zajęcia z zakresu wychowania estetycznego (praca-technika, muzyka, plastyka) powinny być formą relaksu dla ucznia.
Wzmocnienie pozycji pedagoga szkolnego poprzez przestrzeganie doboru na stanowisko pedagoga osób mających wysokie kwalifikacja zawodowe.
W obecnej sytuacji tworzone są ogólnopolskie społeczne programy z gotowymi działaniami, które podejmuje szkoła aby zapobiegać agresji i przemocy. Przykładem takiego przedsięwzięcia jest programem „Szkoła bez przemocy”i poniżej zaprezentowany ,,Kodeks” w którym znajdują się standardy, jakie powinna spełniać szkoła, której bliska jest idea walki z przemocą:
1.Szkoła jest wspólnotą.
Szkoła dąży do stworzenia wspólnoty wszystkich nauczycieli, uczniów, ich rodziców oraz pracowników niepedagogicznych szkoły, opartej o jasny i przejrzysty system norm. Ważne jest, aby dla wszystkich w szkole - uczniów, rodziców i nauczycieli jasne było, jakie zasady powinny być przestrzegane i jakie normy są dla szkoły szczególnie istotne.
II. Wszyscy się szanujemy.
Wspólnota szkolna buduje klimat bezpieczeństwa, szacunku, otwartego dialogu i porozumienia pomiędzy nauczycielami, pracownikami szkoły, uczniami i rodzicami. Wszyscy uczestnicy społeczności szkolnej szanują siebie nawzajem i nie zachowują się wobec siebie agresywnie. Dla budowania klimatu bezpieczeństwa i wzajemnego szacunku ważny jest otwarty dialog pomiędzy uczestnikami społeczności szkolnej. Dlatego warto zwracać uwagę na to, czy szkoła stwarza warunki dla takiego dialogu zarówno z uczniami, jak i z rodzicami (czyli np. nie ogranicza się tylko do organizowania wywiadówek). Także na to, czy konflikty są rozwiązywane poprzez dialog (np. poprzez mediację).
III. Wspólnie działamy przeciw przemocy.
W szkole działa system przeciwdziałania przemocy, który jasno określa: obowiązujące normy, procedury działania i współpracy wszystkich zainteresowanych w zakresie rozwiązywania konfliktów oraz reagowania wobec przejawów agresji i przemocy. Jego zasady obowiązują wszystkich uczestników społeczności szkolnej: nauczycieli, uczniów, pracowników niepedagogicznych oraz wszystkie osoby znajdujące się na terenie szkoły.
IV. Niczego nie ukrywamy.
Szkoła prowadzi regularną diagnozę problemu przemocy w szkole, a efekty działania systemu przeciwdziałania przemocy podlegają monitoringowi oraz ewaluacji.
V. Zawsze reagujemy.
Szkoła reaguje na każdy przejaw agresji i przemocy oraz zapewnia długofalową, odpowiednią pomoc zarówno ofiarom, jak i sprawcom przemocy.
VI. Nauczyciel nie jest sam.
Szkoła podejmuje działania, by nauczyciele mieli odpowiednią wiedzę i umiejętności z zakresu rozwiązywania konfliktów i radzenia sobie z przejawami agresji i przemocy.
Wiedza i umiejętności nauczycieli mają zasadnicze znaczenie dla przeciwdziałania przemocy i odpowiedniego reagowania, gdy występuje.
VII. Uczniowie wiedzą, jak działać.
Szkoła organizuje uczniom regularne zajęcia profilaktyczne z zakresu umiejętności psychologicznych i społecznych, oraz radzenia sobie z agresją i przemocą. Dobrze jest, jeżeli szkoła organizuje także zajęcia dla uczniów (dostosowane do ich wieku), w szczególności takie, które pomagają im radzić sobie z własną złością i reagować w przypadku pojawienia się przemocy.
VIII. Rodzice są z nami.
Aby przeciwdziałać przemocy szkoła współpracuje z rodzicami włączając ich do tworzenia systemu przeciwdziałania przemocy i obejmując działaniami edukacyjnymi. Szkolny system przeciwdziałania przemocy powinien powstawać przy współudziale rodziców. Dobrze jest też, jeżeli szkoła edukuje rodziców w kwestiach związanych z przemocą i agresją - np. jak rozpoznawać, że dziecko jest ofiarą / sprawcą przemocy. Warto wiedzieć, jak szkoła rozmawia z rodzicami, w przypadku gdy przemoc się pojawia i na jaką pomoc mogą liczyć rodzice w takiej sytuacji
IX. Mamy sojuszników.
Szkoła współpracuje ze środowiskiem pozaszkolnym przy podejmowaniu działań profilaktycznych i interwencyjnych dotyczących agresji i przemocy, gdy potrzeby przekraczają możliwości lub kompetencje szkoły. Nie we wszystkich sytuacjach szkoła może i powinna działać samodzielnie. Warto zatem wiedzieć z jakimi instytucjami i w jakich sytuacjach szkoła współpracuje ze środowiskiem pozaszkolnym.
X. Nagradzamy dobre przykłady.
Szkoła promuje wzorce zachowań oparte na poszanowaniu godności każdego człowieka. Szkoła przeciwdziałająca przemocy powinna nie tylko karać za zachowania łamiące przyjęte normy i zasady. Powinna również nagradzać zachowania pozytywne. Także takie, które pośrednio przyczyniają się do zmniejszania skali występowania agresji i przemocy - np. zaangażowanie w działania, które budują społeczność szkolną.27
Z jednej strony Kodeks definiuje wartości i normy postępowania, z drugiej zaś zawiera warunki - formalne i organizacyjne, jakie musi spełniać szkoła, która dba o rozwiązywanie konfliktów i ograniczanie przemocy.
Przemoc i agresja w szkole jest zjawiskiem aspołecznym i stanowi zagrożenie dla prawidłowego rozwoju człowieka. Dlatego konieczne jest podjęcie przeciwdziałań, mających na celu wyeliminowanie lub zminimalizowanie tego zjawiska.W dzisiejszych czasach nie ma jednoznacznej odpowiedzi, jak można chronić przed agresją dzieci i młodzież. Zapobieganie przemocy jest trudne i złożone, wymaga czasu, nakładów finansowych i zaangażowania różnych instytucji. Młodzież uczy się przemocy w ciągu wielu lat i z różnorodnych źródeł. Wydaje się oczywiste, że redukcja zachowań agresywnych i przemocy nie może być skutkiem magicznych recept lecz wspłdziałania wszystkich osób odpowiedzialnych za wychowania młodego człowieka.
1.6. Korelacja działań profilaktyczno -wychowawczych w środowisku lokalnym
Profilaktyka środowiskowa opiera się na założeniu, że zachowania problemowe dzieci i młodzieży są własnością całego systemu, w którym one żyją. W związku z tym, aby zmniejszyć stopień zagrożenia zachowaniami dysfunkcjonalnymi oraz ograniczyć rozmiary niepokojących zjawisk społecznych należy oddziaływać na całą lokalną społeczność to znaczy na dzieci i młodzieży, rodziców, nauczycieli i wychowawców, szkolnych specjalistów - psychologów i pedagogów, lokalnych specjalistów, lokalne władze.
Środowisko lokalne to obok rodziny najważniejszy czynnik socjalizacji, nieodłączny i nieuchronny element otoczenia życia jednostki. To system instytucji służących organizacji życia zbiorowego. Stąd tak ważne jest zintegrowanie działań profilaktyczno-wychowawczych szkoły z działaniami prowadzonymi w tym zakresie w środowisku lokalnym. Szkoła jest organizacją, która funkcjonuje na trzech poziomach szkoła - rodzina i społeczność lokalna. Jeśli to, czego dziecko uczy się w klasie nie jest wspierane na pozostałych poziomach, to przekazywana wiedza jest niewiarygodna i nie ma wpływu na młodego człowieka. Dziecko żyje w określonej społeczności lokalnej i to, z czym styka się i obserwuje na co dzień powinno być spójne z tym, czego uczy się w szkole.
W trosce o prawidłowy rozwój emocjonalny i umysłowy uczniów szkoła winna korzystać z pomocy poradni psychologiczno-pedagogicznej. Celem działania poradni jest udzielanie dzieciom i młodzieży pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w tym pomocy logopedycznej, pomocy w wyborze kierunku kształcenia i zawodu, a także udzielanie rodzicom i nauczycielom pomocy psychologiczno-pedagogicznej, związanej z wychowywaniem i kształceniem dzieci i młodzieży. Do zadań poradni należy w szczególności:
wspomaganie wszechstronnego rozwoju dzieci i młodzieży, efektywności uczenia się, nabywania i rozwijania umiejętności negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów, problemów oraz innych umiejętności z zakresu komunikacji społecznej;
profilaktyka uzależnień i innych problemów dzieci i młodzieży, udzielanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej dzieciom z grup ryzyka;
terapia zaburzeń rozwojowych i zachowań dysfunkcyjnych;
pomoc uczniom w dokonywaniu wyboru kierunku kształcenia, zawodu i planowania kariery zawodowej;
prowadzenie edukacji prozdrowotnej wśród uczniów, rodziców nauczycieli;
pomoc rodzicom i nauczycielom w diagnozowaniu i rozwijaniu potencjalnych możliwości oraz mocnych stron uczniów;
wspomaganie wychowawczej i edukacyjnej funkcji rodziny;
wspomaganie wychowawczej i edukacyjnej funkcji szkoły.
Poradnia realizuje zadania poprzez diagnozę, konsultację, terapię, psychoedukację, rehabilitację, doradztwo, mediacje i interwencje w środowisku ucznia, działalność profilaktyczną i informacyjną. Wykonywanie wymienionych zadań przez poradnię opiera się na współpracy z rodzicami, nauczycielami oraz innymi poradniami specjalistycznymi i podmiotami działającymi na rzecz rodziny, dzieci i młodzieży.
Współpraca ta zawiera się w zakresie:
realizacji programu profilaktycznego w szkole m.in. poprzez urządzanie spotkań z pracownikami poradni psychologiczno-pedagogicznej,
rozpoznawania potrzeb dzieci i młodzieży w zakresie dydaktyczno-wychowawczym,
otaczania opieką uczniów mających trudności w nauce,
wyrównywania braków ucznia w oparciu o badania w poradni i obniżenie wymagań edukacyjnych,
rozpoznawania potrzeb zdrowotnych uczniów, ich zainteresowań lub trudności,
rekrutacji uczniów do szkoły-zarówno w kwestii wcześniejszego przyjęcia dziecka do szkoły, jak i odroczenia obowiązku szkolnego ucznia. W obu przypadkach decyzję podejmuje dyrektor szkoły, po zasięgnięciu opinii poradni.
W celu zabezpieczenia prawidłowych działań profilaktyczno-wychowawczych oraz rozwoju fizycznego i psychicznego uczniów konieczna jest korelacja działań z miejscowym zakładem opieki zdrowotnej. Dzięki pomocy pracowników opieki zdrowotnej szkoła realizuje wychowanie zdrowotne i estetyczne, wdraża dzieci do troski o swoje zdrowie, swój wygląd zewnętrzny, higienę osobistą, postawę wobec chorób i umiejętnego korzystania z pomocy lekarza. Wspólnie podejmowane są działania związane z profilaktyką nałogów oraz popularyzacją zdrowego stylu życia. W świetle rozporządzeń Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 5 listopada 1992 wynika, że stałą opiekę zdrowotną nad uczniami w siedzibie szkoły sprawuje zgodnie ze swoimi uprawnieniami zawodowymi pielęgniarka (higienistka szkolna). Higienistka szkolna w realizacji zadań współpracuje z lekarzem, terenową poradnią medycyny szkolnej, rodzicami, dyrektorem szkoły, radą pedagogiczną, nauczycielami i wychowawcami.
Kolejnym ogniwem w systemie działań profilaktycznych w środowisku lokalnym jest współpraca szkoły i Kościoła. Poznawania roli kościoła w wymiarze religijno-moralnym i społeczno-politycznym pozwala na znakomite koordynowanie różne działania o charakterze wychowawczym, charytatywnym, czy opiekuńczym. Kościół wspiera rozwój dzieci i młodzieży we wszystkich wymiarach intelektualnym, psychicznym, zdrowotnym, moralnym i duchowym poprzez:
promowanie uniwersalnych wartości pomagających rozwijać i właściwie kształtować osobowość w pełni dojrzałą moralnie;
nabywanie umiejętności i przestrzegania norm moralnych,
zachęcanie do rzetelnej nauki oraz pomagając w zdobywaniu wiedzy i nowych umiejętności;
ukazywanie życie wolne od nałogów i ucząc radzenia sobie w trudnych sytuacjach;
pracę charytatywną, która uwrażliwia młodzież na problemy społeczne,
naukę realizacji potrzeb ludzkich z poszanowaniem drugiego człowieka;
działalność kulturalną rozwijającą poczucie estetyki;
uwrażliwienie na różne obszary ludzkiej biedy i krzewdy;
stwarzanie atmosfery mobilizującej do wymagania od siebie i pracy nad sobą
rozeznawanie konkretnych potrzeb w najbliższym środowisku, szkole, domu, sąsiedztwie oraz organizowanie pomocy;
współpracę i włączanie się w akcje prowadzone przez szkołę czy inne instytucje lokalne ( np.: Wigilia, jasełka );
pomoc poszkodowanym w kataklizmach i sytuacjach losowych itp.;
współdziałanie z innymi organizacjami młodzieżowymi, organami i organizacjami państwowymi, samorządowymi, społecznymi, fundacjami, stowarzyszeniami.
Działalność Kościoła przynosi wymierne korzyści wychowawcze w środowisku lokalnym przyczyniając się do rozwoju dzieci i młodzieży. Uczestnictwo w życiu Kościoła pozwala młodzieży nie tylko docenić własne życie, zdrowie, możliwości, talenty, ale także uniknąć zagrożeń związanych z lenistwem, marazmem i bezideowością. Daje także okazję do twórczego wykorzystanie własnych uzdolnień i możliwości dla dobra wspólnego. Uczy pracy zespołowej oraz planowania i podejmowania wspólnych akcji. Przyczynia się również do zawiązywania znajomości i przyjaźni oraz budowania więzi chroniących przed izolacją czy wybujałym indywidualizmem. Ponadto konkretna posługa miłosierdzia uczy młodych systematyczności, odpowiedzialności, poświęcenia, dyscypliny, właściwego planowania swojego czasu, koncentrowania się nie tylko na sobie, ale na sprawach innych ludzi.
Kolejnym istotnym ogniwem w korelacji działań profilaktyczno-wychowawczych w środowisku lokalnym są świetlicę środowiskowe. Formacja ta zapewnienie dzieciom i młodzieży opiekę wychowawczą po zakończonych zajęciach szkolnych. Świetlice prowadzą swoje działania przede wszystkim poprzez: łagodzenie niedostatku wychowawczego w rodzinie, oddziaływanie pedagogiczne, wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci i młodzieży, eliminowanie zaburzeń zachowania, promowanie zdrowego stylu życia, rozwój zainteresowań i uzdolnień a także dożywianie wychowankow. Oferują swoim podopiecznym na przykład:
• pomoc w nauce;
• pomoc w kryzysach szkolnych, rodzinnych, rówieśniczych i osobistych;
• zajęcia korekcyjne, kompensacyjne;
• organizowanie czasu wolnego, rozwój zainteresowań i zdolności dziecka;
• organizowanie zabaw, zajęć sportowych, wycieczek.
Ponad to świetlice srodowiskowe współpracują z rodziną dziecka, ze szkołą, MOPR-em, poradnią psychologiczno pedagogiczną, policją, kościołem itp. Uczestnictwo dzieci i młodzieży w zajęciach świetlicy rozwija ich zainteresowania, daje poczucie odpowiedzialności za drugich, uczy współpracy w grupie koleżeńskiej, pracy nad sobą, dokonywania samoceny. Dziecko ma zapewnioną opiekę i atrakcyjne w sposób zaplanowany i kontrolowany spędza czas wolny.
Praca wychowawcza i profilaktyczna szkoły w środowiska lokalnym polega także na utrzymywaniu kontaktów z przedstawicielami organów ścigania. Od 2004 roku, gdy Rada Ministrów przyjęła Krajowy Program Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży, który zawiera między innymi moduł: „Procedury postępowania nauczycieli i metody współpracyszkoły z policją …”, przybliżone zostały zadania szkoły w tym zakresiei możliwości jej współpracy z policją, gdy uczeń przejawia zachowania świadczące o demoralizacji, bądź popełnia czyn karalny.W ramach współpracy policji ze szkołą organizuje się:
spotkania pedagogów szkolnych, nauczycieli, dyrektorów szkół z zaproszonymi specjalistami ds. nieletnich i patologii, podejmujące tematykę zagrożeń przestępczością oraz demoralizacją dzieci i młodzieży w środowisku lokalnym,
spotkania tematyczne młodzieży szkolnej z udziałem policjantów m.in. na temat odpowiedzialności nieletnich za popełniane czyny karalne, prawnych aspektów narkomanii, wychowania w trzeźwości itp. oraz z młodszymi uczniami, na temat zasad bezpieczeństwa, zachowań ryzykownych oraz sposobów unikania zagrożeń,
informowanie policji o zdarzeniach na terenie szkoły wypełniających znamiona przestępstwa, stanowiących zagrożenie dla życia i zdrowia uczniów oraz przejawach demoralizacji dzieci i młodzieży,
udzielanie przez policję pomocy szkole w rozwiązywaniu trudnych, mogących mieć podłoże przestępcze problemów, które zaistniały na terenie szkoły,
wspólny - szkoły i policji - udział w lokalnych programach profilaktycznych związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom oraz zapobieganiem demoralizacji i przestępczości nieletnich.
Policja powinna być wzywana do szkoły w sytuacjach, o których mowa w „Procedurach (...)” albo, gdy wyczerpane zostaną środki możliwe do zastosowania przez szkołę w określonej sytuacji, w których obecność policji jest konieczna.
Współpraca szkoły z policją powinna być realizowana w ramach długofalowej pracy profilaktyczno-wychowawczej. Koordynatorami współpracy powinni być pedagog czy psycholog szkolny oraz specjalista ds. nieletnich i patologii właściwej jednostki policji. Do współpracy ze szkołą zobowiązany jest także dzielnicowy, w którego rejonie znajduje się szkoła.Wszystkie powyżej wymienione osoby powinnywspólnie ustalić zasady wzajemnych kontaktów, by móc na bieżąco wymieniać informacje i rozwiązywać problemy dotyczące bezpieczeństwa i dobra uczniów. Należy pamiętać, że ograniczenie się jedynie do opracowania lokalnych programów bezpieczeństwa oraz wyboru metod nie przyniesie oczekiwanych rezultatów. Ważne jest także to, aby dokonywać okresowych ocen skuteczności działań. Jak wiadomo, rzetelna ocena może pomóc usprawnić dotychczasowe działania na rzecz bezpieczeństwa w szkole.
Korelacje działań profilaktycznych i wychowawczych powinno się rozszerzyć o współpracę z Miejskimi czy Gminnymi Ośrodkami Pomocy Rodzinie. Celem działń tych instytucji jest świadczenie wszechstronnej pomocy społecznej osobom i rodzinom w celu przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać wykorzystując własne środki, możliwości i uprawnienia. Zadania w zakresie pomocy społecznej obejmują w szczególności zapewnienie dzieciom i młodzieży z rodzin znajdujących się w trudnych warunkach materialnych np. bezpłatnych posiłków, pomocy rzeczowej czy wyprawek dla pierwszoklasistów.
2. SZKOLNY SYSTEM PROFILAKTYKI AGRESJI
Szkolny system profilaktyki gresji to reakcja na szerzenie się przemocy w szkole. ,,W filozofii systemem nazywa się zbiór tez i twierdzeń stanowiących pewną spójną całość. Także zasady organizacji czegoś – zbiór przepisów lub reguł obowiązujących w danej dziedzinie. Np. w psychologii systemem jest też nazywany zbiór elementów, powiązanych ze sobą relacjami w taki sposób, że stanowią one całość zdolną do funkcjonowania w określony sposób.”28
Profilaktyka natomiast „to proces, który wspiera człowieka w prawidłowym rozwoju i zdrowym życiu” jak twierdzi Z.Gaś. Jest także jednym ze sposobów reagowania na rozmaite zjawiska społeczne, które oceniane są jako szkodliwe i niepożądane. Ocena skłania do traktowania takich zjawisk w kategoriach zagrożeń i podejmowania wysiłków w celu ich eliminacji lub choćby ograniczania. Powszechnie uważa się, że skuteczna profilaktyka jest optymalnym sposobem hamowania rozwoju lub ograniczania skali zjawisk uznanych za niekorzystne i dolegliwe społecznie. Szkolny system profilaktyki agresji określa rozwiązania organizacyjne i techniczne mające zapobiegać agresywnym zachowaniom i w razie ich zaistnienia szybko je usuwać. Kompleks działań składających się z: rozwiązań organizacyjnych, zabezpieczeń technicznych i programów profilaktyczno-wychowawczych ma wzmocnić skuteczność podejmowanych przedsięwzięć w celu rozwiązywania problemów wynikających w działalności szkoły.
System profilaktyki szkolnej jest osadzony w polskim prawie. Wszelkie działania profilaktyczne wynikające z programu profilaktykisspójne są z programem wychowawczym, i programem nauczania. Skuteczne działania profilaktyczne powinny być spójne z treściami zawartymi w podstawie programowej kształcenia ogólnego, realizowane przez współpracujących ze sobą nauczycieli, zaakceptowane przez radę pedagogiczną i rodziców. Intensywność i formy działań zapobiegawczych zawsze powinny uwzględniać kontekst sytuacyjny.
Problem zachowań agresywnych i przemocy dotyczy wszystkich szkół. Jednak nie można stworzyć jednego, uniwersalnego programu przeciwdziałania agresji dla wszystkich placówek. Każda szkoła ma bowiem swoją specyfikę, funkcjonuje w innym środowisku, skupia wokół siebie innych osobników. Stąd pomimo podobnych elementów budowy programów znacząco będą różnić się od siebie pod względem konkretnych treści. Rozporządzenia MENiS z dnia 31. 01. 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych statutów przedszkola oraz szkół publicznych (Dz. U. nr 10, poz. 96) i z dn. 26. 02. 2002 r. wprowadzają obowiązek uchwalenia przez Rady Pedagogiczne szkolnego programu profilaktyki „dostosowanego do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego środowiska” i spójnego z programem wychowawczym szkoły. Szkolny program wychowawczy uwzględnia w swoich celach i zadaniach działania profilaktyczne. Jednak nowe rozporządzenie, stawiając wymóg skonstruowania nowego dokumentu, w istocie rzeczy zwraca uwagę na bezwzględną konieczność realizowania w szkole zadań profilaktycznych – nie w sposób okazjonalny i przypadkowy, ale jako proces przemyślany, spójny, długofalowy.
Program profilaktykisma charakter systemowy, długofalowy, a efekty jego realizacji są interpretowane i podsumowywane w zaplanowanej ewaluacji programu w określonym ścisle czasie. Jest to system przeciwdziałania przemocy szkolnej, który jasno określa: obowiązujące normy, procedury działania i współpracy wszystkich zainteresowanych w zakresie rozwiązywania konfliktów oraz reagowania wobec przejawów agresji i przemocy. Jego zasady obowiązują wszystkich uczestników społeczności szkolnej: nauczycieli, uczniów, pracowników niepedagogicznych oraz wszystkie osoby znajdujące się na terenie szkoły.
Pracując w szkole podstawowej byłam powołana do zespołu nauczycieli opracowujących Szkolny Program Profilaktyki i Program Wychowawczy. Obydwa programy zostały zaakceptowane przez Radę Pedagogiczną szkoły i Radę Rodziców. Programy opracowane były na okres 5 lat. W bieżącym roku szkolnym po dokonanej diagnozie zostały zatwierdzone do dalszej realizacji w szkolnym systemie profilaktyki .
Szkoła, której szkolny system profilaktyki zaprezentuję znajduje się w rozbudowującej się dzielnicy Szczecin-Warszewo oddalonej od centrum miasta. Jest niewielka i kameralna. Uczniowie naszej szkoły w większości pochodzą z osiedla Warszawo. Sytuacja socjalno-bytowa naszych podopiecznych jest przeciętna (w tym cześć z nich pochodzi z rodzin o niskim statucie materialnym i korzysta z różnego rodzaju pomocy materialnej; a część z rodzin o wysokim i bardzo wysokim statucie materialnym). Rodzice naszych uczniów posiadają wykształcenie zawodowe, średnie i wyższe z jednoczesną tendencją do zwiększania się liczby rodzin z wyższym wykształceniem. W szkole działa świetlica szkolna obejmująca opieką dzieci przede wszystkim z klas młodszych, których rodzice pracują. Działają także różnorodne koła zainteresowań. Na terenie osiedla organizowane są pozalekcyjne zajęcia edukacyjno-sportowe oraz funkcjonuje dzięki życzliwości proboszcza świetlica środowiskowa. Na podstawie badań przeprowadzonych w roku szkolnym 2008/09 na grupie respondentów: rodzice, uczniowie, nauczyciele, policja wyodrębniono następujące zachowania ryzykowne, charakterystyczne dla naszych uczniów, które stały się jednocześnie priorytetami w planowaniu działań profilaktycznych. Są to: niepowodzenia w nauce, agresja, lekceważenie zasad bezpieczeństwa i obowiązków szkolnych.
Szkolny Program Wychowawczy realizowany w szkole SP7 dostosowany jest do okresów rozwojowych dzieci-uczniów szkoły. Nauczyciele dostosowują przekazywanie odpowiedniej wiedzy, kształtowanie umiejętności i postaw uczniów do naturalnej w ich wieku aktywności, umożliwiają im poznanie świata w jego jedności i złożoności, wspomagają ich samodzielność uczenia się, inspirują ich ciekawość poznawczą oraz motywują do dalszej edukacji. Nauczyciele w swej pracy wychowawczej, wspierając w tym zakresie obowiązki rodziców, zmierzają do tego, aby uczniowie w szczególności znajdowali w szkole środowisko wszechstronnego rozwoju osobowego w wymiarze intelektualnym, psychicznym, społecznym, zdrowotnym, estetycznym, moralnym, duchowym. Rozwijali w sobie dociekliwość poznawczą, ukierunkowaną na poszukiwanie prawdy, dobra i piękna w świecie. Mieli świadomość życiowej użyteczności zarówno poszczególnych przedmiotów szkolnych, jak i całej edukacji na danym etapie. Stawali się coraz bardziej samodzielni w dążeniu do dobra w jego wymiarze indywidualnym i społecznym, godząc umiejętnie dążenie do dobra własnego z dobrem innych, odpowiedzialność za siebie z odpowiedzialnością za innych, wolność własną z wolnością innych.Poszukiwali, odkrywali i dążyli na drodze rzetelnej pracy do osiągnięcia wielkich celów życiowych i wartości ważnych dla odnalezienia własnego miejsca w świecie. Uczyli się szacunku dla dobra wspólnego, jako podstawy życia społecznego oraz przygotowywali się do życia w rodzinie, w społeczności lokalnej i w państwie w duchu przekazu dziedzictwa kulturowego i kształtowania postaw patriotycznych. Przygotowywali się do rozpoznawania wartości moralnych, dokonywania wyborów i hierarchizacji wartości oraz mieli możliwość doskonalenia się. Kształtowali w sobie postawę dialogu, umiejętność słuchania innych i rozumienia ich poglądów. Umieli współdziałać i współtworzyć w szkole wspólnotę nauczycieli i uczniów. Nauczyciele swoją działalność wychowawcza i zapobiegawczą w szkole realizują poprzez systematyczne rozpoznawanie i diagnozowanie zagrożeń. Przykładem mogą być agresywne zachowania wychowanków, destrukcyjna rodzina czy eurosieroctwo. Sytuacje te powodują u dzieci przede wszystkim przeżywanie silnych emocji o ujemnym zabarwieniu takich jak duży lęk, rozpacz, żal, ogromna złość czy poczucie beznadziejności. Wtedy nauczyciel- wychowawca informuje o czynnikach i rodzajach zagrożeń pedagoga szkolnego. Wraz z nim diagnozują problem, opracowują programy zaradcze, formy i kierunki pracy w szkole i w domu, metody profilaktyki w konkretnym przypadku. W sytuacji, gdy kryzys dosięga rodziny nauczyciel z pedagogiem szkolnym starają się wskazać kierunki pracy stosujac poradnictwo indywidualne i wskazujac instytucje wspomagające.
Nauczyciele realizują zadania z zakresu działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród uczniów podczas zajęć profilaktycznych w ramach form pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szczególności zajęć dydaktyczno-wyrównawczych, zajęć specjalistycznych, zajęć pozalekcyjnych, zajęć świetlicowych i godzin wychowawczych. Wykorzystują przy tym techniki relaksacyjne, podnoszenie wartości i samooceny uczniów, zabawy dramowe, przedstawienia teatralne, artterapię, muzykoterapię, zajęcia rekreacyjno-sportowe. Realizują je także w trakcie zajęć edukacyjnych w ramach przedmiotów, których podstawy programowe uwzględniają zagadnienia wychowawczo-profilaktyczne i ścieżek edukacyjnych podczas edukacji prozdrowotnej i wychowania do życia w rodzinie.
Działania profilaktyczne szkoły opieraja się na współpracy z rodzicami. Usprawnienia to pracę wychowawczą szkoły i rodziny poprzez koordynację i ujednolicenie swoich oddziaływań. Umożliwia dogłębne poznanie przez nauczycieli poszczególnych uczniów ich sytuacji rodzinnej i bytowej, oczekiwań rodziców względem dzieci, funkcjonowania w środowisku pozaszkolnym, zainteresowań i potrzeb. Jednocześnie zacieśniona współpraca obu środowisk poszerza wiedze rodziców na temat funkcjonowania szkolnego ich dzieci. Wzajemne poznanie się nauczycieli i rodziców wzmacnia dwukierunkowe porozumiewanie się i wzajemne zrozumienie. Edukacja pedagogiczna rodziców upowszechnia wiedzę na temat rozwoju i wychowania dzieci, pomaga im w doborze właściwych oddziaływań wychowawczych i pokonywaniu trudności. Działania profilaktyczne szkoły to także roztaczanie nad dziećmi opieki poza godzinami nauki w szkole, organizowanie im czasu wolnego. Wzmożona współpraca z rodzicami ma swoje odzwierciedlenie w aktywnym uczestnictwie rodziców i organizacji rodzicielskich w pracach i życiu szkoły. Przejawia się to w działalności Rady Rodziców na terenie szkoły. Rodzice aktywnie uczestniczą w ogólnoszkolnych i indywidualnych spotkaniach z wychowawcą klasy, nauczycielami, pedagogiem.
W ramach wspólnych oddziaływań profilaktycznych są organizowane imprezy i przedsięwzięcia w postaci kiermaszy świątecznych, dni otwartych szkoły, akcji prozdrowotnych, pogadanek ze specjalistami, warsztatów. W przypadku wystapienia dużych trudności wychowawczych powoływana jest Komisja Wychowawcza działająca na rzecz rozwiązywania problemów i trudności występujących w społeczności szkolnej. W skład komisji wchodzą: dyrektor szkoły, szkolny pedagog, wychowawca danego ucznia, nauczyciele wspomagający pracę komisji oraz rodzice. Czasami zaproszany jest także przedstawiciel instytucji wspomagajacych dzialania szkoły np. z poradni psychologoczno –pedagogicznej czy policji.
Działalność profilaktyczna szkoły opiera się także na współpracy z samorządem szkolnym. Jest on łącznikiem pomiędzy uczniami, a radą pedagogiczną i dyrektorem szkoły. Ta funkcja samorządu pozwala na lepszą współpracę pomiędzy nauczycielami i uczniami, wpływa na kształtowanie właściwej atmosfery i klimatu szkoły. Umożliwia także aktywne włączanie uczniów w proces dydaktyczno-wychowawczy i realizację założeń programu wychowawczego szkoły.
Samorząd uczniowski rozwija umiejętności społeczne poprzez zdobywanie doświadczeń we wspólnym działaniu w grupie rówieśniczej. Kształtuje i rozwija sztuki samorządności w perspektywie udziału w dalszym życiu społecznym. Uczy demokratycznych form współżycia. Stwarza warunki do aktywności społecznej, samodzielności, samokontroli, samooceny i samodyscypliny uczniów. Rozwija umiejętności współdziałania uczniów i wzajemnego wspierania się oraz przyjmowania współodpowiedzialności za grupę. Kształtuje umiejętności partnerstwa w stosunkach uczniów z nauczycielami w realizacji celów wychowawczych szkoły. Stworza uczniom warunki do uczestnictwa w samodzielnym rozwiązywaniu problemów własnych i grupy. Rozwija inicjatywy uczniów. Kształtuje pozytywne postawy społeczne: obowiązkowości, odpowiedzialności, rzetelności, szacunku dla innych i troski o wspólne dobro.
Program profilaktyki jest zgodny i skorelowany z programem wychowawczym szkły. Rozwija ważne umiejętności psychospołeczne uczniów. Wskazuje możliwości unikania zagrożeń cywilizacyjnych i sposobów radzenia sobie z nimi. Dostarcza informacji o substancjach uzależniających oraz zagrożeniach towarzyszących ich zażywaniu. Buduje prozdrowotne przekonania i postawy. Kształtuje system wartości i oparty na nim system życia.
Program profilaktyki uwzględnia przede wszystkim wiek uczniów oraz diagnozę problemową, która wskazuje na właściwe formy działań. Uwzględnia następujące poziomy: profilaktykę piewszorzędową, profilaktykę drugorzędową oraz profilaktykę trzeciorzędową.
Działania profilaktyczne pierwszorzędowe adresowane są do wszystkich uczniów szkoły, ich rodziców i nauczycieli. Obejmują diagnozę środowiska rodzinnego uczniów oraz diagnozę środowiska szkolnego,
Diagnozy środowiska rodzinnego uczniów dokonują jej nauczyciele wychowawcy i pedagog szkolny poprzez:
wywiady środowiskowe (odpowiedzialni wychowawcy we współpracy z pedagogiem);
wypełnianie karty rozpoznania środowiska uczniów swojej klasy (dane o rodzinie ucznia – załącznik nr 2);
wymiana informacji z pracownikami socjalnymi MOPR-u nt. rodzin zagrożonych lub patologicznych (odpowiedzialny pedagog, wychowawcy);
rozmowy z uczniami - wychowawcy, pedagog.
Diagnozy środowiska szkolnego dokonują jej nauczyciele wychowawcy i pedagog poprzez:
obserwacje uczniów podczas lekcji, przerw, imprez szkolnych, zajęć pozalekcyjnych, wycieczek (odpowiedzialni wszyscy pracownicy szkoły);
rozmowy z uczniami (nauczyciele, pedagog);
rozmowy z rodzicami (wychowawcy, pedagog);
ankiety przeprowadzone wśród uczniów i rodziców (wychowawcy, pedagog);
wypełnienie zestawień: dane o uczniu (pedagog w porozumieniu z wychowawcami- załącznik nr 1);
analizę stosunków społecznych w klasach za pomocą testów socjometrycznych (odpowiedzialni wychowawcy).
Rozwój alternatywnych dla patologii form aktywności dzieci i młodzieży daje szansę zaspokojenia potrzeb społecznych i psychicznych. Są to:
koła zainteresowań (oferta uwzględniona w bieżącym Planie Pracy Szkoły);
imprezy organizowane wg Kalendarza Imprez Szkolnych;
konkursy przedmiotowe;
zajęcia sportowe (oferta SKS, wyjazdy na basen, zawody szkolne i międzyszkolne, turnieje);
korzystanie z biblioteki, czytelni zajęć internetowych na terenie szkoły;
zajęcia świetlicowe;
wycieczki szkolne: kino, teatr, muzea, zwiedzanie innych miast, „Zielone Szkoły”;
rozwój samorządności uczniów;
patronat uczniów klas starszych nad uczniami klas młodszych;
praca na rzecz innych: udział w akcjach szkolnego koła TPD, samopomoc koleżeńska w nauce, udział w akcjach na rzecz dzieci z Ośrodka Wychowawczo-Rehabilitacyjnego przy ul. Rostockiej;
współpraca z instytucjami w środowisku lokalnym mogących wspomagać szkołę w takiej działalności, czyli: świetlica środowiskowa, Rada Osiedla Warszewo, współpraca z proboszczem parafii i Caritas;
stwarzanie możliwości integracji uczniów klas młodszych z uczniami klas programowo wyższych poprzez: wspólne organizowanie imprez okolicznościowych, udział w imprezach sportowych;
włączanie uczniów w różne formy aktywności dostępne na terenie klasy, szkoły (wychowawcy i nauczyciele);
udział młodzieży w zajęciach relaksacyjnych mających umożliwić odreagowanie napięć, wyciszenie się oraz rozwijanie umiejętności radzenia sobie z emocjami (prowadzone wg potrzeb przez nauczycieli świetlicy, wychowawców, pedagoga);
aktywizowanie uczniów do udziału w imprezach środowiskowych i włączanie ich do działań związanych z akcjami ogólnopolskimi np. Sprzątanie Świata, „Góra Grosza”.
Zapobieganie niepowodzeniom szkolnym, jako jednej z przyczyn zachowań ryzykownych młodzieży jest kolejnym z podstawowych działań szkoły realizowanym poprzez:
diagnozowanie przyczyn trudności w nauce w Poradni Psychologiczno- Pedagogicznej nr 3;
uwzględnienie przez nauczycieli zaleceń PP-P w toku nauki;
konsultacje pedagogiczne u nauczycieli dla uczniów wg ich indywidualnych potrzeb;
zajecia korekcyjno-kompensacyjne dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi;
zajęcia świetlicowe dla uczniów klas młodszych z położeniem nacisku na odrabianie zadań domowych;
zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze;
bieżąca kontrola frekwencji uczniów i wyjaśnienie przyczyn nieobecności;
okresowa analiza funkcjonowania uczniów przejawiających problemy edukacyjne oraz sprecyzowanie wniosków do dalszej pracy (według potrzeb; wychowawcy, pedagog w porozumieniu z rodzicami);
pomoc uczniom w planowaniu i organizowaniu nauki własnej.
Kolejnym aspektem programu profilaktyki jest kształcenie umiejętności psychospołecznych uczniów w toku:
godzin wychowawczych prowadzonych przez wychowawców klas (plan pracy wychowawców klas), a obejmujących m.in. następującą tematykę:
zajęcia integracyjne w klasach prowadzone przez wychowawców na podstawie opublikowanych scenariuszy (np. program „Jak żyć z ludźmi” lub przygotowane wg własnych pomysłów);
cykl lekcji wychowawczych na temat komunikacji interpersonalnej prowadzonej przez wychowawców klas np. scenariusze książki M. Jachimskiej „Żyć skuteczniej - scenariusze lekcji wychowawczych”;
trening umiejętności społecznych (empatia, asertywność, wygląd społeczny) przeprowadzony przez wychowawców na podstawie opublikowanych scenariuszy (np. program „Jak żyć z ludźmi”, książka M. Jachimskiej „Żyć skuteczniej- scenariusze lekcji wychowawczych” lub przygotowanych wg własnych pomysłów);
wypracowanie przez uczniów norm klasowych i dokonywanie okresowej analizy ich przestrzegania z włączeniem elementów samooceny pod kierunkiem wychowawców klas;
zajęcia prowadzone przez wychowawców klas podnoszące efektywność nauki własnej uczniów (planowanie nauki, techniki pracy umysłowej, czynniki wpływające na efektywność uczenia się i inne);
ćwiczenia rozwijające twórcze myślenie uczniów (realizowane przez nauczycieli i wychowawców klas);
zajęć warsztatowych z psychoedukacji prowadzonych przez pedagoga szkolnego lub innego specjalistę z każdą klasą, a obejmującą m.in. następującą tematykę:
wzmacnianie adekwatnej samooceny i poczucia własnej wartości w codziennej pracy edukacyjnej poprzez dostrzeganie i wzmacnianie mocnych stron uczniów, eksponowanie ich sukcesów osobistych;
cykl lekcji wychowawczych podejmujących problematykę agresji i przemocy;
zachęcanie młodzieży do programów telewizyjnych, filmów, prasy, literatury promujących uznawane społecznie wartości - podczas realizacji treści programowych przedmiotów dydaktycznych, lekcji bibliotecznych;
ozwijanie kompetencji w zakresie umiejętności współpracy, komunikowania się, poszukiwania i porządkowania informacji.
W zależności od potrzeb realizowane są „przedsięwzięcia zaradcze”np.: „Gry i zabawy przeciwko agresji” oraz „Negatywny wpływ masmediów na psychikę dziecka”, program profilaktyczny oparty na programie „Dziękuję nie”, ewentualnie „II Elementarz - czyli program 7 kroków”, ogólnopolski program ,,Szkoła bez przemocy”, treści programowych ścieżek prozdrowotnych i ekologicznych w toku innych przedmiotów takich jak: przyroda, wf (klasy 4-6) i wychowanie do życia w rodzinie, a także treści prozdrowotnych i ekologicznych w toku zajęć zintegrowanych klas 0-3.
Kolejnym działaniem profilaktycznym są apele wychowawcze całej społeczności uczniowskiej z podziałem na grupy rówieśnicze odbywajace się według potrzeb, a także coroczne spotkania uczniów z policjantem i inspektorem do spraw nieletnich.
Jednym z ważniejszych działań jest zapoznanie uczniów z systemem pomocy szkolnej i instytucjonalnej w sytuacjach zagrożeń pojawiających się w najbliższym środowisku lub bezpośrednio dotyczących ich samych.
Program profilaktyczny szkoły opiera swoje działania poprzez edukację pedagogiczna rodziców. Są to:
spotkania ze specjalistami np. ds. profilaktyki uzależnień, pediatrą, pedagogiem, stomatologiem, psychologiem;
proponowanie literatury na w/w tematy;
dostarczanie wiedzy na temat specyfiki okresu dojrzewania;
zapoznanie z sygnałami alarmowymi, które powinny budzić czujność rodziców;
propozycje dotyczące sposobów postępowania w sytuacjach alarmowych: np. dostarczanie adresów instytucji świadczących pomoc specjalistyczna w takich sytuacjach;
indywidualne porady i konsultacje dla rodziców;
spotkania edukacyjne rozwijające umiejętności wychowawcze, uwrażliwiające rodziców na zagrożenia zakłócające rozwój ich dzieci i inne;
systematyczne informowanie o sukcesach, prezentacja utworów pracy twórczej uczniów, listy gratulacyjne i pochwalne;
wspólna z rodzicami analiza problemów związanych z funkcjonowaniem ich dziecka w szkole;
udzielanie rodzicom pomocy w trudnych sytuacjach.
Ważne jest rozpoznawanie środowiska rówieśniczego uczniów i próby kształcenia umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrożenia. Odpowiadają za to wychowawcy oraz rodzice.
Chcąc perfekcyjnie wykonywać swoje obowiazki nauczyciele SP7 uczestniczą w wewnątrzszkolnych i zewnętrznych formach doskonalenia w zakresie profilaktyki.
Działania profilaktyczne drugorzędowe ukierunkowane są na uczniów z grup tzw. podwyższonego ryzyka. Realizuje je Komisja Wychowawcza w skład której wchodzi dyrektor, pedagog, wychowawca klasy, do której uczęszcza uczeń wezwany na posiedzenie Komisji. Przed Komisją staje rodzic lub rodzic z uczniem, który w drastyczny sposób naruszył regulamin. Komisję zwołuje dyrektor i pedagog na wniosek członka Rady Pedagogicznej. Komisja opracowuje listę środków zaradczych możliwych do zastosowania. Posiedzenia Komisji są protokołowane. Celem Komisji jest:
wyeliminowanie zachowań agresywnych zagrażających zdrowiu lub życiu uczniów szkoły;
zapobieganie aktom wandalizmu;
budzenie wśród uczniów odpowiedzialności za skutki własnych zachowań;
zadośćuczynienie przez sprawcę wyrządzonym szkodom;
udzielenie porady pedagogicznej rodzicom (opiekunom prawnym);
rozwiązywanie konfliktów i nieporozumień interpersonalnych.
W porządanych działaniach profilaktycznych niezwykle ważny jest przepływ informacji między szkołą a domem na temat obecności, przygotowania do zajęć, aktywności i zachowania ucznia. W szkole, w której pracuję odbywa się to w formie spotkań z rodzicami, indywidualnych spotkań rodziców z wychowawcą lub/i pedagogiem, kontakt telefoniczny, mailowy, komunikatory internetowe.
Istnieje także zwyczaj korespondencji wychowawców klas, pedagoga szkolnego z rodzicami lub opiekunami poprzez dzienniczek ucznia, pisma informacyjne, listy do rodziców uczniów wagarujących w sprawie obowiązku szkolnego. Stosowane są również rozmowy indywidualne z uczniem przejawiającym problemy emocjonalne, wychowawcze, dydaktyczne. Przeprowadzają je pedagog lub wychowawcy klas.
Nauczyciele bardzo szybko reagują na wszelkie przejawy zachowań nieakceptowanych społecznie. Z agresorami zawierane są kontrakty. Przestrzegane jest ich konsekwentne egzekwowanie przede wszystkim przez wychowawców klas w porozumieniu z dyrektorem szkoły, pedagogiem, rodzicami.
Na przypadki picia alkoholu, palenia papierosów, używania środków psychoaktywnych zostały opracowane i zatwierdzone procedury postępowania w sytuacjach zagrożeń- załącznik nr 3.
W razie konieczności uczniowie i ich rodzice kierowni są na spotkania z pedagogiem i psychologiem do Poradni Psychologiczno- Pedagogicznej oraz na zajęcia grupy terapeutycznej.
Jednym z ostatecznych działań jest wnioskowanie do Sądu Rodzinnego o podjęcie czynności sprawdzających sprawowanie władzy rodzicielskiej w stosunku do rodziców zaniedbujących swoje obowiązki rodzicielskie lub wnioskowanie do Sądu Rodzinnego o podjęcie działań i zastosowanie środków wychowawczych wobec uczniów zagrożonych demoralizacją.
Działania profilaktyczne skierowane są do grup podwyższonego ryzyka i wspierane lub prowadzone przez specjalistów. Należą do nich obszary działania takie jak:
pomoc psychologiczno-pedagogiczna oraz prawna uczniom z grupy ryzyka;
terapia zaburzeń rozwojowych i zachowań dysfunkcyjnych;
opieka nad dziećmi rodzin dysfunkcyjnych;
wspieranie rodzin w rozwiązywaniu problemów życiowych;
organizowanie czasu wolnego i możliwości realizacji indywidualnych potrzeb, zainteresowań, wypoczynku;
integracja społecznosci lokalnej wobec problemów dzieci
promocja zdrowego trybu życia Pomoc organizowana jest przez placówki specjalistyczne:
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna;
Świetlica środowiskowa;
Poradnia Zdrowia Psychicznego;
Monar, powrót z „V”, Erka
Instytucje wspomagające dzieci i rodzinę:
Służba Zdrowia;
Ośrodek Interwencji Kryzysowej;
PCK;
TPD, Szkolne Koło TDP;
Komitet Ochrony Praw Dziecka;
Kościół;
Rada Osiedla;
MOPR Instytucje prewencyjne:
Sąd;
Policja.
Działania profilaktyczne trzeciorzędowe ukierunkowane są na uczniów z grup wysokiego ryzyka, których zachowania ryzykowne są utrwalone. Działania te są interwencją w sytuacji pojawienia się uzależnienia i mają na celu ograniczenie jego negatywnych skutków. Odbywają się one poza szkołą. W wyniku podjętych interwencji kieruje się sprawy do podmiotów specjalistycznych realizujących trzeciorzędowe działania profilaktyczne. Terenem tych działań są szpitale, zakłady karne, placówki wychowawcze i resocjalizacyjne, a realizatorami lekarze, psycholodzy klinicyści, psychoterapeuci kryminolodzy.
Ewaluacja programu profilaktyki ma na celu określenie efektywności podjętych działań. Dane stanowiące podstawę do ewaluacji to:
wyniki ankiet przeprowadzonych wśród uczniów, rodziców i nauczycieli po realizacji programów profilaktycznych;
wyniki klasyfikacyjne półroczne i końcoworoczne;
oceny zachowania uczniów poszczególnych klas;
liczba i charakter uwag dla uczniów w dziennikach;
zestawienie frekwencji indywidualne i klasowe, w tym liczba uczniów wagarujących;
listy uczniów uczęszczających na zajęcia dodatkowe, wyrównawcze, korekcyjno-kompensacyne.
W szkole zostały opracowane i zatwierdzone procedury postępowania nauczycieli w sytuacjach zagrożeń bezpieczeństwa i zdrowia uczniów. Mają one na celu:
zdefiniować sytuacje zagrażające bezpieczeństwu i zdrowiu uczniów;
podać szczegółową drogę postępowania w przypadku zaistnienia konkretnej sytuacji;
zapewnić prawidłową reakcję nauczyciela, niezależnie od jego wiedzy i stanu psychicznego, gwarantującą optymalne postępowanie i osiągnięcie efektu w postaci zminimalizowania skutków wystąpienia.
Szkoła podejmuje w wieloraki sposób próby przeciwdziałania agresji. Jest to jedno z najważniejszych zadań stojących przed oświatą. To w szkole pokazujemy dzieciom sposoby radzenia sobie z własnymi emocjami. Pomagamy budować i wzmacniać poczucie własnej wartości oraz budować pozytywne relacje w grupie. Doskonalimy umiejętności komunikacyjne, pokazujemy sposoby rozwiązywania konfliktów oraz sposoby radzenia sobie w sytuacjach niewłaściwych zachowań. W przypadku sprawców podejmujemy decyzje o charakterze interwencji, z karną odpowiedzialnością za popełnione czyny.
Przemoc w szkole nie jest problemem nowym, pewne formy agresji zawsze były i będą obecne w życiu każdego człowieka. Na szerzenie się przemocy w szkole ma wpływ wiele czynników, związanych z samą instytucją szkoły i jej organizacją, jak również z osobowością uczniów, nauczycieli i środowiska społecznego. Dlatego też jest to zjawisko, które trudno zahamować.
W polskich szkołach mamy do czynienia z rosnącymi w zastraszajacym tempie problemami związanymi z nierealizowaniem obowiazku szkolnego, spożywaniem przez uczniów alkoholu i innych środków odurzajacych, dokonywaniem drobnych przestepstw - głównie kradzieży, przynależności do destrukcyjnych i niszczących osobowość subkultur. Również przemoc, agresja i autoagresja zatacza coraz szersze kregi w polskiej szkole, stanowiąc sposób na rozwiązanie wszelkich sporów, konfliktów i nieporozumień. Biorąc pod uwagę rzeczywistość XXI wieku, w której przyszło nam żyć można zaryzykować stwierdzenie, iż profilaktyka nie jest żadną alternatywą. Jest niezbedną koniecznością, jaką należy podjąć, aby pomóc zwłaszcza młodym ludziom o nie do końca ukształtowanej psychice w zrozumieniu siebie, swoich zachowań i otaczajacego ich świata. Jesteśmy zobligowani do ukazania pozytywnych reakcji, wzorów i uchronienia młodego pokolenia przed zejściem na zła ścieżkę życia. Temu celowi służą różnorodne systemy profilaktyczne, które ukierunkowane są na zapobieganie niekorzystnym i destrukcyjnym zjawiskom towarzyszacym naszemu życiu społecznemu, a wiec alkoholizmowi, narkomanii, nikotynizmowi, przemocy i agresji.
Na szczególną uwagę zasługuje szkolny program profilaktyki, który powinien
być spójny z programem wychowawczym szkoły, a jego realizacja winna doprowadzić
do wyposażenia młodych ludzi w wiedzę i umiejętności niezbędne w kształtowaniu
dojrzałej osobowości, nauczenia asertywnych postaw w sytuacjach zagrożeń i właściwego stosowania systemu wartości.
Należy podkreślić także ogromną rolę rodziców w procesie uspołeczniania ich dzieci i kształtowania przez nie w przyszłości zdrowych relacji z innymi ludźmi. Poza tym rodzice i szkoła winni współpracować w osłabianiu agresji dziecka. Szkoła jest miejscem, przestrzenią, w której zachodzą relacje przede wszystkim między nauczycielami i uczniami, ale także miejscem spotkań i oddziaływań nauczycieli i rodziców. Od tego, czy na płaszczyźnie nauczyciele - rodzice występuje zbieżność celów wychowania zależy, jakie będą jego efekty. Przyjmowanie i konsekwentne realizowanie jednego sposobu kształtowania młodego człowieka, pokazywania tych samych wzorców pozytywnego zachowania z pewnością zmniejszają ryzyko wystepowania zachowań agresywny.
Wzajemne stosunki międzyludzkie mają zarówno charakter pozytywny jak i negatywny. Przykładem takich niekorzystnych relacji jest agresja. Zachowania agresywne występują w każdej społeczności i w każdym czasie. Różnią się od siebie jedynie formą. Problem przemocy we współczesnym świecie jest tym bardziej złożony, że w toku rozwoju naszej cywilizacji pojawiły się nowe czynniki mogące wywoływać agresję, np. środki masowej komunikacji. Programy profilaktyczne stwarzane w szkołach nie są w stanie zatrzymać zachowań agresywnych, ale mogą zmniejszyć ich objawy. Opracowując je, należy mieć na względzie dzisiejszą rzeczywistość, dostępność do szerokiej ilości bodźców oraz fakt, że szkoła nie jest jedynym żródłem informacji.
Problemem w walce z przemocą, zwłaszcza szkolną, jest brak uniwersalnych metod pokonywania agresji. Programy profilaktyczne wypracowują wachlarz psychoedukacyjnych, czy terapeutycznych zajęć zapobiegających agresji. Przygotowują nauczycieli do stworzania uczniom warunków wyprzedzających potencjalne zachowania agresywne. Służą wypracowaniu pewnych predyspozycji osobowościowych promujących zachowania nieagresywne. Pozwalają stworzyć dziecku spektrum zajęć edukacyjnych zapełniajacych mu czas wolny. Zajęcia te budując poczucie spełnienia, wartości, nie dopuszczają do przejawów zachowań agresywnych.
Niebagatelna w zapobieganiu agresji jest współpraca z rodzicami. Wyposażanie ich w zasób wiedzy praktycznej oraz metod wychowawczych umożliwia im umiejętne postępowanie z dziećmi. Tę pedagogizację może przeprowadzić jedynie nauczyciel odpowiednio przygotowany, przeszkolony i budzący zaufanie.
Ważna jest odpowiednia edukacja przyszłych nauczycieli oraz uwrażliwianie ich na problemy agresji w szkole. Programy profilaktyczne pozwalają dostrzec głębię problemu i bardziej efektywnie reagować na przypadki przemocy wśród uczniów.
Istotne jest, aby nauczyciele posiadali nie tylko wiedzę z zakresu prawidłowości rozwojowych dzieci i młodzieży oraz profilaktyki zachowań ryzykownych, ale również mieli świadomość własnych postaw i ograniczeń wobec podejmowanej problematyki. Ważne jest, aby posiadali umiejętności i kompetencje interpersonalne oraz doświadczenie w stosowaniu aktywnych form i metod pracy z grupą. Powinni stale się kształcić i rozwijać indywidualne kompetencje, aby swobodnie wykorzystywać swoją wiedzę dotyczącą profilaktyki agresji w zmieniającej się rzeczywistości. Należy im także stwarzać możliwości rozwoju osobowościowego podczas zajęć warsztatowych, terapeutycznych, relksacyjnych, aby nie dotknął ich problem wypalenia zawodowego.
Należy dążyć do kształtowania odpowiednich postaw wśród nauczycieli i uczniów polegających na wzjemnym szacunku. Program profilaktyczny skłania nauczycieli do refleksji nad własnym zachowaniem, gdyż czasami nauczyciel bywa źródłem agresji. Ważne jest wytworzenie więzi zaufania między nauczycielami a uczniami. Skutkuje to większym, obopólnym poczuciem bezpieczeństwa w szkole.
Osiągnięcie celów programów profilaktycznych jest możliwe tylko dzięki współpracy na różnych obszarach: szkoła, klasa, środowisko. Sojusznikami w realizacji programu są: dyrekcja, nauczyciele, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, pomoc społeczna, policja, jak również rodzice, którzy w miarę swoich kompetencji wspierają proces dydaktyczno-wychowawczy.
Niezmiernie ważnym warunkiem dobrze funkcjonującego systemu profilaktyki i wychowania jest stworzenie spójnego systemu koordynujacego pracę wielu organizacji deklarujacych chęć niesienia pomocy dziecku i rodzinie. Wydaje się także dalece zasadne, aby dążyć do koordynacji wszystkich służb i instytucji oraz wskazania jednoznacznie osoby odpowiedzialnej za program profilaktyczny posiadającej odpowiednie uprawnienia.W obecnym systemie polityki społecznej brak jest koordynatora i osoby odpowiedzialnej za całość działań. Wszystkie służby mają własne przepisy i niezależne procedury działania. W tej sytuacji mówienie o priorytetach i o polityce przeciwdzialaniu agresji państwa jest fikcją.
Nie ulega wątpliwości, iż w dziedzinie wychowania społeczeństwo nie zaspokoi swoich potrzeb za pośrednictwem pojedynczej instytucji oświatowej, działającej w izolacji i osamotnieniu. Nauczaniu nie nada się charakteru wychowującego, jeżeli nie zaistnieje dobrze pojęta współpraca szkoły z rodziną, placówkami wychowania pozaszkolnego, Kościołem, policją, radami osiedli czy gmin. Należy odbudować demokratyczne struktury w funkcjonowaniu samej szkoły. Niezbędne jest także autentyczne zainteresowanie samych nauczycieli problemem agresji.
W przeciwdziałaniu agresji szkolnej, ważna jest osoba nauczyciela. Jego rola jest znacząca w minimalizowaniu źródeł niepożądanych zachowań, dlatego powinien mieć pozytywne nastawienie do siebie i otoczenia. Wymaga to od nauczyciela poznania wielu technik radzenia sobie ze stresem, a także technik relaksacyjnych i wzmocnienia predyspozycji osobowościowych. Ponad to powinien posiadać odpowiednią wiedzę, znać i stosować właściwe metody oraz dysponować stosownymi narzędziami podczas zaistnienia zachowań agresywnych uczniów.
Głónym celem pracy opartej na przykładzie Programu Profilaktyki SP7 było ukazanie przydatności stwarzanych w szkołach programów profilaktyki i zasadności działań z nimi związanych. Taki program powinien być jasny, celowy, wykonalny, zgodny zewnętrznie, operatywny, wielowariantowy, zupełny i racjonalny.
Niniejsza praca miała również prowokować do pogłebionej refleksji na temat szkolnej agresji.
Niezależnie od zakresu i głebi procesów globalizacyjnych nie unikniemy pytań o ludzką kondycję i istotę człowieczeństwa. Starajmy się stworzyć szkoły bezpieczne i wolne od przemocy.
Dambach Karl E. (2003) „Mobbing w szkole. Jak zapobiegać przemocy grupowej.”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Danilewska Joanna (2002), „Agresja u dzieci- Szkoła porozumienia”, WSiP, Warszawa.
Guerin Suzanne, Hennessy Eilis (2004) „Przemoc i prześladowanie w szkole. Skuteczne przeciwdziałanie agresji wśród młodzieży”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Kozłowska Anna (1996), „Jak pomagać dziecku z zaburzeniami życia uczuciowego”, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa.
Kruszewski Krzysztof (red.) (1998) „Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela.”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Libiszowska- Żółtkowska Maria, Ostrowska Krystyna (red.) (2008) „Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka.” ,Difin, Warszawa.
„Psychologia w szkole” Nr 1 (9) Wiosna 2006 Indeks 382469 ISSN 1731-836X
„Psychologia w szkole” Nr 1 (13) Wiosna 2007 Indeks 382469 ISSN 1731-836X
Pufal-Struzik Irena (red.) (2007) „Agresja i przemoc w szkole”, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce.
Ranschburg Jeno (1993), „Lęk, gniew, agresja”. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
Ruch Floyd L., Zimbardo Philip G., (1994), „Psychologia i życie”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Rumpf Joachim (2003) „Krzyczeć, bić, niszczyć. Agresja u dzieci w wieku do 13 lat.”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Siniugina Larysa (1981) „Agresja czy miłość. Prezentacja poglądów Ericha Fromma.”, KAW, Warszawa
Speck Otto (2003) „Być Nauczycielem. Trudności wychowawcze w czasie zmian społeczno-kulturowych” , Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Joanna Danilewska, Agresja u dzieci – szkoła porozumienia, WSiP Warszawa 2002 s.10↩
M. Szymczak, Słownik Języka Polskiego, tom 1, Warszawa 1988, s. 17.↩
W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984, s. 29↩
M. Szymczak: Słownik Języka Polskiego PWN, tom II. Warszawa 1979, s. 986↩
Por. J. Kuźma: Agresja i przemoc wśród młodzieży. Hipotetyczne przyczyny - skala zagrożeń, możliwości przeciwdziałania. W: J. Kuźma, Z. Szarita (red.): Agresja i przemoc we współczesnym świecie. Kraków 1998, s. 101↩
Otto Speck, Być nauczycielem, GWP Gdańsk 2005 s.31↩
Jerzy Pospiszył, Przemoc w rodzinie, WSiP Warszawa 1994 s.4↩
Małgorzata Pomianowska (red.), Poradnik wychowawcy, Wydawnictwo Raabe Listopad 2008↩
Program Rządowy, Zero tolerancji dla przemocy↩
Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994↩
B. Sadowski, J. Chmurzyński, Biologiczne mechanizmy zachowania się, PWN, Warszawa 1989, s. 432↩
A. Fraczek, Czynności agresywne jako Przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii społecznej, Wrocław 1979, s. 13.↩
Zbigniew Skorny” Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się”PWN, Warszawa1968 s. 34↩
Maria Libiszowska-Żółtkowska w „Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka” Difin, Warszawa 2008 s. 8↩
Joanna Danilewska „Agresja u dzieci – szkoła porozumienia” WSiP Warszawa 2002 s. 8↩
Redakcja Ireny Pufal-Struzik ,Agresja i przemoc w szkole,Wyd. Ped. ZNP Kielce 2007 s.31↩
Redakcja Ireny Pufal-Struzik „Agresja i przemoc w szkole” Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP Kielce 2007 s.51↩
18 Małgorzata Pomianowska Red Prowadząca „ Poradnik wychowawcy” Wydawnictwo Raabe Listopad 2008↩
Maria Libiszowska-Żółtkowska w „Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka” Difin, Warszawa 2008 s.125↩
Maria Libiszowska-Żółtkowska w „Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka” Difin, Warszawa 2008 s.192↩
Krot Justyna, Przemoc w szkole - jej uwarunkowania i zapobieganie (próba syntezy wyników badań). („Opieka, wychowanie, terapia”, nr 2/2002)↩
http://www.oficynamm.pl/aktualnosc.php?id=470↩
J.Kołodziejczyk, Agresja czy przemoc w szkole, Sophia,Kraków 2004, S.9↩
Tamze,s.53↩
http://lublin.gazeta.pl/lublin/1,48724,3595224.html↩
Jak radzić sobie z agresja i przemocą, niezbędnik nauczyciela. Szkoła bez przemocy↩
Kodeks został przygotowany przez Radę Programową kampanii i, w skład której wchodzą: Joanna Pilcicka, Prezes Media Regionalne, Dorota Stanek, Prezes Polskapresse, prof. Janusz Czapiński, psycholog społeczny, dr Anna Giza - Poleszczuk, socjolog, Ewa Czemierowska, psycholog ze Stowarzyszenia Psychoprofilaktyki Szkolnej "Spójrz Inaczej" oraz Jacek Michałowski, psycholog, dyrektor programowy w Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności.↩
Słownik Języka Polskiego, PWN 1995,s.900↩